كاسپي سامميتىندە قازاقستاننىڭ كوزدەگەنى نە؟
بۇل تۋرالى ازاتتىق كاسپي تەڭىزىنە قاتىستى داۋدى باقىلاپ كەلە جاتقان ساياساتكەر، سەناتتىڭ بۇرىنعى دەپۋتاتى ءۋاليحان قايسارمەن سۇحباتتاستى.
كاسپي تەڭىزىن ءبولۋ ماسەلەسى 1992 -جىلدان بەرى تالقىلانىپ كەلەدى. س س س ر ىدىراپ، ونىڭ قۇرامىنداعى مەملەكەتتەر تاۋەلسىزدىگىن العان سوڭ قازاقستان، رەسەي، ازەربايجان، تۇركىمەنستان مەن يرانعا ەكى مىڭعا جۋىق سۋ استى جانۋارى مەكەندەيتىن، 700-دەن استام تەڭىز وسىمدىگى بار، مۇناي مەن گاز كەنىشتەرىنە باي الەمدەگى ەڭ ءىرى تۇيىق سۋ قويماسىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن جاڭادان انىقتاۋ قاجەت بولدى. ايماقتاعى بيورەسۋرستاردى پايدالانۋ، قورشاعان ورتانى قورعاۋ، مۇناي- گاز كەنىشتەرىن ءوندىرۋ، كەمەلەر ءجۇرىسىن رەتتەۋ مەن تاۋار تاسۋ ماسەلەلەرىن شەشۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى تەڭىزبەن شەكتەسەتىن ەلدەر مامىلە جاساۋلارى ءتيىس.
- كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن انىقتاۋدىڭ قازاقستان ءۇشىن گەوساياسي تيىمدىلىگى قانداي؟
- سوۆەت وداعى ىدىراعانعا دەيىن كاسپي وتە قىزىق ءبولىندى. شامامەن %13 عانا يرانعا، قالعان بولىگى س س س ر- گە تيەسىلى بولعاندىقتان اسا ءبىر ماڭىزدى سۇراق تۋىندامادى. سوۆەت وداعىنان سوڭ رەسەي مۇراگەر بولىپ قالا بەردى دە، جاڭادان پايدا بولعان ءۇش مەملەكەت كاسپيدى قالاي ءبولۋ كەرەك دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەي باستادى. كاسپيدىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىنەن بولەك ونى «تەڭىز» دەپ تە، «كول» دەپ تە تالاسىپ كەلە جاتقانى بەلگىلى. كاسپي عىلىمي تۇردە الەمدەگى ەڭ ۇلكەن كول سانالادى. ونى ا ق ش تا، ەۋروپا ەلدەرى دە تەڭىز رەتىندە قابىلداعان ەمەس. الايدا، ارينە، ەگەر كاسپيدى تەڭىز رەتىندە بولەتىن بولسا، ءسوز جوق حالىقارالىق نورمالارعا بايلانىستى قازاقستاننىڭ ۇلەسى ۇلكەن (29 پايىز). ال ونى كول رەتىندە بولەتىن بولسا، ءار مەملەكەت ءوز جاعالاۋىنان 12 ميل نەمەسە 22 شاقىرىم قاشىقتىقتى باقىلايدى. مەنىڭ ويىمشا، بۇعان دەيىن جاسالعان قادامدارعا قارايتىن بولساق، كاسپي ماڭى مەملەكەتتەرى ونى تامىزدىڭ 12-سىندە كول رەتىندە بولەدى.
- كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن انىقتاۋ جانە تەڭىز سۋى مەن تابانىن بولۋگە قاتىستى قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ پوزيتسياسىمەن كەلىسپەيتىنىڭىزدى ايتىپ ءجۇرسىز. مۇنىڭ سەبەبى نە؟
- قازاقستان كاسپيدىڭ سولتۇستىك، سولتۇستىك- شىعىس، شىعىس ايماقتارىنداعى جاعالاۋ لينياسى 2320 شاقىرىمعا سوزىلعان تۇسىنا ورنالاسقان. پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆ كاسپيدىڭ تابانىن ءبولىپ، سۋدى ونىڭ بيورەسۋرستارىمەن قوسا ورتاق پايدالانۋعا بەرمەكشى. ال كاسپي تەڭىزىنىڭ بيورەسۋرسىنىڭ اسا كوپ شوعىرلانعان تۇسى ونىڭ قازاقستانعا تيەسىلى سولتۇستىك اكۆاتورياسى ەكەنى بەلگىلى. اسىرەسە قىزىل بالىق تۇقىمداستاردىڭ الەمدىك گەندىك قورى ساقتالعان بىردەن ءبىر سۋ كوزى وسى كاسپي ايماعى. بۇل جەردەگى سۋ تەمپەراتۋراسى ونىڭ باسقا ايماعىمەن سالىستىرعاندا 10-11 گرادۋسقا دەيىن تومەن بولعاندىقتان وتتەگىنە دە باي، ول جەردەن فلورا مەن فاۋنانىڭ سان ءتۇرىن كەزدەستىرۋگە بولادى. سوندىقتان بۇل ۇستانىمدى قولدامايمىن.
