الەمدەگى ادام ايتقىسىز عىلىمي تاجىريبەلەر

 استانا. قازاقپارات - عالىمدار ونى «ەلەس- بولشەك» دەپ اتايدى.

سالماعى جوقتىڭ قاسى، جارىق جىلدامدىعىنا جاقىن جىلدامدىقتى ۇدەتە الادى جانە ءۇش ونجىلدىق قاتارىنان بۇكىل الەم زەرتتەۋشىلەرىنەن جاسىرىنىپ كەلەدى.

ايتىلعان بۇل سوزدەر نەيترينو جايىندا، قازىرگى كەزدە ونى پاكيستاننان شۆەيتسارياعا دەيىنگى ەلدەردىڭ فيزيكتەرى بار كۇشىن سالىپ زەرتتەۋ ۇستىندە. نەيترينو راديواكتيۆتى ەلەمەنتتەردىڭ ىدىراۋى كەزىندە پايدا بولادى. ولار كۇندە، باسقا جۇلدىزداردا جانە ءتىپتى ءبىزدىڭ ءوز دەنەلەرىمىزدە دە بار. نەيترينو ماتەريانىڭ ەداۋىر كوپ سانى ارقىلى ەش قيىندىقسىز وتە الادى. سوندا وسىنداي ۇستاتپايتىن بولشەكتى عالىمدار قالاي زەرتتەيدى ەكەن؟

GERDA

 

ەداۋىر كۇردەلى بولىپ كەلەتىن بۇل اپپارات - GERmanium Detector Array (GERDA) - عالىمدارعا جالپى ادامداردىڭ نە سەبەپتى ءومىر سۇرەتىنىن تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى. GERDA نەيترينونى يتالياداعى تاۋدىڭ استىندا تەرەڭدە وقشاۋلانىپ جاتقان گەرمانيا دەيتىن تازا كريستاللداردىڭ ىشىندەگى ەلەكترلىك بەلسەندىلىكتى باقىلاۋ جولىمەن ىزدەيدى.

GERDA- مەن جۇمىس ىستەيتىن عالىمدار راديواكتيۆتى ىدىراۋدىڭ وتە سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇرىن تابۋعا ۇممىتەنۋدە. جويقىن جارىلىس ناتيجەسىندە ءبىزدىڭ عالام پايدا بولعاندا (13,7 ملرد. جىل بۇرىن) ماتەريا مەن انتيماتەريانىڭ بىردەي سانى قالىپتاسۋى ءتيىس ەدى.

ال ماتەريا مەن انتيماتەريا سوقتىعىسقان كەزدە ءبىرىن-ءبىرى جويادى جانە ارتىنان تازا ەنەرگيادان باسقا ەشتەڭە قالدىرمايدى. سوندا ءبىز قايدان پايدا بولدىق؟

ەگەر عالىمدار سول ىدىراۋدىڭ بەلگىلەرىن تابا الاتىن بولسا، وندا بۇل نەيترينو ءبىرۋاقىتتا بولشەك ءارى انتيبولشەك بولىپ تابىلادى دەگەندى بىلدىرەدى. مۇنداي جاعدايدا ءبىزدى تولعاندىراتىن ءبىراز سۇراقتاردىڭ جاۋابى تابىلاتىنى ءسوزسىز.

SNOLAB

 

سادبەري (SNO) كانادالىق نەيتريندىك وبسەرۆاتورياسى جەر استىندا شامامەن ەكى كيلومەتر تەرەڭدىكتە كومىلگەن. SNO+ بولىمشەسى جەردەگى، كۇندەگى جانە ءتىپتى اسقىنجاڭا جۇلدىزدارداعى نەيترينونى زەرتتەيدى. زەرتحانا جۇرەگى - 800 توننا «سۇيىق ستسينتيللياتور» دەپ اتالاتىن ارنايى سۇيىقتىقپەن تولتىرىلعان ەداۋىر ۇلكەن كولەمدى پلاستيكالىق سفەرا.

