سانانى تۇرمىسقا بيلەتىپ قويامىز با؟ - وڭىرلىك باسپا سوزگە شولۋ
* * *
قازاقشا وقىعاننىڭ قادىرى تومەن بە؟ - «ورال ءوڭىرى» گازەتى
«ورال ءوڭىرى» گازەتىندەگى ماقالا قوعامدا ءالى كۇنگە ءجيى تالقىلاناتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى. ارينە، وسىنداي اڭگىمەلەر بىرتىندەپ كۇن تارتىبىنەن تۇسەتىنىنە سەنگىڭ كەلەدى، دەگەنمەن بۇگىنگىنىڭ جاعدايىن ماقالا اۆتورى جان- جاقتى تالقىعا سالعان ەكەن. راسىندا، اۆتور ايتپاقشى ورىسشا وقيتىنداردى قازاقشا وقىعانداردان ارتىق ساناۋ كەڭەستىك كەزەڭدە قالىپتاسىپ قالعان ستەرەوتيپ سەكىلدى، ونداي «قاتقان قاعيدادان» ارىلاتىن ۋاقىت بولعان. وسىعان بايلانىستى ماقالادا «بۇلاي ويلاۋعا قانداي نەگىز بار؟ الدە بۇل ءبىرجاقتى پىكىر مە؟ » دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەلەدى. اۆتور اۋەلى «ءتىلدىڭ مىنەزگە قاتىسى بار ما؟» دەگەن ماسەلەگە ۇڭىلەدى. ساراپشى رەتىندە عالىمدى دا سوزگە تارتادى.
«بۇگىندە ارالاس مەكتەپتەردىڭ ماسەلەسى كۇن تارتىبىندە تۇر. ال سول مەكتەپتەردە وقيتىن وقۋشىلاردىڭ مىنەزىندە، پسيحولوگياسىندا وزگەرىستەر بولىپ جاتىر ما؟ ارينە، وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. ءبىراق تا اعا ۇرپاق، سونىڭ ىشىندە كەشەگى يدەولوگيانىڭ تۇتقىنىندا بولعان اعا ۇرپاقتىڭ ساناسىنداعى وزگەرىستەر ءالى دە بۇگىنگى كۇننىڭ وزگەرىستەرىنە جەتە الماي جاتقانى جاسىرىن ەمەس. سوندىقتان دا قازىرگى مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ ءوزى ۇلتتىق يدەولوگياعا اينالماي، قازاقستاندا ۇلتتىق ءتىل، ۇلتتىق مادەنيەت دەگەن ماسەلەنى ءبىرجولاتا شەشۋ قيىن» دەگەن ەكەن ساراپشى- عالىم. سوسىن ول جۋرناليستىڭ ساۋالىنا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ءبىر كەزدەرى ايتقانىن: «ءوزىنىڭ تىلىندە ءبىلىم الماعان بالا ۇلت قايراتكەرى دەڭگەيىنە كوتەرىلە المايدى» دەگەن ءسوزىن العا تارتىپتى.
ماقالادا بالا مىنەزىنە، ۇياڭدىعى مەن اشىقتىعىنا وقيتىن ءتىلى ەمەس، كوبىنەسە ۇيدەگى تاربيەنىڭ، ورتانىڭ كوپ اسەرى بولاتىنى ايتىلادى. سونىمەن قاتار، اۆتور كەلتىرگەن مالىمەتتەرگە قاراعاندا باتىس قازاقستان وبلىسىندا 14165 قازاق بالاسى ورىس تىلىندە ءبىلىم الىپ ءجۇر ەكەن، ال 549 وزگە ۇلتتىڭ بالاسى قازاقشا ءبىلىم الىپ جاتىر. توقتالا كەتەتىن جايت، ساراپشى وسىعان بايلانىستى «ازىرگە قازاق بالاسى قازاقستاندا تۇرىپ وزگە تىلدە ءبىلىم الىپ جاتسا، وندا بىزدە ۇلتتىق يدەولوگيا مەن ۇلتتىق ماسەلە شەشىلدى دەپ ايتۋ قيىن» دەگەن پىكىرىن ايتىپتى».
