مۇحتار اۋەزوۆ. سىرشىلدىق سالت ولەڭدەرى
بۇل ولەڭدەردىڭ ءبارى دە كوڭىلدىڭ قايعىلى قارالى سەزىمدەرىن بىلدىرەتىن سوزدەر. كەي ۋاقىت ەلدىڭ جالپاق قولدانعان ادەتىنەن تۋاتىن ولەڭدەر دە شەرلى ولەڭگە قوسىلادى. وسى ايتىلعان بارلىق سىرشىلدىق ولەڭدەر، تۋعان رەتىنە قاراي ءۇش تۇرگە بولىنەدى.
1) جالپاق ەلدىڭ سالتىمەن بايلانىسقان شەر ولەڭدەرى.
2) ءدىن سالتى مەن ءدىن ۇعىمىنان تۋاتىن ولەڭدەر.
3) قىز ۇزاتۋ ۇستىندەگى سالت ولەڭدەر.
1) ەل سالتىنداعى شەر ولەڭدەرى: جوقتاۋ، ەستىرتۋ، قوشتاسۋ، كوڭىل ايتۋ سياقتىلار.
ا) جوقتاۋ. جوقتاۋ ولەڭى - كوپكە بىردەي جايىلعان كوپ قازاقتىڭ قولدانعان سالتىنان تۋاتىن شەر ولەڭى. جۇرەك قايعىسىن ولەڭمەن، انمەن، كەيدە كۇيمەن شىعارۋ ەسكىلىكتىڭ سۇيگەن ءتۇرى بولعان. كەي ۋاقىتتا جالپاق ەلدىڭ جوقتاۋى بولادى. وندايدا قايعىلى قالىڭ ەلدىڭ اتىنان اقىن، جىراۋ جوقتايدى، كەيدە ءۇي ءىشىنىڭ اۋىل- ايماق، رۋدىڭ ىشىندە جوقتاۋ ولەڭى بولادى. اۋەلگى تۇردەگى جوقتاۋ - حان ولگەندە قاراشانىڭ جوقتاۋى. قايعىمەن كۇيزەلگەن قالىڭ ەلدىڭ شەرىن جىراۋلار ايتادى.
مىسالى، ابىلاي ءال ۇستىندە جاتقاندا، بۇقار جىراۋدىڭ جوقتاعانى:
قايىرۋسىز جىلقى باقتىرعان، حانىم-اي،
قالىڭسىز قاتىن قۇشتىرعان، حانىم-اي!
ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنان ءۇش كىسى ايتسام،
قالار دا ما ەكەن جانىڭ-اي!
شەر ولەڭى ولگەنشە ۇزاق بولمايدى، شەر مەن قايعى ۇستىندە كىسى ۇزاق سويلەسىپ تۇرۋعا ءالسىز بولادى. سوندىقتان شىن قايعى قىسقان سوزبەن كوپ ماعىنانى ءتىزىپ، ءتيىمدى قىپ ايتادى. بۇقار جىراۋدىڭ جوقتاۋى، سول جوقتاۋ. بۇل ءبىر اۋىز ولەڭدە ابىلايدىڭ اكىمشىلىگى، قازاققا قانشالىق جايلى بولعانى ايتىلادى.
بۇرىنعى كوپ شابۋىلدىڭ ارتىنان تىنىشتىقتى كوكسەپ، اماندىقتى تىلەگەن ەلدى ابىلاي سول تىلەگەن اماندىق، تىنىشتىعىنا جەتكىزگەن، ماڭايداعى جاۋىنا ايدىندى، ەل ىشىندە اۋىل تەنتەكتەرگە تىيۋ سالعان اقىلدى اكىمدى جوقتايدى. قالىڭسىز قاتىن قۇشتىرسا، ابىلايدىڭ مىقتى قولباسى بولعانى كورىنەدى، قازاق قولىنىڭ ابىلاي باستاعاننان بەرى جولى بولىپ، ەگەسكەن جاۋىن ەگەر قىلىپ جۇرگەنى بىلىنەدى.
سول سەبەپتى ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى الاسىز تىلەۋ تىلەيدى، ءۇش جۇزدەن ءۇش كىسى ايتپاق بولادى. مىنەكي، از سوزدە كوپ ماعىنا. كوپ قايعىسىن اقىننىڭ جوقتاۋىمەن بىلدىرگەنى نارمانبەتتىڭ زاماندى جوقتاعان ولەڭىنەن كورىنەدى.
سارىارقا، سارقىراعان سۋىڭ قايدا؟
تۇندە شىق، كۇندىز مۇنار بۋىڭ قايدا؟
ناجاعاي جارق-جۇرق ەتىپ، نوسەر قۇيعان،
كوك جاسىل كەمپىرقوساق تۋىڭ قايدا؟
ەلدىڭ باقىتتى شاعىندا تابيعات ءپىشىنى دە باقىتتى ەدى، بۇل كۇندە ول جوق، اقىن اۋەلى سونى جوقتايدى.
باي بار ما باياعىداي بارقىلداعان،
اسى مول، اتى تەگىن تارتىلماعان؟
الدىڭنان اتىڭدى ۇستاپ قۇرمەت ەتكەن،
جايدارى جەڭگەڭ بار ما، جارقىلداعان؟
پايدالى بالىعى كوپ، دارياڭ بار ما؟
سىبىرسىز سىر ايتاتىن جارياڭ بار ما؟
اۋزىنان ايا تولىم قاقىرىق تاستاپ
باتاگوي باسالقى ايتقان قارياڭ بار ما؟
وسى رەتپەن بۇرىنعى كەلىن، ءىنى، بالانى ىزدەيدى. بۇرىنعى اعايىن ورتاسىنىڭ ۇيتقىسى بۇزىلماعان جاقسى زاماندى تۇگەل جوقتايدى. اۋىر زامان جۇدەتكەن ەلدىڭ ەركىنشىلىك تىنىشتىعى مول بولىپ، وتكەن كۇندەردى جوقتاعان. بۇگىنگى ساياسي قالىپقا، بۇگىنگى شارۋا قالىنا ىرزا بولماعاندىقتان، قايعىلى قازاق بالاسى، تابيعاتى دا وزگەرىپ كەتكەندەي كورەدى. وزىمەن بىرگە تابيعات تا جۇدەگەن شىعار دەپ تۇسىنەدى، بۇل ءتۇسىنىس ەل بايلىعى جەر، جەر ەلدىڭ قۇتى دەپ تۇسىنگەندىكتەن تۋادى. بۇگىن ەل مالىنان ايىرىلسا، قىزىعىنان ايىرىلسا، جەر دە قۇتىنان ايىرىلۋ كەرەك دەگەن نانىمنان تۋادى.
جوقتاۋدىڭ ءۇشىنشى ءتۇرى: ولگەن ۇلىن انانىڭ جوقتاۋى؛ كۇيەۋىنەن جەسىر قالعان جارىنىڭ جوقتاۋى. بۇل - ءۇي ىشىندەگى تۇرمىستىڭ شەرى. مىسالى، ايەكەنىڭ جوقتاۋى. شەگەن بي ولگەندە كەلىنىنىڭ جوقتاۋى. ءۇشىنشى، كۇيەۋى ولگەندە، بوپى تورەنىڭ قارىنداسىنىڭ جوقتاۋى23.