- كاسپيدەگى ميليتاريزاتسيا قاۋپى دە ءجيى ءسوز بولادى. سۋ بەتى بولىنىسكە تۇسسە، مۇنىڭ سالدارى قانداي بولماق؟
- وسى ماسەلەگە قاتىستى يران تۋرالى باسا ايتقىم كەلەدى. ەسىڭىزدە بولسا، ءبىر- ەكى جىلدىڭ بەدەرىندە يران كەمەلەرى كاسپييدىڭ ءىس جۇزىندە قازاقستانعا، كەيبىر تۇسى رەسەيگە قارايتىن سولتۇستىك بولىگىنە كىرگەن ەدى. يران ءوز پوزيتسياسىن «كاسپيدىڭ قۇقىقتىق ستاتۋسى انىقتالماعاندىقتان كىرۋگە حاقىمىز بار» دەپ تۇسىندىرگەن. كەيىن بۇل ماسەلە جوعارى دەڭگەيدە تالقىلانىپ، يراندىقتار ءوز ەرىكتەرىمەن كەتكەن ەدى. بۇل دا الاڭداتاتىن ماسەلە.
كاسپي سامميتتەرىنىڭ تاريحى
2002 -جىل. تۇركىمەنستان استاناسى اشحابادتا بەس مەملەكەت ليدەرلەرى كاسپيي ماسەلەسىن جوعارى دەڭگەيدە شەشۋگە كەلىستى.
2007 -جىل. يران استاناسى تەگەراندا كاسپي مارتەبەسىنىڭ ماڭىزدى ماسەلەلەرى، قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتىلىق تۋرالى كەلىسىم دەكلارتسياسىنا قول قويىلدى.
2010 -جىل. ازەربايجان استاناسى باكۋدە بەس ەل تەڭىزدەگى قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ بويىنشا ىنتىماقتاسۋعا كەلىسكەنىمەن، قۇقىقتىق مارتەبە تۋرالى كونۆەنسياعا قول قويىلمادى.
2014 -جىل. رەسەيدىڭ استراحان قالاسىندا كاسپيدى جاعالاۋ ەلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك دەربەستىگىنە جانە بالىق اۋلاۋعا قاتىستى ەكى زوناعا ءبولۋ تۋرالى الدىن الا كەلىسىم جاسالدى.
كاسپيي مارتەبەسىن انىقتاۋدا كوتەرىلۋى ءتيىس ماڭىزدى ماسەلەنىڭ ءبىرى ونى اسكەري ماقساتتا قولدانۋعا مۇلدە تىيىم سالۋ. رەسەي اسكەرىنىڭ سيرياداعى سوعىس كەزىندە 2015 -جىلدان بەرى اسكەري تەڭىز فلوتىن پايدالانا باستاعانىن بىلەمىز. سول جىلى رەسەيدىڭ 26 زىمىرانى كاسپيدەن اتىلىپ، يراك پەن يراننىڭ ۇستىنەن ءوتىپ، سيريانىڭ 11 نىسانىن كوزدەدى. 2017 -جىلى دا رەسەي «يسلام مەملەكەتى» تەررورلىق ۇيىمىنا قارسى تەڭىزدەن اسكەري راكەتا جىبەردى. بۇعان دەيىنگى كەلىسىمدەردە كاسپيدە ميليتيريزاتسيالىق ايماق بولمايتىنى ايتىلسا دا، رەسەي بۇل ارەكەتتى جاسادى. كاسپيدە ەشقاشان اسكەري قيمىلدار جاساۋعا بولمايدى. ماسەلەن، ي م وزىنە جاسالعان سوققىعا كەرى سوققى بەرۋى دە مۇمكىن ەدى عوي؟ ال كاسپيدىڭ سولتۇستىك بولىگىنىڭ تەرەڭدىگى بار بولعانى 4-25 مەتر عانا. ەگەر وندا مۇناي پلاتفورماسى ورتەنسە، ونى ەشكىم سوندىرە المايدى. مۇنايدىڭ ءبارى تەڭىزگە توگىلەدى. ناعىز اپوكاليپسيس بولادى.
- كاسپي تەڭىزىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىنىڭ انىقتالۋى تەڭىز ماڭىنداعى ايماقتارعا، مىسالى اتىراۋ مەن ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ ينفراقۇرىلىمدارىنا، الەۋمەتتىك ماسەلەسىنە اسەر ەتەدى دەپ ۇمىتتەنۋگە بولا ما؟
- بۇل مارتەبەدەن اتىراۋعا دا، ماڭعىستاۋعا دا جەكە تۇسەر پايدا جوق. سۋداعى بيورەسۋرستار ورتاق پايدالانۋعا كوشكەن سوڭ باسقا ەلدەردىڭ كەمەلەرى بالىق اۋلاۋعا كىرىسكەن كەزدە قازاقستاندىقتارعا تۇسەر پايدا تۋرالى ويلاۋدىڭ ءوزى كۇلكىلى. تۇپتەپ كەلگەندە بيورەسۋرستاردى بولاشاق ءۇشىن ساقتاۋدىڭ ماڭىزدىلىعى ونىڭ قويناۋىنداعى كومىرسۋتەگى قورلارىن ساقتاۋدان كەم ەمەس. دەگەنمەن بۇل كەلىسىمنەن كاسپي ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىك جاعىنان كوپ ۇتادى دەپ ۇمىتتەنەمىن. سەبەبى شەكارالىق سىزىقتار انىقتالعان سوڭ كاسپيدەگى ەكولوگيالىق تالاپتىڭ ساقتالۋىنا باقىلاۋ جاساۋعا بۇل ەلدەردىڭ قاي- قايسىسى دا مۇددەلى بولادى.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
www.azattyq.org