سانا مەن تۇرمىس - «ورتالىق قازاقستان» گازەتى
«سانانى تۇرمىس بيلەيدى» دەگەن ءسوز ءجيى قولدانىلاتىنى بار. ماقالادا اۆتور كەرىسىنشە «تۇرمىستى سانا بيلەۋ كەرەك» دەگەن قاعيدانىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەۋگە تىرىسادى. بۇل رەتتە اۆتور قازاق ويشىلدارىنىڭ دانالىعىن، سونىڭ ىشىندە ابايدىڭ قارا سوزدەرىن العا تارتىپ، بۇگىنگى كەزەڭنىڭ شىندىعى تۇرعىسىنان الگى قاعيداتتى سارالايدى.
«ءبارى حات تانيدى، سيفرلى تەحنيكانىڭ قۇلاعىندا وينايدى. الەمدىك اقپارات الاقاندارىندا. ال، سانالارى قالاي؟ قالاي قۇيقىلجىتساق تا، سانالارىن قۋ دۇنيە، جاقسى تۇرمىس، قىمبات كولىك، ءزاۋلىم ساراي ءۇي، قاپ- قاپ اقشا، ۇلدە مەن بۇلدە، بوس ماقتان مەڭدەپ العانداي. ءبىر عانا مىسال. ايگىلى سپورتشىمىز دەنيس تەندى اۆتوماشينانىڭ ايناسى ءۇشىن قىرشىننان قيدى. نە ءۇشىن؟ قۋ دۇنيە ءۇشىن. نەگىزى اۋىر قىلمىستىڭ بارلىعى دەرلىك ماتەريالدىق يگىلىككە، ياعني، قۋ دۇنيەگە يە بولا كەتۋ ءۇشىن جاسالادى. مىنە، سانانى تۇرمىس بيلەپ الدى دەگەنىمىز - وسى» دەپ جازادى ول.
قايتپەك كەرەك؟ سوڭعى تۇيىنىندە ءتىلشى «سونىمەن، سانامىزدى تۇرمىسقا جىعىپ بەرىپ، قاراپ وتىرامىز با؟» دەگەن سۇراقپەن اياقتاپتى ماقالاسىن.
ار مەن ۇيات - يماننان - «جەتىسۋ» گازەتى
ەكى- ءۇش مىسال- اڭگىمەدەن باستالعان ماقالادا نەگىزىنەن قوعامداعى ءتۇرلى دەرتتىڭ جەكەلەگەن كورىنىستەرى سيپاتتالادى. كەيىپكەرلەرىنىڭ باسىنان وتكەن وقيعالاردى اڭگىمەلەي وتىرىپ، اۆتور بۇگىنگى شىندىققا قاتىستى ويجۇگىرتەدى. ماسەلەن، بىرىندە ونىڭ كەيىپكەرى مانساپقا ماساتتانعان قىزمەتكەر بولسا، ەكىنشى اڭگىمەسىندە اعىنعا ەرىپ اداسقانداردىڭ ماسەلەسىن ايتادى.