شەگەن ءبي ولگەندە، كەلىنى ايتقان جوقتاۋ:
اۋەدەن ۇشقان ىلاشىن،
ىلاشىن جايار قۇلاشىن.
اتامدى العان قۇدايدىڭ
كەلىنى مەندەي جىلاسىن!
ءۇي ءىشىنىڭ قايعىسىنان تۋاتىن جوقتاۋ ولەڭنىڭ ەكىنشىسى، بوپى تورەنىڭ قارىنداسىنىڭ جوقتاۋى:
«كۇلدارى بەلبەۋ بەلىمدە،
ىزالى بولدىم ەلىمدە.
بوپەكەم جارلىق بەرگەن سوڭ،
جۇرە بەر ويىم جونىمە
باس- باس ءولىم، باس ءولىم.
باسىنان كەلگەن وسى ءولىم.
ورقاش تا ورقاش، ورقاش تاۋ،
باۋرايى تولعان كوك باس تاۋ!
توپ ىشىندە قيىن- دى،
جالعىز ەندى ءسوز باستاۋ.
باستاماسقا شارام نە
باسىما سالعان قارام نە!
جاپىراعىن جالپايتىپ،
جارلىنى العان وسى ءولىم.
قۇداي دوسى مۇقامبەت؛
ونى دا العان وسى ءولىم.
قىلىشىنان قان تامعان،
ءالىنى العان وسى ءولىم.
ءولىمنىڭ نەسى، ويبايىم!
بۇل ءىستى سالعان قۇدايىم.
قارا ءبىر شاشىم جايايىن،
جايايىن دا جيايىن.
كۇنالى بارماق جەز تىرناق
كۇنىندە قانعا بويايىن.
البىراعان اقشا بەت
سۇيەگىنە تايايىن،
مويمىلدەگەن قارا كوز
جاسپەنەن ونى ويايىن.
الشاڭداپ جۇرگەن، جاس تورەم،
ورنىڭا كىمدى قويايىن؟
مەن جىلاماي كىم جىلار:
بەتىمدەگى جارام نە!
بوعاستىڭ بويىن ورىس الدى،
جۇرەكتىڭ باسىن دەرت الدى.
ون جەتى جاسار بي- جاندى.
قوراسان دەگەن دەرت الدى.
اسىلدا گاۋھار بولاتىن.
ۇشايىن دەسەم قاناتىم.
اكەكەم قوسقان قوساقتان،
ايىردى شەبەر قۇدايىم.
التى اتانعا جۇك ارتتىم.
الدار حانمەن بەك تارتتىم.
الدىنان جۇرمەس، اتا ەكەم،
قۇشاقتاپ تۇرىپ ءسوز قاتتىم.
ارعىماق ءۇيىرىن ساعىنسا،
ارتقى اياعىن قاعىنار:
العانىن بەيباق ساعىنسا،
قاننان ەنەڭ جاعىنار.
جوقتاۋدىڭ ىشىندە ولگەن ادامنىڭ قاسيەتىن كوپ سانايتىننىڭ بەلگىسى مىناۋ ولەڭنەن كورىنەدى.
التى اتاسى باي وتكەن،
التى اتانعا جۇك ارتقان،
ۇيادا سۇڭقار تۇلەتكەن
قيادا سۇڭقار تىلەتكەن.
التايى قىزىل تۇلكى اتقان.
بارشانى بوزدەي جىرتتىرعان.
جىبەكتى جۇندەي تۇتتىرگەن
شىلاۋشىنى سالىپ ات مىنگەن.
شىڭىراۋدان الىپ سۋ ىشكەن،
شىنجىرلى قاۋعا تارتتىرعان
قايىننان استاۋ شاپتىرعان.
قاپتاتىپ جىلقى جاپتىرعان.
كۇنى دە ءتۇنىم، بازارىم!
اللادان كايتتى نازارىم.
بەتىمنەن كەتتى اجارىم.
حان يەمىز كەتكەندەي،
ءبىر كۇندە كەتتى بازارىم.
جازدىگۇنى بولعاندا،
كۇننىڭ كوزى بايلانعان.
اق سۇڭقار ۇشىپ اينالعان.
جوقتاۋ ولەڭىنىڭ مىسالى قازاقتىڭ اۋىزشا ادەبيەتىندە وتە كوپ. بۇل ءتۇردىڭ العاشقى شىققان مەزگىلى قاي كەز ەكەنىن ءبىلۋ قيىن.
ەرتە زاماننان بەرى كەلە جاتقان ءتۇر ەكەنى داۋسىز. جوقتاۋ، جالعىز قازاقتا ەمەس، ورىس ەسكىلىگىندە دە بار بولعان. بۇرىنعى زاماندا ولگەن جاقىنىن ورىستار جوقتايتىن. ءبىراق ونىڭ قازاقتىكىنەن ايىرماسى: جوقتاۋ ولەڭ جاتتاما بولاتىن. ەرتەدە شىققان ءبىر ولەڭدى، كىم ولسە دە، وزگەرتپەستەن ايتا بەرەتىن.
ايتۋشىلارى دا قازاقتىكىندەي قايعىلى ءۇيدىڭ ءوز ىشىنەن شىققان ادام ەمەس، ادەيى كىم ولسە، سونى جوقتاپ جۇرەتىن جوقتاعىش (پلاكالشيتسا) قاتىندار بولاتىن. سولاردى جالداپ اكەلىپ جىلاتىپ، ولگەندەرىن جوقتاتىپ الاتىن. جىلاعىش قاتىندارعا جوقتاۋ ايتۋ ارناۋلى كاسىپ بولاتىن.
قازاق جوقتاۋىنىڭ بۇدان كوپ باسقالىعى بار. ەڭ اۋەلى قازاقتىڭ كىسىسى ولسە، ونى قارالى ءۇيدىڭ ءوز ىشىندەگى بارلىق جانى جىلاپ جوقتايدى.
سولاردىڭ ىشىندە قاتىنى، شەشەسى، قارىنداسى، قىزى سياقتى جان كۇيەرى بولسا، سولار جوقتايدى. كوپ جوقتاۋدىڭ ءوز بەتىنشە شىعارىلعان سارىنى، داۋىسى بولادى. ەسكى ادەت بويىنشا، ەرتەڭدى كەش سول سارىنعا جوقتاۋ ولەڭدى قوسىپ، داۋىس قىلادى.
ونان سوڭ قازاقتاعى جوقتاۋ ولەڭ ولگەن ءبىر ادامنىڭ وزىنە عانا ارنالىپ شىققان تىڭ ءسوز بولادى. باسقا بىرەۋدىڭ ايتقان جوقتاۋىن ايتۋ، جاتتاما ولەڭدى ايتۋ - قازاق ۇعىنىسىنشا ءمىن. ونداي جوقتاۋ كوڭىلدىڭ شىن قايعى- زارىنان شىققان ەمەس، جالعان جوقتاۋ بولادى.
كوزدىڭ جاسى، جۇرەكتىڭ جالىنىمەن شىعاتىن قارالى ولەڭ اشەيىندەگى قىزىق، جۇبانىش ءۇشىن ايتىلاتىن ولەڭنەن بولەك بولۋى كەرەك.
