ەرلان قوجاكەلديەۆ.ساپارباي شاشىن الدىرعان كۇز - قىزىقتى ەستەلىكتەر
ەرلان قوجاكەلديەۆ - «ق ر كونستيتۋتسياسىنىڭ 10 جىلدىعى» مەدالى، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا ارنايى شىعارىلعان مەدالمەن ماراپاتتالعان. «قازاق جۋرناليستيكاسىنا ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر» اتاعىنىڭ يەگەرى.
***
قايران بالداۋرەن ستۋدەنتتىك شاق. كوزدەن بۇل- بۇل ۇشقان اسقاق ارمانعا تولى جىلدار. مىنا الاساپىران ءومىردىڭ اساۋ تولقىنى بىرەۋدى جاعاعا لاقتىرعان، بىرەۋ قالت- قۇلت ەتكەن قايىققا ءمىنىپ ىلدالاي جۇزگەن، ەكىنشىسى جەلكەنى جەلگە كەرىلگەن كەمەمەن بارا جاتقان مىناۋ جالعان دۇنيەدە وتكەندى ءبىر ءسات ەسكە العان عانيبەت ەكەن. شۇكىرشىلىك ەتەسىڭ، دۋمانعا تولى ستۋدەنتتىك شاقتىڭ كەيبىر قىزىقتى ساتتەرى ەسكە تۇسكەندە ەزۋگە كۇلكى ۇيالايدى. كۋرستاستاردىڭ كوبى بىلە بەرمەيتىن سونداي وقيعالاردىڭ ءبىرلى- جارىمىن بولىسكەندى ءجون كوردىم، جان دوستارىم.
ساپارباي شاشىن الدىرعان كۇز
1974 -جىلدىڭ كۇزى. تورعاي وڭىرىندە ەگىن جيناۋ ناۋقانىندا جۇرگەن كەزىمىز. ناحيموۆ كەڭشارىنىڭ ورتالىعىندا كوپقاباتتى ۇيدە تۇرىپ جاتىرمىز. كوبىمىز كومباينشىنىڭ كومەكشىسى، كەيبىرىمىز قىرماندا بيداي جيناۋعا بەلسەنە كىرىسىپ كەتكەن شاق. تەك جەكسەنبىدە عانا جۋىنىپ- شايىنىپ ارقا- جارقا بولىپ قالامىز. ىشىمدىكتەن دە ازداپ اۋىز تيەتىن كۇن بۇل. كەزەكتى دەمالىس الدىندا 5 سومنان اۆانس بەردى. بوكەڭ - بولات تىلەۋبايەۆتى ايتامىن، ەكەۋمىز دۇكەننەن ءبىر بوتەلكە قىزىل شاراپتى قولتىققا قىسىپ ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەيتىن ءبىر وڭاشا جەرگە جايعاستىق. ءبىر- بىرىمىزگە توست ايتىپ ءجۇز- جۇزدەن تارتىپ تا الدىق. تەمەكىسىن بۋداقتاتىپ وتىرعان بوكەڭ ورتاعا يدەيا تاستادى. «ساپارباي مەن الياكپار ءبىرازدان بەرى مازامدى الىپ ءجۇر. شاشتارى ءوسىپ كەتكەن كورىنەدى. سەنىڭ يكەمىڭ بار عوي قىسقارتىپ بەرسەڭ قايتەدى» ، دەدى ماعان سەنىم ارتا. - ولارمەن كەلىسىپ قويدىم، ءبىر- ءبىر سومنان الامىز» . شاش الۋ نەگە تۇرادى، ونىڭ ۇستىندە ىشتە ءجۇز گرامم بار. «قۇپ بوكە، دەدىم بىردەن كەلىسىپ، ساپاربايدىڭ شاشىن الۋ تۇك ەمەس، ءبىراق الياكباردىڭ.. . ويلانىپ قالدىم. ول بۇيرا باس. ونى قالاي قىسقارتپاقپىن. «الياكباردىڭ شاشىن الا المايمىن» . بوكەڭ قويار ەمەس تىقاقتاپ، وندا ەكى سومعا ال. «جارايدى، قايشى مەن تاراعىن دايىنداسىن، كەلىستىم» ، دەدىم مەن كوز الدىما ەكى سوم مەن شاشتارازداردىڭ قيمىلىن ەلەستەتە وتىرىپ. ويتكەنى، بۇعان دەيىن ەشقاشان شاش قيىپ كورمەگەن ەدىم.
سونىمەن جاتاقحانانىڭ جانىنداعى الاڭدا ساپاشتى ورىندىققا وتىرعىزدىق. اينا بوكەڭنىڭ قولىندا قايشى مەن تاراق مەندە، الياكبار جانىمدا.