«قوعامدى الاياقتىق، يمانسىزدىق دەندەپ تۇر. حالىق سەنىم ارتىپ، بار- جوعىمىزدى تۇگەندەيدى- اۋ دەپ ءۇمىت ارتقان ازاماتتاردىڭ ءوزى «مايلى شەلپەكتى» كورگەندە ار- ۇياتتى «جيناپ» تاستايتىنىنا كۋا بولىپ ءجۇرمىز. ەڭ قورقىنىشتىسى، الداپ- الدانۋعا ەتىمىز ۇيرەنىپ بارادى. ەل اراسىنداعى «افەريست» دەگەن سوزگە قۇلاق ۇيرەندى. جاس ماماندى جاۋاپتى قىزمەتكە باتا بەرىپ، ورنالاستىرىپ تۇرىپ: «ە، دەنەڭە شىر بىتكەن سوڭ قانداي بولار ەكەنسىڭ؟» - دەگەن ءدۇدامال وي تۇرادى كوكەيىمىزدە. قولعا بيلىك ءتيىپ، مول دۇنيەگە يەلىك ەتكەن سوڭ رۋحى ءالسىز ادام قوماعايلانا اساۋ، توعىشارلىققا سالىنۋ، جوق- جىتىككە مۇرنىن شۇيىرە قاراۋ سىندى جامان ادەتتەرگە بوي الدىرادى. ەشبىر جاندى الالاماۋ، مۇقتاجدىڭ قاجەتىن وتەۋگە دايىن تۇرۋ سىندى ادامزاتقا ءتان اسىل قاسيەتتەر ۇلتتىق بولمىسىمىزدان الىستاعانداي» دەپ جازادى اۆتور.
تۇيىندەي كەلە، ول يماندىلىق جۇرەگىندە ۇيالاعان ادام ساتقىندىق پەن قياناتقا بارمايتىنىن، يمان - ادامزات بالاسى ءۇشىن اسىل قازىنا ەكەنىن جازادى.
«ساققۇلاق بي: «ادامنىڭ باسشىسى - اقىل، شولۋشىسى - وي، جەتەكشىسى - تالاپ، قورعاۋشىسى - سابىر، سىناۋشىسى - حالىق، تاۋسىلمايتىن - ارمان، ەڭ قىمباتتىسى - ار ساقتاۋ، بارىنەن ارداقتىسى - ادال ءومىر ءسۇرۋ، سونىڭ ىشىندە ەڭ ءتاتتىسى - سىيلاستىق» دەگەن عيبرات ايتقان. يماندى جان اينالاسىنداعى ۇلكەن- كىشىگە قۇرمەتپەن قارايدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە جۇرەك تۇكپىرىندە جاتقان يماندىلىق نۇرى تۇلا بويىن ەرەكشە كۇيگە بولەپ، ونى سۇيىسپەنشىلىك، مەيىرىمدىلىك سياقتى كوركەم سيپاتتارمەن استاستىرادى».
قاندىاعاش. ول قانداي اعاش؟ - «سارى ارقا سامالى» گازەتى
كەڭ بايتاق قازاق جەرىندە الەمدە سيرەك كەزدەسەتىن نەمەسە مۇلدەم كەزدەسپەيتىن وسىمدىك تۇرلەرى وسەدى. «سارى ارقا سامالى» گازەتىندە سونداي وسىمدىكتىڭ ءبىرى - قاندىاعاش تۋرالى جازادى. الەمدە سيرەك كەزدەسەتىن وسى اعاش نەگىزىنەن باياناۋىل اۋدانىنىڭ تورايعىر اۋىلىندا تاۋ استىنان قىسى- جازى توقتاۋسىز اعىپ جاتاتىن اۋليە بۇلاق باسىندا وسەدى.
«قاندى اعاش (ولحا چەرنايا) بۇتاعى قارا قوڭىر، جاپىراعى بىركەلكى جاسىل، ءبىز كورگەن شىلدە ايىندا ۇساق بۇرشىكتەرى اق جاسىل، كەي بۇتاقتاردا قويۋ جاسىل ءتۇستى ەكەن. مىنە، وسى بۇرشىكتەرى ادام اعزاسىنا ەم دەيدى. اۋليەبۇلاقتان قولسوزىم جەردە تورايعىر تاۋى جاتىر كوسىلىپ. ودان ارىرەكتە ساكەن تاۋى (ساكەن جارى) تاڭ شاپاعىنا قاسقيىپ قارسى قاراپ تۇر. اق پاتشانىڭ قاندى قۇرىعىنان قاشىپ جۇرگەندە وسى اۋىلداعى ناعاشىسىن پانالاعان ساكەن سەيفۋللين تاۋعا شىققان دەيدى جەرگىلىكتى حالىق».