سوندىقتان بۇل كۇنگە شەيىن قازاق ىشىندە ايتىلعان سانسىز كوپ جوقتاۋ ولەڭ بولسا، بارلىعى دا بىرىنەن- ءبىرى بولەك ولەڭدەر. راس، ولاردىڭ دا بىرىنە- ءبىرى ۇقسايتىن جەرى بار، ءبىراق ۇقساستىق سوزىندە ەمەس، تۇپكى ماعىناسىندا، ۇزىن- ىرعا سارىنىندا عانا. سىرتقى ولەڭ قىلعان سوزدەرى بىرىنەن- ءبىرى باسقا- باسقا بولادى.
جوقتاۋ ولەڭى سياقتى، كەيىن قارالاتىن ەسكەرتۋ، قوشتاسۋ، كوڭىل ايتۋ ولەڭدەرى دە تۇگەلىمەن وسى ايتىلعان زاڭدارعا باعىنادى. وسى ولەڭدەردىڭ بارلىعى دا شىن قايعىمەن بايلانىسۋ شارت بولعاندىقتان، بارلىق جوقتاۋ ولەڭى سياقتى ولەڭدەردى تۇگەل جيناپ، تۇگەلىمەن ادەبيەت تاريحىنىڭ ىشىنە كىرگىزۋ مۇمكىن ەمەس.
ەستە جوق ەسكى كۇننەن باستاپ، ءدال بۇگىنگى كۇنگە شەيىن، سانسىز كوپ جوقتاۋ ولەڭى ايتىلعان. ءبىز ءقازىر دە، جوقتاۋ ولەڭىن ءسوز قىلعاندا قازاقتىڭ ەسكىلىگى قانداي ءتۇرلى ولەڭ قالدىرعان دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرىپ، وسى ولەڭنىڭ ءتۇرىن عانا ايتىپ وتىرمىز. سول ءتۇرىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن جوعارىداعى ەكى- ءۇش ولەڭدى مىسالعا الدىق.
مۇندا شەگەننىڭ جوقتاۋى - ەسكى ولەڭ. ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسكەن جوقتاۋ ولەڭنىڭ ەڭ ەسكىسى. «اتامدى العان قۇدايدىڭ كەلىنى مەندەي جىلاسىن» دەگەن ءسوز، قازاققا ءدىن قاراڭعىلىعىنىڭ جايىلىپ بولماعان كەزىن بىلدىرەدى. ءالى ءدىن نانىمىنىڭ نوقتاسى اتاسىن قۇرمەتتەگەن كەلىندى باعىندىرىپ جەتپەگەن ۋاقىتتى كورسەتەدى.
اتاسىن جوقتاپ وتىرعان قارالى كەلىنگە، شەگەندەي ءبي قۇدايىنان بالەن باتىر، ولقى دا ەمەس سياقتانادى. بۇدان ارىرەك ۋاقىتتا شىققان جوقتاۋ ولەڭدى الساق، الدە بۇدان دا گورى جاتىعىراق ءسوز شىعۋعا بولار ەدى.
ءۇي ءىشىنىڭ قايعىسىن بىلدىرەتىن جوقتاۋ ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە كوپ سوزگە مىسال بولارى «ايەكەنىڭ جوقتاۋى». مۇندا بەرىرەك زامانداعى كوپ جوقتاۋ ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە كەلەتىن ۇزىن سارىننىڭ بارلىعى دا اشىق، تولىق شىققان.
جوقتاۋ ولەڭ سياقتى سالتپەن بايلانىسقان شەر ولەڭىنىڭ بارلىعى، قازاق ەلىندە ولەڭ ونەرى قانشالىق قاسيەتتى، ءقادىرلى ءسوز بولعانىن بىلدىرۋدەن باسقا، تاعى ءبىر باعالى جەر بولعان. ول باعاسى: قايعىعا دۋشار بولعان جانكۇيەر ايەلگە جانىنان ولەڭ شىعارۋدى مىندەت قىلعانى. جاقىنى ءولىپ، جۇرەگىنە قاياۋ تۇسكەن ايەل ءوزىنىڭ قايعىلى كۇيىن ءبىلدىرىپ، بويىنا بىتكەن ونەرى بولسا، سىنعا سالىپ، ولەڭ شىعارىپ كورۋ كەرەك.
سالت بويىنشا ولىكتى قادىرلەۋ، جىل ۋاعىنا شەيىن جوقتاۋ، سول جىل ۋاعىنا شەيىن قارالى بولىپ وتىراتىن ايەلگە، اقىندىق ونەرىن ەرىكسىز ءقادىرلى قىلىپ، ەرىكسىز سونى ىزدەتەدى. سالتقا باعىنۋدان ولەڭشىلىككە، انشىلىككە بويسۇنىپ، سول ونەردىڭ جولىنا ەرىكسىز سالىنۋدى كەرەك قىلدى. راس، مۇنىمەن قازاق ايەلىنىڭ ءبارى بىردەي اقىن بولىپ كەتكەن جوق.
ءوز جانىنان شىعارا الماعان ايەل ولىككە ارنالعان ولەڭدى جاقىنىنا شىعارتىپ الىپ تا جىلايتىن بولادى. ءبىراق وسى سالتتان، اقىندىق سياقتى قاسيەتتى ونەردى قادىرلەيتىن شارت تۋاتىنىن عانا ايتامىز.
ءا) ەستىرتۋ ولەڭدەرى. ەسكى قازاق سالتىندا، كوپ ەلدى كۇيزەلتەتىن قايعىنى ارناۋلى ولەڭ ەستىرتەتىن ادەت بولعان. حان ولگەندە ەستىرتۋ، ارداقتى ازامات ولگەندە جان كۇيەرىنە ەستىرتۋ ولەڭ ەسكى قازاقتىڭ ومىرىندە قۋانىشىن ۇلعايتىپ، قايعىسىن كەمىتەتىن جۇبانىشتى بەسىگى بولعان. دۇنيەگە كەلگەندە ولەڭمەن قارسى الىپ، دۇنيەدەن كوشكەندە ولەڭمەن جونەلتەتىن. جالپاق قازاق تىرشىلىگىندە سۇلۋ ءسوز، كىمنىڭ دە بولسا، سۇيەۋى بولاتىن.
ەستىرتۋ ولەڭ سول قايعى ۇستىندەگى سۇيەۋ ءسوز، كوڭىل ايتىپ جۇباتقان ءسوز بولاتىن. مىسالى، سارىباي ولگەندە، تازشانىڭ ەستىرتكەنى. ەستىرتۋ كوبىنەسە تۇسپال، جۇمباقپەن باستالادى. سونىمەن اۋىر حابارعا دايىنداپ الادى. سودان كەيىن ولگەن جاننىڭ قاسيەتى ايتىلادى. كوپ ەلدىڭ قاسيەتتى ولىمگە كۇيزەلگەنىن ايتادى. ولگەن حاننىڭ ومىرىنە باعا بەرىلەدى. بۇگىنگى قايعىعا كوپتىڭ ورتاقتىعى ايتىلادى.