الاقانعا ءبىر تۇكىرىپ كىرىسىپ كەتتىم. جوق جامان ەمەس، ساپاشتىڭ جەلكەسىن جاپقان، كوزىنە تۇسكەن ۇزىن شاشتارى قايشى سىرت- سىرت ەتكەن سايىن ۇشىپ ءتۇسىپ جاتىر. بوكەڭ قىزدىرىپ قويادى. - اي مالادەس، ادام بوپ قالدى- اۋ دەيدى ءماز بولىپ. ساپاش تا وقتىن- وقتىن موينىن سوزىپ ايناعا قاراپ قويادى. سونىمەن ءبىرشاما جونگە كەلە بەرگەندە.. . زەينوللا باستاعان ءتىسققاققان جىگىتتەر مانادان بەرى اينالسوقتاپ جۇرگەن، بىزبەن كورشى ارقالىق پەدوگوگيكالىق ينستيتۋتى قىزدارىنىڭ ءبىرى قاتتى سىقىلىقتاي كۇلمەس پە. ەلەڭدەپ تۇرعان مەن جالت قارادىم. قايشى قىرت ەتتى دە توقتاپ قالدى. «ويباي، قۇلاق كەتتى، - دەدى الياكبار. تارتام، قايشى الىنبايدى. قۇلاقتى كەسكەن كۇيى تۇرىپ قالىپتى. ساپاربايدا ءۇن جوق، قورىققاننان سۇپ- سۇر بولدى. كۇشكە سالىپ جۇلىپ الدىم. مىنە قىزىق، قان جوق. قۇلاق ورنىندا، تەك قايشىنىڭ بويلاتا كەسكەن ءىزى قالعان. كىلەنتىم ورنىنان اتىپ تۇردى، الياكبار الدىرمايمىن دەپ تۇرا قاشتى. ەكى سوم كوزدەن بۇل - بۇل ۇشتى.
«باعدارشام» پالتو
ءبىزدى - نۇرتان تولەپبەرگەنوۆ، نۇرلان ءابىشوۆ جانە مەنى مارقۇم ۇستازىمىز پروفەسسور، فانتاست جازۋشى ابدۋل- حاميت مارقابايەۆ ءۇش ان دەۋشى ەدى ەركەلەتىپ. ونىسى نۇرتان، نۇرلان، ەرلان دەگەندى بىلدىرەدى. ويتكەنى ۇشەۋمىز بەس جىل بويى اجىراعان ەمەسپىز. قايدا بولماسىن ءتىزىلىپ بىرگە بارامىز، بىرگە جۇرەمىز، بىرگە قىدىرامىز. سىرىمىز دا، مۇڭىمىز دا ءبىر. ال پالتولارىمىز وزگەشە. نۇرلاننىڭ سىرتقى كيىمى قالىڭ، بىزدىكى جۇقا. كۇن سايىن جاتاردا ءبىز ەرتەڭگى كۇننىڭ جىلى بولعانىن، ال نۇرلان اياز ءتۇسۋىن نە قار جاۋعانىن تىلەيدى. ۇشەۋمىز دە جىل سايىن پالتو اۋىستىراتىنداي باقۋاتتى وتباسىدان ەمەسپىز. وسىلاي كۇندەر ءوتىپ جاتتى. بىردە ساباقتان سوڭ ادەتتەگىدەي فۋرمانوۆ كوشەسىندەگى ايالداماعا تارتتىق. شارشاپ شىققانبىز، 107 اۆتوبۋس كەلە قويمادى. حالىق كوپ، ءبىر قىزىعى ايالداماداعى ورىندىقتار بوس، قىپ- قىزىل بولىپ جالتىراپ كوزدىڭ جاۋىن الىپ تۇر. نۇرەكەڭ بارىپ وتىرا كەتتى. ءبىز ەكەۋمىز ەڭكەيە بەرگەندە بوياۋدىڭ ءيسى تاناۋدى جاردى. قايتا سەرپىلدىك. ارتىنشا ىڭىرانىپ اۆتوبۋس تا كەلدى. جاپا- تارماعاي ءمىنىپ جاتىرمىز. تۇسكەن كەزدە نۇرلان بايقاپ قالىپتى. نۇرەكەڭنىڭ پالتوسىنىڭ ارتىنا ءدوپ- دوڭگەلەك الاقانداي قىزىل بوياۋ جابىسقان ەكەن. كوزگە ۇرىپ تۇر. اش بولساق تا بولمەگە كىرە بەرە الدىمەن سونىمەن اينالىستىق. ويىمىز كەپپەي تۇرىپ تازارتىپ قالۋ. ول قۇرعىرىڭ «مودنىي» دجەرسي پالتودان وڭايلىقپەن قوشتاسا قويمادى. اتسەتونعا سالسا كيىم ەرىپ كەتەدى ەكەن. ەندى قايتتىك. سابىرلى دا سالماقتى نۇرەكەڭ بىزگە باسۋ ايتتى. «نەشاۋا، ءبىر ءمانىسى بولار، قىزارسا قىزارا بەرسىن. ايتەۋىر تەسىك ەمەس قوي» . سولاي كۇندەر ءوتىپ جاتتى. ال قازمۋ قالاشىعىنىڭ تۇسىندا ءال- فارابي كوشەسىندە باعدارشام جوق، قارسى بەتكە شىعۋ ءۇشىن كۇتۋگە تۋرا كەلەدى. سونداي ءبىر اسىققان ساتتە نۇرلان قۋ: «نۇرەكە، سۆەتوفورىڭىزدى كورسەتسەڭىزشى، ءوتىپ كەتەيىك» دەمەسى بار ما. سول كۇننەن باستاپ نۇرەكەڭنىڭ كيىمى «سۆەتوفور پالتو» اتتانىپ كەتتى.