ماقالادا وسىلايشا، وسىمدىك جەرگىلىكتى ولكەنىڭ ەرەكشەلىكتەرىمەن قوسا اڭگىمەلەنەدى. تاۋلاردىڭ اتاۋلارىنا وقىرماننىڭ نازارىن اۋدارتا كەلە: «مىنە، وسى اۋماقتا الەمدە وتە سيرەك كەزدەسەتىن قاندىاعاش جايقالىپ ءوسىپ تۇر» دەپ سوسىن بارىپ مامانعا ءسوز ۇستاتادى.
«قاندىاعاش ەڭ ەجەلگى اعاشتىڭ تۇرىنە جاتادى. نەگە ەجەلگى؟ بۇل مۇز داۋىرىنەن بۇرىن وسكەن ەكەن. جالپى، سول داۋىردەن بىزگە جەتكەن اعاش تۇرلەرىنە وسى قاندىاعاش پەن پاپوروتنيك جاتادى. قاندىاعاشتىڭ 8 ءتۇرى بار. ال دۇنيە جۇزىندە وسەتىن جالعىز ءتۇرى بىزدە عانا بار. قاندىاعاشتىڭ سۇر قاندىاعاش، قارا قاندىاعاش دەپ بولىنەتىن تۇرلەرى بار. نەگە قاندىاعاش دەپ اتالادى؟ ەگەر اعاشتى ورتاسىنان كەسەتىن بولساق، كەسكەن تۇس قىزارىپ، قىزىل تۇسكە ەنەدى».
شىندىعىندا، اۆتور جازعانىنداي، تاني بىلگەن ادامعا تابيعات دەگەنىڭىز وتە ءبىر عاجاپ دۇنيە. ال سول عاجاپتىڭ ءبىرى - وسى اعاش. مۇنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ادامزاتقا نەشە ءتۇرلى بولجامىن ايتىپ تۇرادى ەكەن.
اۋىلداعى كاسىپكەرلىك دۇكەن اشۋدان ءارى اسا الماي تۇر... - «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى
اۋىلداعى كاسىپكەرلىكتى جانداندىرۋ كەرەك دەگەن اڭگىمە ايتىلعالى قاشان. ءبىراق اۋىلداعى بيزنەس ورگە وزا الدى ما، كاسىپ اشىپ، ءىس ىستەگەندەر وڭالىپ كەتتى مە؟ ءبىرلى ەكىلى مىسال بولماسا، ول جاعىنا جاۋاپ ايتۋ قيىنداۋ. «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىندەگى ماقالادا دا ءدال وسى ءسوز بولادى. اۆتور ءداپ سونداي اۋىلدا كاسىبىن دوڭگەلەتىپ جۇرگەن تانىسىمەن اڭگىمەسىن العا تارتادى. سول اڭگىمەنىڭ وزىنەن- اق شاعىن بيزنەستىڭ اۋىلداعى احۋالىنان ءبىراز سىر اڭعارۋعا بولادى.
«بىزدە شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋ كەرەك دەگەن سەكىلدى ۇراندار ءجيى ايتىلعانىمەن، ءىس جۇزىندە العا باسۋى كوڭىل كونشىتپەيتىنى راس. تانىسىم ايتپاقشى، اۋىلداعى اعايىننىڭ كاسىپكەرلىك جونىندەگى تۇسىنىگى دۇكەن اشۋدان ءارى اسا الماي تۇر. ايتپەسە، شيكىزاتتىڭ ءبارى اۋىلدا. ەت، ءسۇت، ءجۇن، ءدارى- دارمەك جاسايتىن ءشوپ دەيسىز بە، ءبارى اۋىلدان تابىلادى. وندا بالالاردىڭ اياق كيىمى تىگىلىپ، جۇننەن كيىم- كەشەك توقىلىپ، تەرىدەن بىلعارى بۇيىمدار ءوندىرىلىپ جاتسا، كاسىپكەرلىك دەگەن وسى ەمەس پە؟ ءبىر وكىنىشتىسى، وسىنداي ونىمدەر وزىمىزدە بولا تۇرا، تاۋاردى الىس- جاقىن ەلدەردەن تاسيمىز. ارتىق ايتتى دەمەسسىز، اۋىلداعى ازاماتتارعا مۇنداي كاسىپكەرلىكپەن اينالىسقانشا، دۇكەن اشىپ، قىتايدىڭ تاۋارىن ساتۋ الدەقايدا ءتيىمدى سەكىلدى».