مىسالى، سارىبايدى الساق، سارىباي مۇراتىنا جەتپەي ولگەن جوق. وزىنە كەلسەك، تورە، بالتالىنىڭ حانى بولعان. كوپ ەل تىرشىلىگىندە باسىن بيلەتسە، ولگەندە جوقتاپ، ەگىلىپ جىلاپ وتىر. بۇل سارىبايدىڭ تىرشىلىگىنە كوپ اتىنان بەرگەن باعا. كىم سارىبايداي باققا جەتتى. ءبىر ادام وسىدان ارتىق نە تىلەيدى؟ ارتىندا قالعان حانىمى!
ەل جۇرەگىنىڭ ادالدىعى، نيەتىنىڭ شىندىعى سول، ەندى ايەل دەمەيدى، سوعان دا بيلەتەدى. ارۋاعىن سىيلاعانى وسى. سارىباي ارمانسىز ءولدى. سەبەبى ونىڭ ۇلى بار. ەندىگى ەلدىڭ ادال تىلەۋى، سول ارتىندا قالعان ۇرپاعىنا اۋادى. سوندىقتان ارتىندا قالعان قوزىجانعا ەگىلىپ جىلاعان كوپ حالىق كوز جاسىمەن قايىرلى ءومىر تىلەيدى.
ەستىرتۋ ولەڭدەرى كەيدە، وزگە شەر ولەڭدەرى سياقتى كۇيمەن دە ايتىلاتىن بولعان.
مىسالى، اقمەت حاننىڭ بالاسىن جەلىككەن قۇلان ءولتىرىپ كەتكەندە كۇيشى دومبىرامەن ەستىرتەدى.
دومبىرا:
اقساق قۇلان جوشىحان.
بالاسى ولگەن وسى حان، -
دەپ، كۇيلەپ، سويلەگەندەي بولىپتى. سودان بالاسىنىڭ ولگەنىن ءبىلىپتى.
ەستىرتۋ ولەڭىنىڭ ىشىندە جوقتاۋمەن ارالاس كەلەتىن ۇلگىنىڭ مىسالى - سارىباي ولگەندە تازشانىڭ ەستىرتكەنى:
اڭعا دا كەتكەن سارى- ەكەم- اۋ!
تاڭ ەرتەڭگى سالقىندا
ءمىنسىز دە تۋعان جان ەدى- اۋ!
ونەگە بويى، قالپىندا.
كەلىمسەك تورە حان بولىپ،
بالتالىنىڭ حالقىنا،
ءورىسى تولىپ مالىنا،
قازىناسى تولعان التىنعا.
قايىرلى عۇمىر بەرە كور!
قوزىجانعا ارتىندا...
ەستىرتۋ ولەڭىنىڭ ەكىنشى مىسالى، بايشۋاق ءبي ولگەندە، بالاسى بايعاراعا قىپشاق Ӏزباستى ءبيدىڭ ەستىرتكەنى:
ۋا... بايعارا! بايعارا!
بەرى تامان ءبىر قارا!
ءبىر ءسوزىم بار ايتامىن.
ايتامىن دا قايتامىن
تىڭداعانعا ءبىر پارا.
ەل شەتىنە ءسوز كەلدى.
قولىمدى اقشا ءبىر قۇسقا سەرمەدىم:
سەرمەسەم دە بىلمەدىم،
ءبىلدىرۋشى بار ما ەكەن!
الىپ ارىستان قۇلاسا.
جان بەرۋشى بار ما ەكەن!
اققان داريا قۇرىسا،
سۋ بەرۋشى بار ما ەكەن!
حان سۇلتاندار قۇلاسا
جان بەرۋشى بار ما ەكەن!
ارعى اتاڭ سەنىڭ دايىر حان
دۇشپاندىعىن ايىرعان.
بەرگى اتاڭ سەنىڭ قايىم حان،
جاۋدى كورسە، قىمسىنعان؛
ءوز اتاڭ سەنىڭ بايشۋاق
التىن تاقتان تايىپتى،
ەستىرە الماي وتىرعان
كوپ جاماعات ايىپتى، -
قازاق پەنەن قالماقتىڭ دەگەن.
وسى سوزدەن بايعارا اكەسىنىڭ ولگەنىن بىلەدى.
ب) قوشتاسۋ ولەڭدەرى. سىرشىلدىق ولەڭدەرىنىڭ ءبىر ءتۇرى - قوشتاسۋ. مۇندا، ەل باسىنان كەشكەن كۇندەردىڭ قايعىسى بىلىنەدى. كوپ ەلدىڭ كۇيزەلگەن ۋايىم، شەرى ايتىلادى. قازاقتىڭ اقىنى، ءار الۋان جاقسىلارى ءولىم ۇستىندە قالجىڭ ايتىپ، كەيدە ءان مەن ولەڭ شىعاراتىن بولعان. قايعىدان ءسوزدى جۇبانىش قىلۋ، كۇيىنىشتىڭ ۇستىندە ولەڭمەن شەرىن تارقاتۋ ەسكىلىكتىڭ سۇيگەن ءتۇرى. سول سياقتى جاستىقپەن قوشتاسۋ، كارىلىكتى ولەڭ قىلۋ بار. بۇل قازاق مىنەزىندەگى اشىقتىقتى كورسەتەدى.
اركىمنىڭ ءوز ىشىنە جينالاتىن شەردى، ءوز جۇرەگىنىڭ تۇبىندە ساقتالىپ جۇرەتىن قايعى جۇدەۋلىكتى توپقا سالۋ، قالىڭ اڭگىمەسىنە، ەرمەگىنە ارناپ بەرۋ قازاق مىنەزىنىڭ ءبىر ۇلكەن ايىرماسى. قوشتاسۋ ولەڭدەرى: ا) جەرگە قوشتاسۋ، ەلگە قوشتاسۋ، ءا) ءومىردىڭ وتكەن شاعىنا قوشتاسۋ، ب) ءوتىپ بارا جاتقان زامانعا قوشتاسۋ. جەرگە قوشتاسۋدىڭ مىسالى - اي، تاڭسىق ولەڭدەرى:
بالتالى، باعانالى ەل امان بول،
باقالى، بالدىرعاندى كول امان بول!
تەرۋشى ەم ەرىككەندە، ەرمەك ەتىپ،
ەكپە، جيدە، الما اعاش، گۇل امان بول!
جىبەكتەي شالعىنىندا ويناپ وسكەن
سەگىز ساي تاۋ بىتكەندى سالا امان بول!
ۇيەڭكى، قايىڭ، تەرەك، تال امان بول!
قالعان ەل حالايىقتىڭ شالى امان بول!
قايىن اتاڭ قاراباي سەنەن قاشتى.
جورگەكتە قوزى كورپەش، بالا امان بول!
تاۋىپ ال، قۋىپ ءجۇرىپ، ارتتان ىزدەپ،
ەل جاقسىسى تايلاق ءبي ايتقانىم سول.
وسى ءىزى توقسان مىڭنىڭ سوقپاق بولار،
جوعالماس قايدا بارساڭ قازىلعان جول
تايلاقتىڭ ەندى امان بول، قالعان ەلى!
ارقانىڭ سەن دە امان بول، قوڭىر جەلى
ىستىققا كۇن جۇرمەيتىن سالقىن سوعىپ،
اققان بۇلاق، ءدۇم اعاش كولەڭكەلى.
وزەن، ولكە، جوتا مەن توبە امان بول!