سفەرا سۋ قابىقشاسىمەن قورشالعان جانە جىپتەردىڭ كومەگىمەن ءبىر ورىندا تىرەلىپ تۇر. بۇلاردىڭ بارلىعى 10000 فوتوەلەكتروندى كوبەيتكىشتەر (ف ە ك) دەپ اتالاتىن ەرەكشە سەزىمتال جارىق دەتەكتورلارىمەن باقىلانادى.

نەيترينو دەتەكتورداعى وزگە بولشەكتەرمەن ءوزارا ارەكەتكە تۇسكەندە سۇيىق ستسينتيللياتور جارىقتانىپ، فەك الىنعان مالىمەتتەردى جازىپ الادى. SNO ەرەكشە دەتەكتورىنىڭ ارقاسىندا عالىمدار، ەڭ بولماعاندا، نەيترينونىڭ ءۇش ءتۇرىنىڭ ۋاقىت- كەڭىستىك ارقىلى العا جانە ارتقا قوزعالا الاتىنىن انىقتادى.

IceCube

 

ال بۇل - دۇنيەدەگى ەڭ ۇلكەن نەيتريندىك دەتەكتور. وڭتۇستىك پوليۋستە ورنالاسقان IceCube سالماعى ميلليارد توننادان اساتىن مۇزدىڭ اراسىندا تارالىپ جاتقان 5,160 داتچيكتى پايدالانادى. ماقسات - جارىلاتىن جۇلدىزدار، قارا قۇردىمدار مەن نەيترون جۇلدىزدارى سەكىلدى ەداۋىر كۇشتى عارىشتىق كوزدەردەن جوعارى ەنەرگيالى نەيترينونى الۋ.

مۇزداعى سۋ مولەكۋلالارىنا سوقتىققان كەزدە نەيترينو سۋباتومدى بولشەكتەردىڭ بىرنەشە كيلومەترگە تارالا الاتىن جوعارى ەنەرگەتيكالى اتقىلاۋلارىن تۋدىرادى. بۇل بولشەكتەردىڭ تەز قوزعالاتىنى سونشا، ولار قىسقا كونۋس تۇرىندەگى جارىق شىعارادى، مۇنداي كونۋس چەرەنكوۆ كونۋسى دەپ اتالادى. عالىمدار الىنعان اقپاراتتى نەيترينونىڭ جولىن قايتا سالىپ، سول ارقىلى ولاردىڭ كوزىن انىقتاۋ ءۇشىن پايدالانباقشى.

Daya Bay

 

نەيترينو- تاجىريبەسى قىتايداعى دايا- بەي توبەشىكتەرىندە كومىلگەن ءۇش ەداۋىر ءىرى زالداردا وتۋدە. ءارقايسىسىندا سۇيىق ستسينتيللياتوردىڭ 20 تونناسى بار التى سيليندر پىشىندەس دەتەكتورلار زالداردا توپتاستىرىلعان جانە 1000 ف ە ك- پەن قورشالعان. ولار اينالاداعى كەز كەلگەن رادياتسيانى بۇعاتتايتىن تازا سۋدىڭ باسسەيندەرىندە باتىپ جاتىر.

التى يادرولىق رەاكتوردان قۇرالعان كورشىلەس توپ زيانسىز ەلەكتروندىق انتينەيترينو كۆادريلليونىنىڭ ميلليونىن سەكۋند سايىن تاڭبالاپ وتىرادى. انتينەيترينونىڭ بۇل اعىنى قىسقا جارقىلدى جارىق شىعارۋ ءۇشىن سۇيىق سسينتيللياتورمەن ءوزارا ارەكەتكە تۇسەدى، ال سول جارقىلداردى ف ە ك قاعىپ الادى. دايا بەي نەيترينو وسسيللياتسياسىن زەرتتەۋ ءۇشىن قۇرىلعان.