اۆتوردىڭ جازۋىنشا، قازىرگى قازاق جاستارى ساۋدانىڭ ءتۇبىن تۇسىرەدى، ساۋدا بولعاندا دا الىپساتارلىقتىڭ قىر- سىرىنا مەڭگەرگەن. ءسۇيتىپ- اق كاسىپكەر بولىپ شىعا كەلەدى. ءبىراق، سولاردىڭ كوپشىلىگى نارىقتىڭ تالابى دۇكەن اشۋمەن عانا شەكتەلمەيتىنىن ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىنە بەرمەيدى. ءتىپتى قولىنداعى قارجىسىنا شاعىن زاۋىت نەمەسە كىشىگىرىم سەح اشقاننان گورى قوس- قوستان دۇكەن اشقاندى ءجون كورەدى. ءتۇيىنى، بىزدەگى كاسىپكەرلىك ساۋدا- ساتتىقتان اسا الماي وتىر.
«ساراپشىلاردىڭ پايىمىنشا، قوعامنىڭ دامۋىنا ساۋدا- ساتتىق اسەر ەتە المايتىن كورىنەدى. سەبەبى، ساۋدانىڭ ەش جاڭالىعى جوق. ال، جاڭالىق جوق جەردە دامۋ دا، ىزدەنۋ دە بولمايدى ەكەن. سوندىقتان اۋىلداعى اعايىندى جاڭا كاسىپ تۇرلەرىنە باعىتتاپ، وزدەرىندەگى بار شيكىزاتتان ءونىم شىعارۋعا تالپىندىرماساق، ءجيى ءسوز ەتەتىن ەلۋ ەلدەن قالىس قالۋىمىز مۇمكىن».
قازاق قىزىنىڭ «حيدجابى» - ءوزىنىڭ ار- ۇياتى - «اراي» گازەتى
«حيدجاب» ماسەلەسى جاڭا وقۋ جىلىنداعى وقۋشىلار اراسىنداعى «ورامال» پروبلەماسى اياسىندا قايتا كوتەرىلگەن بولاتىن. قوعامدى ەكىگە جارعان وسى جايىندا جامبىل وبلىسىنداعى «اراي» جاستار گازەتى تارقاتا جازعان ەكەن. ماقالادا اۆتور يسلام ءدىنىنىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعىنىڭ بىرەگەيى - ءبىلىم الۋ ەكەنىن، مۇسىلماندىق شولاق شالبار مەن بۇركەنە ورانۋمەن ولشەنبەيتىنىن العا تارتا كەتەدى. سوڭعى كەزدە ءبىلىم وشاقتارىندا ورىمدەي جاستاردىڭ بىلىمنەن گورى ورانۋعا قۇشتار بولىپ بارا جاتقانىنا نازار اۋدارىلادى.
«حيدجاب پەن اق جاۋلىقتىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. ەندەشە، حيدجابتىڭ ءوزى بىزگە سىرتتان كەلگەن قىسقا ەتەك پەن جىرتىق شالبار، جەزتىرناقتىق ستيلدەگى كەلىمسەك مودا ىسپەتتى دۇنيە ەمەستىگىنە كىم كەپىل؟ ايتپەسە، ساۋكەلە كيىپ، شولپى تاققان ناعىز قازاقى بولمىستان اراب شۇبەرەگىنىڭ نەسى ارتىق؟ ءدال وسى تۇستا داڭقتى باتىر باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ «ءوز ۇلتىن سىيلاماۋ، ونى ماقتانىش ەتپەۋ - ساتقىندىقتىڭ بەلگىسى» دەپ ايتقان اشى دا بولسا اقيقاتى كەۋدەدە مەنمۇندالايدى».