تايلاق ءبي، ەل جاقسىسى، كوپ، امان بول!
يزەندى، بەتەگەلى، مىق جۋساندى،
اق كودە مالعا شۇيگىن ءشوپ امان بول!
جاسى كىشى ءىنى مەن اعا امان بول!
ىرەبدەل وڭشەڭ مىرزا اعا امان بول!
قايىن اتاڭ قاراباي سەنەن قاشتى.
جورگەكتە قوزى كورپەش بالا امان بول!
باياندى بەرمەي كەتەر ساعان بوقتى؛
ايىم، كۇنىم اتارسىڭ قازالى وقتى،
كۇنىندە كۇيەۋ بولىپ ىزدەپ كەلسەڭ،
جولىڭدا ءبىز تۇرامىز ايتقان توقتى.
قوزەكە، پىسپەي قالعان سەن ءبىر الما،
بويىڭا قۋات كىرىپ كۇش تولار ما؟
قوزى كورپەش كۇيەۋ بوپ، ءبىز قايىن بيكە.
ءيىلىسىپ تۇراتىن كۇن بولار ما؟ !
قولىنان يت قاراباي مالىن سويماس،
سول نالەت دامىل قىلىپ دامگە تويماس.
قۇدايىم تاعدىرىڭ دا قوسقان بولسا،
قايدا بارساڭ وندا بار سەنى قويماس.
ۇيىڭە قۇداي وڭداپ قىدىر قونار.
ەر لۇقبان قولتىقتاپ جولداس بولار.
ەگەر دە ساپار قىلىپ ىزدەپ كەلسەڭ،
وسى ءىزى توقسان مىڭنان سوقپاق بولار.
بالتالى، باعانالى حالىق امان بول!
جورگەكتە قوزى كورپەش جالقى امان بول!
جەڭەشە، قۇربى- قۇرداس، كەلىن- كەپشىك،
حالايىق ءبىزدى ويلاعان جالپى امان بول!
بۇل قوشتاسۋدىڭ ىشىندەگى ۇلكەن ماعىنا: سارىارقانىڭ تۋىپ- وسكەن ەلىنە قانشالىقتى قىمباتتى ەكەنىن كورسەتەدى. سارىارقا - ەل بەسىگى. قازاق جۇرتىنىڭ جۇرەگىمەن ءبىر تۋىسقان قىمباتتى جەرى - سارىارقا، قازاق بايلىعىنىڭ قۇتتى بەرەكەسى. ارقادان باسقا جەردە يزەندى، مىق جۋساندى، بەتەگەلى جەر جوق. وزگە جەردە ەكپە، جيدە، كولەڭكە اعاش جوق.
وزگەنىڭ جەلى دە ارقانىڭ جەلىندەي ەسپەيدى. ارقانىن قوڭىر جەلى، ارقانى جايلاعان ەلدىڭ عانا جەلى. قازاق ەلى تابيعات بالاسى. ەن جايلاۋىنىڭ تابيعاتىمەن جۇرەگى تۋىسقان. ارقادا ەرىككەندە ەرمەك تابىلادى. تىلەسە مالىنا قۇت، بەرەكە تابىلادى. جاراستىعىن تولتىراتىن باقالى، بالدىرعاندى كولى دە بار. ەكى قىزدىڭ اۋزىمەن سارىارقانىڭ قازاق بالاسىنا قانشالىق ءقادىرلى ەكەنى بىلىنەدى. وزگەدەن سەزىمى ارتىق، جۇرەگى نازىك ايەل تىلىمەن سارىارقاعا قوشتاسۋ ايتىلادى.
ەكىنشى كۇدەرى قوجانىڭ قارقارالىدان اۋاردا ايتقانى:
«قارقارالى، قازىلىق:
جاتۋشى ەدىڭ جازىلىپ.
جازعىتۇرىم بولعاندا،
باۋىرىڭا ەل كوشكەندە،
كوشتىڭ جولى سۇرلەۋ بوپ،
قالۋشى ەدى قازىلىپ.
جاتىپ قالعان جاس قوزى
جايىلىپ قوي بولعان تاۋ:
ەگىزىمنىڭ سىڭارى
ءبىرىن سويسا توي بولار،
قالعان ءبىرى بالقاش بوپ،
باعىلان قوزى قوي بولار؛
سويعانىنىڭ تەرىسى،
ءجونىن بىلگەن شەبەرگە،
ءبىر ەزى ءبىر بوي بولار.
يلەي بىلمەس جامانعا،
ەل قۇرىپ كەتكەندە،
الا شولاق يتتەرگە
كوكپارى بولىپ تارتىلىپ،
نەداۋىر مەرەكە توي بولار.
قارقارالى قايران تاۋ.
ءتيۋشى ەدى پايداڭ تاۋ،
پايداسىنىڭ بەلگىسى
ۇيىمدا تۇرعان ولكەسى،
ولكەسىنىڭ بەلگىسى:
شاڭىراعىم، ۋىعىم،
ۇيدە باقان، سىرىعىم
ات ۇستايتىن قۇرىعىم،
قازانىما قاقپاعىم،
جەلى ءبىر سوعار توقپاعىم:
اربا، ارىس، بەلدىگىم،
ەل قىستاۋعا كەلگەندە
سيىر ءبىر جاتار شىلىگىم،
ات جۇرە الماس ارالدىم،
ىشىندە بۇعى، مارالدىم،
بۇعى دا مارال جاتقان جەر.
مەرگەندە تاڭداپ اتقان جەر
مەرەكەگە باتقان جەر.
ارتىعىن الىپ ساتقان جەر.
باي توبەتى اڭقىلداپ،
بايسال تاۋىپ ورگەن تاۋ.
بالاسى قازداي بايپاڭداپ
بايبىشە داۋرەن سۇرگەن تاۋ.
اكەم ءبىر كۇيەۋ بولعان تاۋ.
شەشەم ءبىر كەلىپ بولعان تاۋ.
اق بۇركەنىش سالىنىپ،
الا بەرەن كيگەن تاۋ.
كەتەيىن دەپ كەتپەدىم،
توڭىرەگىڭ تولعان جاۋ.
سايىڭدا قوپا قامىسىم.
تامام ءبىر جۇرتقا تانىسىم،
مىنا دا كارىپ زورلىقتان
قالدىڭ- اۋ ەسىل قونىسىم!
بوراندا مالىم ىقپاعان،
ءۇيىمدى داۋىل جىقپاعان،
شاعىر ءبىر جۋسان يزەندىم!
سەنەن دە كەتىپ كۇيزەلدىم...
بايلاۋلى اتقا پىشەنىم،
ماقتاۋلى اتقا كىسەنىم،
ات ارقاندار قازىعىم.
بالالارعا ازىعىم،
كەتەيىن دەپ كەتپەدىم.
كاپىردەن بولدى جازىعىڭ.
ون ەكى قازىلىق ون تۇنەك،
ماڭىراپ جاتقان قوي تۇنەك،
ەسىل، نۇرا ەكى سۋ
ەڭكەيىپ ونان بەتىڭ جۋ!
ءبىرىن دە شەكەر، ءبىرىڭ بال.