ايتەۋىر ۇشەۋمىز جابىلىپ ءجۇرىپ، ءتۇرلى امالىن جاساپ قىزىل بوياۋدى ازداپ كەتىرگەندەي بولدىق.
قازمۋ قالاشىعى ماڭىنداعى وزەننەن «بالىق اۋلاۋ»
سوڭعى كۋرستا وقىپ جۇرگەن كەزىمىز. كۇن ىستىق. ەكى- ءۇش جىگىتپىز. سەركەمىز - شاشى جەلكەسىنە تۇسكەن، ءوڭى سۇستى، ەڭگەزەردەي، قارا كوزىلدىرىكتى باحون - باقتىباي بەردىبايەۆ. قالا ورتالىعىنداعى سىراحانادا ارالدىڭ بالىعىن تىسكە باسىپ، توبىلعى ءتۇستى سىرانى سىلقىلداتا ءىشىپ، كەكىرىك اتىپ جاتاقحاناعا كەلە جاتقانبىز. پاكەتتە ەكى- ءۇش بوتەلكە قىزىل شارابىمىز تاعى بار. قالاشىققا جاقىنداي بەرگەندە توپتاعى بىرەۋ ۇسىنىس تاستادى. «قاپىرىق بولمەدە نە بار، ونىڭ ۇستىنە شاراپ ىسىپ كەتىپتى ءارى جاتاقحانادا تەكسەرىس كۇشەيىپ جاتىر. كىرە بەرىستە تۇرعان و ك د- نىڭ شاش ال دەسە باس الاتىندارى مىنا پاكەتتەگى قاعازعا ورالعانداردىڭ ۆينو ەكەنىن بىردەن بىلەدى. ولاردىڭ ءارى قارماعىنا ءتۇسىپ ءارى شاراپتان ايىرىلعانشا قالىڭ اعاشتىڭ اراسىندا، تازا اۋا، وزەننىڭ جانىندا نەگە راحاتقا باتپايمىز» . ءجون دەسىپ شوق- شوق توپتاسقان الما اعاشتارىنىڭ اراسىمەن وزەنگە كەلدىك. سارقىراي اققان سۋدان سالقىن لەپ ۇرىپ تۇر. «تابىلعان اقىل، تاماشا ۇسىنىس بولدى» دەسىپ قاۋقىلداسىپ جاتىرمىز. ازداپ تەر باستىق. ءبىر جىگىت بوتەلكەلەردى سۋعا سالىپ كەلدى. ەندى سونىڭ سالقىنداۋىن كۇتىپ وتىرمىز. باحون ساعاتىنا قاراپ قويادى. 10-15 مينۋتتا مۇزداي بولۋى ءتيىس.
وزەندەگى سارقىراي اققان سۋدىڭ ارىنى كۇشەيىپ، داۋسى دا گۇرىلدەپ شىعا باستادى. موينىمىزدى سوزىپ قاراپ قويامىز. «ءبىتتى ۋاقىت، اكەلىڭدەر» ، - دەدى باحون بۇيىرا سويلەپ. كىم ەكەندىگى ەسىمدە جوق الگى سۋعا سالعان جىگىتىمىز تۇرا جونەلدى. ارتىنشا «ويباي، ۆينولار جوق» ، - دەگەن جانۇشىرعان داۋىس ەستىلدى ونىڭ. «قاپ، اڭداۋسىز وتىرعاندا ءبىر قۋ ۇرلاپ كەتتى مە ەكەن. ويدا تەك وسى بولدى. ءبارىمىز اتىپ تۇرىپ سۋعا سەكىردىك. تىزەدەن اساتىن تاستاي سۋدى كەشىپ توڭقاڭداپ قولىمىزبەن دە، اياعىمىزبەن دە قاسقالداقتىڭ قانىنداي بولعان «جوعىمىزدى» ىزدەۋگە كىرىستىك. تابا الار ەمەسپىز. شاماسى اپتاپتان تاۋداعى قار ەرىپ سۋ دەڭگەيى كۇرت كوتەرىلگەن دە بوتەلكەلەردى اعىزىپ اكەتكەن. جاعادا قاباعى تۇكسيگەن باحون تۇر. «ىزدەڭدەر، تابىڭدار» ، دەيدى بالداعىمەن تاستى ۇرىپ. تاپ جانىمىزداعى جاتاقحانادا تۇراتىن تاريح پەن بيولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى بالكونعا شىعىپ: «نە ىزدەپ جاتىرسىڭدار دەپ ايقايلايدى اياق استىنان تۋىنداعان قىزىقتى تاماشالاپ. «بالىق، بالىق ىزدەپ جاتىرمىز» ، - دەيمىز ءبىز. باسقالاردى قايدام مەن سول كۇنى تۇنىمەن جوتەلىپ شىقتىم.