وسىعان بايلانىستى اۆتور ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىنداعى ەرەجەلەردى، زاڭ تىيىمدارىن جىپكە ءتىزىپ، «ورامالعا» قاتىستى رەسمي تۇلعالاردىڭ پىكىرىن بەرەدى. كەلتىرىلگەن مالىمەتتەرگە قاراعاندا، وبلىستاعى 39 مەكتەپتە 94 وقۋشى حيدجابپەن كەلىپ، ءبىلىم الۋدا ەكەن. جەرگىلىكتى جەردەگى ءبىلىم بولىمدەرى دە جاڭا وقۋ جىلىنىڭ باستالعانىنا ساناۋلى عانا كۇن وتسە دە باسىنداعى حيدجابتى شەشۋدەن باس تارتىپ، جەكەمەنشىك ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنە اۋىسىپ كەتكەن وقۋشىلار دا بار كورىنەدى. وسى رەتتە جەكەمەنشىك مەكتەپتەردە ونداي تالاپتار ساقتالمايدى ما دەگەن ماسەلە تۋادى. بۇعان قاتىستى مامانداردىڭ: جەكەمەنشىك ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارى ءبىلىم بولىمىنە تىكەلەي قاراماعانىمەن، ونداعى وقۋ جۇيەسى مەملەكەتتىك ستاندارت بويىنشا جۇرگىزىلەدى. ويتكەنى، ارنايى ليسەنزيا بار. ەرتە مە، كەش پە جەكەمەنشىك ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا دا حيدجاب ماسەلەسىنە، ياعني، مەكتەپ فورماسىنا قاتىستى زاڭ تالاپتارى ورىندالادى» دەگەن جاۋاپ بەرىلەدى.
ماقالادا بەلگىلى اقىن تىنىشتىقبەك ابدىكاكىم ۇلىنىڭ دا حيدجابقا قاتىستى پىكىرى كەلتىرىلىپتى. وندا اقىن: «تەگىندە، ايەل بالاسىنىڭ باسىن تۇتاستاي تاسقاراڭعى تۇمشالاپ تاستاساڭىز دا، ءبارى - بەكەر، ەگەر ونىڭ ءوز بەت قىزىلى (ۇياتى) بولماسا! قازاق قىزىنىڭ «حيدجابى» - ءوزىنىڭ ار- ۇياتى. وعان يە بولا المايتىندارعا، حيدجاب تۇگىل، قىتاي قورعانى دا بوگەت بولا المايدى!» دەگەن ەكەن.
ماقالادا سونىمەن قاتار، ءتىلشى حيدجاب كيۋگە ماجبۇرلەپ وتىرعان اتا- انالارمەن دە بايلانىسقانىن، الايدا ولاردىڭ بارلىعى وزدەرىنىڭ اتا- انالىق پوزيتسياسى جايلى پىكىر بەرۋدەن ءۇزىلدى- كەسىلدى باس تارتقانى ايتىلىپتى. رەسمي ءمۇفتياتتىڭ دا وقۋشىلار اراسىنداعى كيىم ۇلگىسىنە قاتىستى ۇستانىمى بەرىلگەن ەكەن، ماقالادا.