قاي ءبىرىڭدى ايتايىن
بەتەگە، كودە، جاۋىلشا،
شۋلاپ تۇرعان ءبارىڭ بال -
كەتەيىن دەپ كەتپەدىم:
الىپ كەتتى- اۋ كاپىر قۋ».
مۇندا دا جەرگە قوشتاسۋ: ءبىراق جوعارعىمەن ەكى اراسىندا ايىرماسى بار. اناۋ نازىك ايەل سەزىمىنە باتقان قايعىنى بىلدىرەدى، سوڭعى ولەڭ ەلدىڭ شارۋاشىلىعىنا، ەلدىڭ ىرگەلى ەلدىگىنە زالال كەلتىرگەن كەمشىلىكتى ايتادى. بۇلاي جوقتاعاندا شارۋا قامى كۇيزەلگەندىگىنەن ايتادى. انادا، جۇرەكتىڭ تۋعان جەرىمەن بايلانىسقان نازىك كۇيلەرى كەلەدى.
شارۋا ەسەبىنسىز، پايدانى كوزدەمەي سەزىمدى جۇرەك قايعىسى ايتىلادى. مىنادا كارىپ زورلىعى، ەل كۇيزەلىسىنىڭ سەبەبى، قازاقتى ەلدىكتەن شىعارعان قياناتتىڭ شەتى كورىنەدى. مۇندا جالپاق ەلدىڭ قامى ايتىلادى.
قوشتاسۋ ولەڭىنىڭ ەكىنشى ءبىر ءتۇرى: ولەردە ارتتا قالىپ بارا جاتقان تۋعان- تۋىسقانى مەن تۋىپ- وسكەن ەلگە ارناپ ايتاتىن سوزدەر. مىسالى، كەمپىربايدىڭ اسەتكە ايتقان ولەڭى، سابىرباي اقىننىڭ قۋاندىق دەگەن قىزىنا ايتقان سوزدەرى.
كەيدە ولەردەگى قوشتاسۋ ولەڭى سول ارادا شىعارعان ارناۋلى انمەن ايتىلادى. ماسەلەن سابىربايدىڭ:
اتىڭنان اينالايىن، قۋاندىعىم،
بايقايمىن ناۋقاسىمنىڭ ءتۇبى مىعىم.
ءبىر قايلا شىبىن جانعا بولا ما دەپ،
مالىمدى التاي جازداي قىلدىم شىعىن.
مىنگەنىم ءدايىم مەنىڭ شۇبالاڭ كەر،
ەل- جۇرتىم مەن ولگەن سوڭ سابەكەم دەر.
اس بەرىپ، ات تاراتتىرىپ ءالىڭ كەلمەس،
كەر اتتى، تور بەستىمەن يشانعا بەر.
مىنگەنىم ءدايىم مەنىڭ قۇلا كەرىم،
جۇيرىك تە، بەرىك تە ەمەس، ءالىم- بەرىم.
دۇنيەدەن ساپار شەگىپ مەن بارامىن.
ارتىمدا قوش امان بول، قايران ەلىم! -
دەگەن ولەڭى، وسى كۇنگە شەيىن سەمەي ۇيەزىندە سابىربايدىڭ ءوزى شىعارعان انىمەن ايتىلادى.
ءومىردىڭ تالاي تار كەزەڭ، تايعاق كەشۋىندە نە ولەڭ، نە ماتەل ايتپاسا، ورايلى ءسوز تاۋىپ كەيىنگىگە سونداي حالىنان بەلگى قالماسا، ونداي جاقسى كوزگە قوراش كورىنىپ قالاتىن. سوندىقتان كەندىك، سابىرلىق، ەرلىك بەلگىسىن ءبىر ءبىلدىرۋ ءۇشىن ادامنىڭ ءوز باسىنىڭ ەڭ اۋىر ءمينۋتى ءولىم الدىندا بولسا، سوعان دا نە ولەڭ، نە ءون شىعارىپ، نە بولماسا كۇلدىرگى قالجىڭ ايتىپ بوي كەندىگىن ءبىلدىرىپ كەتۋ كەرەك. ولەردە ولەڭمەن، انمەن قوشتاسۋ كوبىنەسە اقىنداردىڭ ادەتى. سابىربايدان باسقا ولەرىندە قوشتاسۋ ولەڭ ايتىپ كەتكەن اقىن كەمپىرباي. ءال ۇستىندە جاتقان كەمپىربايعا اسەت كەلىپ مىنانى ايتادى:
اسسالاماعالايكۋم، ەي، كەمپىرباي!
دەرتىڭە شيپا بەرسىن، پاتشا قۇداي!
سىرتىڭنان «اۋرۋ» دەپ ەسىتكەن سوڭ
مەن كەلدىم ادەيى ىزدەپ كوڭىلىڭ سۇراي.
سوندا ءال ۇستىندە جاتقان كەمپىربايدىڭ بەرگەن جاۋابى:
كوڭىلىمدى اسەت كەلدى كوتەرگەلى،
بولمايدى كەۋدە شىركىن جوتەلگەلى.
الىپ بەر دومبىرامدى انا تۇرعان،
باسىمدى جاستىقپەنەن كوتەر بەرى!
ارتىما ءبىر- ەكى اۋىز ءسوز تاستايىن،
قونعانىڭ شىنىڭمەنەن بەكەر مە ەدى؟
بوز شاپسا، بوز وزباي ما بۋرىلدان؟
مەن شاپسام جەر شاراسى قۋىرىلعان.
جاي تاستاپ اياعىمدى الىپ جىلدام،
جابىنىڭ كۇندە وزۋشى ەم تۇعىرىنان.
الاشقا التىن ءجۇزدى جاقىن بولماق،
ادامنىڭ ءار نە قىلسا پيعىلىنان.
«ەر ءداۋىت» ەكى جاستا يەكتەگەن.
قىردىڭ سۋىن ءىشتىم قۇدىعىنان.
كەشەگى زامانىمنىڭ امانىندا،
مەنداعى اسىپ ءجۇردىم بۇعىنىمنان.
ۇشسا دا قانات بايلاپ اسپانمەنەن،
ءولىمنىڭ كىم قۇتىلار قۇرىعىنان،
سۇراساڭ قال جايىمدى، اسەتجانىم،
جاتىرمىن ۇشايىن دەپ تۇعىرىمنان.
اسەتجان، وسى اۋرۋدان ولەم بىلەم!
اللانىڭ اماناتىن بەرەم بىلەم.
كەۋدەمنەن كوك الا ۇيرەك «قوش» دەپ ۇشتى،
سول شىركىن كارى جولداس ولەڭ بىلەم.
باسىمدا قيماي وتىر ءبىراز توقتاپ،
كەتپەي تۇر بوتەن جاققا اينالسوقتاپ.
«سەرىگىم، قوش! امان بول، كەمپىرباي!» دەپ
جىلايدى بۇرىنعى وتكەن كۇندى جوقتاپ.
اسەتجان، وسى اۋرۋ قويماس بىلەم
اللانىڭ ءامىرى ەكى بولماس بىلەم،
سونى ايتىپ قايىرىلماستان ۇشىپ كەتتى.
وسى ولەڭ سەركەبايعا قونباس بىلەم.