«قازاق تانۋ» بىرلىكتى بەكەمدەيدى - «سىر بويى» گازەتى
«قازاق تانۋ» جوباسى العاش اقمولا وبلىسىندا باستالعان ەكەن. بۇل قىزىلوردا وبلىسىنان دا قولداۋ تاپقانى جازىلادى وبلىستىق «سىر بويى» گازەتىندە. نەگىزگى ماقسات - «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ اياسىندا بارشا قازاقستاندىقتىڭ ورتاق مادەني كودى، ءبىرتۇتاس قۇندىلىقتارى مەن جالپىۇلتتىق تاريحي ساناسى نەگىزىندە حالىقتىڭ بىرلىگىن نىعايتۋ. سونداي- اق، ەتنوستار اراسىندا قازاق حالقىنىڭ تاريحىن، داستۇرلەرىن، گۋمانيتارلىق جانە ادامگەرشىلىك پرينتسيپتەرىن دارىپتەۋگە باسىمدىق بەرىلەدى.
«جاياۋدى كورسە - اتىن، اداسقاندى كورسە - ءتورىن، اشىققاندى كورسە - الدىنداعى اسىن بەرەتىن، اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا جۇرگەن قازاق حالقى ەجەلدەن ادامداردى ءدىنى، ءدىلى، ۇلتىنا ءبولىپ قاراماي، بارلىعىن جاقىنىنداي كورىپ باۋىرىنا تارتقان. ءبىز ۇلتتىق بولمىس دەگەندە سالت- داستۇرلەرىمىز بەن ادەت- عۇرىپتارىمىزدى عانا ەمەس، ۇلتتىق مىنەز- قۇلىق، ادامگەرشىلىك قاعيدالارىن دا ايتۋعا ءتيىسپىز. وسى قۇندىلىقتارىمىزدى كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاپ، زامان تالابىنا ساي كادەگە اسىرعان جاعدايدا ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ساقتاپ قالاتىنىمىز انىق، - دەپتى وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى شارا بارىسىندا.
ماقالادا وبلىستىق اسسامبلەيانىڭ قىزمەتى تۋرالى دا جازىلعان. ال وبلىستا «قازاق تانۋ» جوباسى ءۇش جىلعا جوسپارلانىپتى. بۇنىڭ ۇلت تۇتاستىعىنا، ەل بىرلىگىنە اپاراتىن قادام ەكەنىن زيالىلار ايتىپتى.
ءبىلىمنىڭ بىلىققا باتۋى - ۇلتقا تونگەن قاتەر - «قوستاناي تاڭى» گازەتى
وبلىستىق گازەتتىڭ جازۋىنشا، سوڭعى جىلدارى ساپالى ءبىلىم ماسەلەسى تۋرالى كوپ ايتىلعانىمەن كوپ ولقىلىقتار ءالى كۇنگە شەشىمىن تاپپاي كەلەدى. سونىڭ ءبىر كورىنىسى ءبىلىم ساپاسى بويىنشا قازاقستاننىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگى 2015 -جىلمەن سالىستىرعاندا، بىلتىر 10 پوزيتسياعا (77-دەن 67-گە) تومەندەگەن.
ماقالادا ءبىلىم ساپاسىنا كەرى اسەر ەەتتىن فاكتوردىڭ ءبىرى رەتىندە جەمقورلىق ايتىلىپ، وسى جايىندا ءبىرشاما مالىمەت بەرىلەدى. ماسەلەن، سوڭعى جىلدارى ءبىلىم سالاسى پاراقورلىققا بەلشەدەن باتقان الدىڭعى ۇشتىككە ەنسە، سوڭعى ءۇش جىلدا ءبىلىم سالاسىنىڭ 228 قىزمەتكەرى پارا الۋ قىلمىسىمەن سوتتالىپتى. اۆتور ءبىلىم جۇيەسىنىڭ جەمقورلىققا باتۋى - ۇلتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە تونگەن قاتەر ەكەنىن ەسكە سالادى.
ال ءار وڭىردە كورىنىس بەرەتىن مەكتەپتەگى ءتۇرلى سەبەپپەن اقشا جيناۋدى ۆەدومستۆونىڭ ۆيتسە- ءمينيسترى اسحات ايماعامبەتوۆ «تۇرمىستىق جەمقورلىق» دەپ اتاپتى.