سالەم ايت، ارقاداعى حان-قاراعا
حان بەرتىس، قارقارالى جاندار اعا
اتىعاي، قاراۋىل مەن وردەگى ءۇيسىن،
قاراوتكەل تانىس ەدىم ەكى اراعا.
سەمەيدە توپىراعىم بولار بىلەم.
كەمپىرباي دۇعا قىلسىن بيشاراعا».
بۇل ولەڭ وسى رەتتەگى قوشتاسۋ ولەڭدەرىنىڭ بارلىعىنا تولىق مىسال. جالپى قوشتاسۋ سوزدەردىڭ ىشىندە نە ايتىلاتىنى، كوڭىلدىڭ قانداي جايى ءسوز بولاتىنى وسىندا تەگىس ايتىلادى. سوندا ءار ادام تىرشىلىگىندە تاۋىسا الماي كەتكەن ارمانى بولسا، كەيىنگىگە ايتار تىلەگى بولسا، ءومىر بويى كوڭىلىندە وزگەدەن جاسىرىپ جۇرگەن مۇڭى مەن شەر سياقتى سىرى بولسا، سولارىن ايتادى.
كەمپىربايدىڭ ولەردە ايتقان ءسوزى سوندايلىق كوڭىلىنە تىعىلىپ جۇرگەن سىردى اشادى. ول سىرى - اقىندىق سىرى. سوندىقتان وزىندەي اقىن اسەتكە عانا ايتىلادى. كەمپىربايدىڭ سىرى: ونى بەس جاسىنان ءداۋىت يەكتەگەن ەكەن. سول كۇندە كەۋدەسىنە كوكالا ۇيرەك بولىپ كارى جولداس ولەڭ قونعان ەكەن. بۇل ولەڭ بارلىق اقىنعا اقىندىق ونەرى شەتتەن كەلىپ داريتىن قاسيەت دەپ تۇسىنگەندى بىلدىرەدى.
بۇرىنعى ەسكى نانىم بويىنشا، اقىندىقتىڭ دا يەسى بار. ول يەسى داۋىتتەي پايعامبار، سونىڭ جىبەرگەن سىيى. ءوزىنىڭ بولەك جان، بولەك دەنەسى بار: كوكالا ۇيرەك پىشىنىندە. وسى سىردى اقىن سىرلاسىنا اشۋمەن بىرگە، كەمپىرباي دۇنيەدەن كوشكەلى جاتىپ ءوز ءومىرىنىڭ ارمانىن ايتادى. ول ارمانى - سول ءقادىرلى، قاسيەتتى سىي بۇنىڭ ۇرپاعىنا قالمايتىن سياقتى.
رۋعا بولىنگەن سالتتىڭ بالاسى كەمپىرباي، ارتىندا وزىنەن ۇرپاق قالىپ، ول ۇرپاق بۇعان بىتكەن ونەرگە يە بولۋىن تىلەيدى. اتادان بالاعا رۋ جولداسى سياقتانىپ اقىندىق ونەرى ساقتالىپ قالۋىن تىلەيتىن تىلەۋ بار.
ونىسى - ارتىندا ءىز قالىپ، تىرشىلىكتەگى قاسيەتى ساقتالىپ قالۋى. ءبىراق كوكالا ۇيرەك اينالسوقتاپ قيماي وتىرىپ، ارتىنان «قوش» دەپ ۇشىپ كەتەدى. ول: ولەڭ كەيىنگى ۇرپاعىنا قونبايتىنىن بىلدىرگەنى. ولەڭ كەمپىربايدان كەتەدى. كوكالا ۇيرەك كەتكەن سوڭ، اقىننىڭ ءتىل- اۋزى دا تىيىلادى. جالعىز-اق ارمان قالدى: «وسى ولەڭ سەركەبايعا قونباس بىلەم» دەيدى. مىنە، قوشتاسقان جەردە جۇرەكتەگى سىر مەن كوڭىلدە كەتىپ بارا جاتقان ارماندى ايتقان جەرى.
قوشتاسۋدىڭ ءۇشىنشى ءتۇرى - ءوتىپ كەتكەن داۋرەندى ايتىپ، سونى ەسكە ءتۇسىرۋ بولادى. وتكەن كۇن ءارقاشان قولعا قايتىپ كەلمەيتىن، قيىنعا كەتكەن قىمباتتى كۇن.
وتكەننىڭ ءبىر سەكۋندى قايتا اكەلەتىن تابيعات كۇنى بولار ما دەپ تالاي اقىننىڭ جىلاپ، جىرلاعان ارماندى كۇنى، سونداي ارمان جالعىز اقىندا ەمەس، جابايى ادامداردا دا بولادى. وتكەن كۇننىڭ، اسىرەسە قىمباتتى بولاتىنى، قارتايعان شاقتا. قارتايىپ، گۇل سۋالىپ، وت وشكەن كەزدە ادامنىڭ اياق استىندا قول سوزىپ قاراڭعى كور تۇرعاندا، تىرشىلىك شەرى بويدى جەڭبەي تۇرا المايدى. سول كۇندەگى ءومىردىڭ جالعىز جۇبانىشى ەسكىنى ەسكە تۇسىرۋدە.
ەسكى كۇندەگى كورگەنىن، ۇيقىدا كورگەن ءتاتتى تۇستەي ەسىنە الىپ، وتكەن جايىن اڭگىمە قىلۋدا. سونىمەن ءوزىن جۇباتادى. ادام بالاسىنداعى سەزىم تىرشىلىگىنىڭ بۇل كۇيىن باسىنان كەشىرمەيتىن كارى جوق. سوندىقتان قازاقتىڭ دا قارتايىپ، قۋاتى قايتقان اقىن، انشىلەرىنىڭ وتكەن كۇنگە قوشتاسىپ ايتقان ولەڭدەرى بار. مىسالى، قاراتوقاي ەسەت ءبيدىڭ قارتايعاندا ايتقان ولەڭى:
تاۋعا بىتكەن قايىڭنىڭ
سولقىلدار باسى جەل وتسە.
توعايعا بىتكەن جوڭىشقا
سولعىن تارتار كۇن وتسە.
ەرنى سالپى ەر اتى،
سەمىرمەس قايتا، ەر وتسە،
ەڭكەيىڭكى تارتادى.
ەر قولىنان مال كەتسە.
اربادان ۇركىپ جامان ات،
ەر سالدىرماس، جال بىتسە.
تىلەپ العان ۇلدارىڭ
ءتىل المايدى ەر جەتسە.
حان بۇرىلىپ قاراعان،
بي بۇرىلىپ سۇراعان
كوركى بولماس ارۋدىڭ
ەكى ون بەستەن جاس وتسە.
سىلدىرلاپ بەلىن شەشىنگەن،
نازدانىپ اياق كوسىلگەن،
جالعانىڭا، جاندارىم
ءقادىرىڭ كەتەر كۇن بولار،
ەر قارتايىپ، جاس جەتسە.
مەن، مەن ەدىم، مەن ەدىم،
قاتارعا مىنسەڭ قايتپايتىن؛
قاس قارا نار مەن ەدىم،
شابۋىل شاپسا شارشاماس.
شىنى تۇلپار مەن ەدىم،
قاسارىسىپ كەلگەندە،
قاپ تۇبىنە سىيماعان،
تازا بولات مەن ەدىم.
قايماقتان ۇشقان قۋ ىلگەن،
انىق سۇڭقار مەن ەدىم.
تەگەۋىرىنىم تەرىس بىتكەن،
تەپسەم جىلىك سىندىرعان،
قىران بۇركىت مەن ەدىم.
قارتايدىم دا قور بولدىم،
كۇن سەنىكى، جاستارىم!
كورىپ- ءبىلىپ، باستادىم.
كارىلىككە جەتكىزسە،
تالايدى كورەر باستارىڭ.
زامانىمدا ءوزىمنىڭ
جاسانىسقان جاۋ كوردىم،
بەلسەنىسكەن داۋ كوردىم،
ۇرىكپەدىم دە ساسپادىم،
ءبىرى وتىرىك بولماسىن،
تابانىم تايىپ قاشپادىم.
تاۋەكەل - ەردىڭ جولداسى،
تىلەكتەس بولعان دوس، جارىم،
سول داۋلەتتىڭ تۇسىندا.
سامارقاندى ساپىرىپ.
شاپقان شوپتەي جاپىرىپ،
اسپادىم دا ساسپادىم.
قاندى كويلەك جولداستى،
سارى التىنداي ساقتادىم.
مەنىڭ كورگەن زاتىم بۇل
توكپەي، شاشپاي قولدانىپ،
ورتاعا سۇيرەپ تاستادىم.
وتكەن داۋرەنمەن قوشتاسۋ، كەيدە انمەن دە ايتىلدى. ماسەلەن: تەزەك تورەنىڭ «سەكسەن» دەگەن ءانى.
كوڭىل ايتۋ ولەڭى. كوڭىل ايتۋ كەيدە ەستىرتۋمەن بىرگە كەلەدى. اۋىر حابار العاشقى رەت ەستىلەتىن جەردە، قۇر عانا قايعىنىڭ ءوزىن ايتىپ، جارانىڭ اۋزىن اشىپ قويماي، قازاقتاعى باۋىرمالدىق، تۋىسقاندىق، جان كۇيەرلىك جولىمەن، سونىڭ ەمى سياقتى، جۇباتۋ دا ايتىلادى. بۇگىنگى كۇنى قايعى بولسا ونىڭ ورنىن باساتىن، كوڭىلگە دە مەدەۋ بولاتىن ەكىنشى جۇبانىش، ەكىنشى ءبىر ءسۇيىنىش بارلىعى دا ايتىلادى.
بۇنىڭ كوبىنە وزگە ادامنىڭ ومىرىنەن، وزگە قايعىعا تۇسكەن زارلىلاردىڭ تاجىريبەسىنەن مىسال كەلتىرىپ، سونىمەن جۇبانتادى. ەگەر قايعى جاڭا ەستىرتىلگەن بولسا، كوڭىل ايتۋ سونىمەن بىرگە ايتىلادى. ءبىر- اق رەت ايتىلاتىن بولسا، كوڭىل ايتۋ قايعىلى حابار ەستىلگەن سوڭ، ۋايىم- شەرگە تۇسكەن جانكۇيەر جاقىنعا جانى اشىعان جاننىڭ ءبارى ايتاتىن جۇباتۋ سوزدەر.
كوڭىل ايتۋدىڭ ۇستىندە بۇرىنعى اقىن، بۇرىنعى بي سياقتى قاريالار، كوبىنەسە دۇنيەنىڭ بايانسىزدىعى تۋرالى، تىرشىلىكتە ادام باسىنا نەشە ءتۇرلى وزگەرىس، جاڭالىقتار كەلەتىنى تۋرالى وزىنشە تەرەڭ پىكىر، تولعاۋلى سىن ايتادى. دۇنيەدە ءبىر حالدەن وزگەرمەي تۇراتىن تۇراقتىلىق جوق، بۇتىندىگىن ماڭگى ساقتاپ تۇراتىن تۇگەل بىتكەن نارسە جوق.
«توزباستى ۇستا سوقپايدى، ولمەستى قۇداي جاراتپايدى» دەيدى. دۇنيەدەگى جاندى- جانسىزدىڭ ءومىرىن مىسالعا الىپ، بار ادام بالاسىنىڭ قاۋىم تىرشىلىگىن الىپ، سونىڭ بارىنەن ەرىكسىز توقتاۋ قىلىپ، وي تۇسىرەرلىك مىسالدار ايتادى. تەرەڭ ويلى، اقىلدى ءسوز قايعىلىنىڭ بارلىعىن ەرىكسىز كوندىرىپ، دالەلىمەن جەڭىپ، قايعىسىنان ايىقتىرعانداي بولادى. كوڭىل ايتقان توقتاۋ تۇردە: «قاناتى ءبۇتىن سۇڭقار جوق، تۇياعى ءبۇتىن تۇلپار جوق؛ جاپىراعى ءبۇتىن اعاش جوق، باۋىرى ءبۇتىن الاش جوق» دەگەن سياقتى جۇباتۋلار بۇكىل دۇنيە تولعان قازا، بۇكىل ادام بالاسىنىڭ بارلىعى قازالى ەكەنىن بىلدىرەدى. سوندىقتان جۇبانىپ، توقتاۋ قىلۋ ەسى دۇرىس ادامعا مىندەت سياقتى بولادى.
كوڭىل ايتۋ ولەڭى دە، بۇرىنعى قاراستىرعان سالت ولەڭدەرى سياقتى، سانسىز كوپ ولەڭ. بۇنىڭ دا وتە ەسكىسى دە، بەرىرەك زاماندا شىققان جاڭا ءتۇرى دە بار. بىزگە كوڭىل ايتۋ ولەڭىنىڭ تۇرىمەن تانىسۋ كەرەك بولعاندىقتان، سولاردىڭ مىسالىنا تومەندەگى سۇيىندىك ەدىگە ءبيدىڭ جاڭگىر حانعا ايتقان ءسوزىن الامىز:
اق سۇڭقار ۇشتى ۇيادان،
قول جەتپەيتىن قيادان.
قاناتى ءبۇتىن سۇڭقار جوق،
تۇياعى ءبۇتىن تۇلپار جوق.
كوتەر، حان، باسىڭدى!
ءىش مىنا اسىڭدى!
بوساتپا بەلىڭدى!
مۇڭايتپا ەلىڭدى!
توزباستى ۇستا سوقپايدى،
ولمەستى قۇداي جاراتپايدى.
حان باسىن كوتەرىپ الىپ: «ۋا، شىراعىم! قاي ۇلسىڭ؟ ارعىندا ەدىگە اتتى ءبىر ۇل بار ەدى، سول ەمەسپىسىڭ»، - دەيدى.
- سول بولارمىز، - دەپ جاۋاپ قايتارادى.
حان مۇڭىن ايتىپ، قايعىم قايتسە جەڭىلەدى دەپ سۇراپتى. سوندا ەدىگەنىڭ ايتقانى:
قايعىڭ جيىلعان جۇرتتىڭ توبىندا قالادى
اتىلعان مىلتىقتىڭ وعىندا قالادى،
جۇيرىك اتتىڭ تۇياعىندا قالادى،
اققان سۋدىڭ بويىندا قالادى،
سۇلۋ قاتىننىڭ قوينىندا قالادى،
قىزىق، مەرەكە ويىندا قالادى،