سونداي تۇرمىستىق جەمقورلىقتىڭ ءبىرى تەستىلەر ءۇشىن مەكتەپ وقۋشىلارىنان اقشا جيناۋ.
«بەلگىلى بولعانداي، ۇلتتىق ءبىرىڭعاي تەستىلەۋگە دايىندىق شارالارى 10-11 - سىنىپتاردى بىلاي قويعاندا، كەيبىر پىسىقايلار 9 ، ءتىپتى 4- سىنىپتان باستاپ ۇيىمداستىرىپ جاتادى. سول ءۇشىن اقشا جينايدى. بۇگىندە دايىندىق تەستىلەرىن جەكە مەنشىك كومپانيالار وتكىزىپ وتىرادى. ال ءاربىر وقۋشى ءبىر تەست ءۇشىن 500 تەڭگەگە دەيىن اقشا تولەۋگە مىندەتتى. - ماسەلەن، الماتى وبلىسىندا 9-11 - سىنىپتار ءۇشىن تەستىلەۋ ۇيىمداستىرىلدى. ءاربىر تەستىنىڭ باعاسى 300-500 تەڭگە شاماسىندا بولدى. دەمەك، مەكتەپ اكىمشىلىكتەرى مەملەكەت كەپىل بولعان ءبىلىم قىزمەتتەرىن كوممەرتسيالىق مەكەمەلەردىڭ پايداسىنا ىقپال ەتىپ وتىر دەگەن ءسوز. ونى كەيبىر مەكتەپتەر اپتاسىنا ءبىر رەت، كەيبىرەۋى ايىنا ءبىر مارتە تاپسىردى. ءبىر قىزىعى، اتا- انالار سىناقتى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى وتكىزىپ جاتىر دەپ ويلايدى. ولاي ەمەس. ونداي تەستىلەر ءۇشىن اقشا جيناعان زاڭسىز».
ناداندىق قايدان شىعادى؟ - «زامانا» گازەتى
«جاقىندا ءبىر كىتاپتان «ناداندىقتى كورىپ تۇرىپ ۇندەمەۋ دە - ناداندىق» دەگەندى وقىپ، ويعا قالدىم. سەبەبى ءبىز كۇن سايىن قانشا ادامنىڭ ناداندىعىن كورە تۇرا ۇندەمەي ءجۇر ەمەسپىز بە؟ سويتسەك ول دۇرىس ەمەس ەكەن عوي. ەندەشە، كۇندەلىكتى ءوزىمىز كورىپ جۇرگەن، جۇرت ادەپسىزدىك، ناداندىق دەپ سانامايتىن، قالىپتى بوپ كەتكەن نارسەلەر تۋرالى نەگە جازبايمىز دەگەن ويعا كەلدىم. ويتكەنى ەل ىشىندە ناداندىقتىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي وتىرعاندار ءالى دە كوپ». وسىلاي دەپ باستاعان ماقالا اۆتورى «زامان» گازەتى ارقىلى ءوزى كۋا بولعان ناداندىقتىڭ بىرنەشە ءتۇرى تۋرالى جازىپتى.
سونىڭ ءبىرى «ناداندىقتىڭ ۇلكەنى اپپاق ساقالىڭمەن قاي جەردە، نە ايتارىڭدى بىلمەۋ»، دەلىنسە ەكىنشىدەن بالانىڭ داستارحان باسىنداعى ادەبىن بىلمەۋى دە ناداندىق دەگەنگە كەلتىرىلىپتى.
«ناداندىقتىڭ تاعى ءبىرى - جۇرتتىڭ ءسوزىن تىڭداماي، ءوزىن كورسەتىپ، كوپ سويلەۋ مە دەدىم. ۇجىمدا، دوستار اراسىندا، تاعى باسقا ورتالاردا وسىندايدى كوپ بايقايمىن. سوسىن جۇرت كوپ سويلەيتىن ادامدى ىسكەر، بىلگىش دەپ ويلايتىنى بار».
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى
