بورشا توبە - باھادۇر بابالار قورىمى

الاكول. قازاقپارات - وتكەنىن باعالاماعان ەلدىڭ بولاشاعى باياندى، تاريحىن تانىماعان ۇلتتىڭ كەلەشەگى كەمەل بولمايدى. سوندىقتان ەلباسى ۇلان- عايىر دالامىزدىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندەگى كيەلى جەرلەردىڭ كارتاسىن جاساپ، تۇبەگەلەيى ارالاپ، زەرتتەۋدى تاپسىرعان ەدى.

قازاق اراسىندا «جەر ءجانناتى» دەگەن اتاق العان، جەرۇيىق مەكەن جەتىسۋ اتىرابىندا دا بۇنداي ورىندار جەتەرلىك. سولاردىڭ ءبىرى رەتىندە اساۋ تولقىنى تۋلاعان، اسقار تاۋلارى اسپان سۇيگەن ايدىندى الاكول اۋدانىنىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان «بورشا توبەنى» اتاۋعا بولادى.

 بورشا توبە تۋرالى جۇرت ايتاتىن اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەر بار. سول اڭىز- اڭگىمەنىڭ ءوزى، بۇل كيەلى مەكەننىڭ قازاق تاريحىندا الاتىن ورنى ەرەك ەكەنىن كورسەتەدى. ويتكەنى، باھادۇر بابالارىمىزدىڭ قايسارلىعى، باتىلدىعى مەن باتىرلىعى وسىناۋ توڭ توپىراققا توعىتىلعان جەر. بۇل جەر - وزدەرىنەن وتىز ەسە كوپ قالماق قولىنا جالعىز ات، جالاڭ قىلىشپەن قارسى شاپقان قازاق قاھارماندارىنىڭ اجالمەن ارپالىسقان توبەسى سانالادى. ەندەشە سول بورشا توبەنىڭ شەجىرەسى سانالاتىن اڭىزعا نازار بولسەك.

 ابىزداردان جەتكەن اڭگىمەلەرگە سايكەس، وسىدان ەكى جارىم عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن قاراكەرەي قاقال اۋليە باستاعان جۇرت جوڭعار الاتاۋىن بوكتەرلەي مال قامىن كۇيتتەپ، كوكتەۋدە جاتادى. قامسىز جاتقان قازاق اۋىلىنا ءبىر كۇنى تۇتقيىلدان شابۋىلداعان قالماق قونتايشىسى قاپىسىز وتىرعان حالىقتىڭ ءتورت تۇلىگىن تۇگەل ايداپ، قىز- كەلىنشەگىن بايلاپ اكەتەدى. نامىسىمەن نار سۇيرەگەن باھادۇر بابامىز وسى مەزەتتە قارۋ كوتەرە الاتىن ءۇش ءجۇز جىگىتتى جيناپ قالماقتىڭ سوڭىنان اتتانعان ەكەن.

 مالى مەن جانىن جاۋدان قايتارىپ، كەك الۋعا كەلگەن ءۇش ءجۇز قازاقتى قالىڭ قالماق مەنسىنبەي قارسى الادى. ەسكى دالا زاڭى بويىنشا العاشقى ەكى كۇن قازاق- قالماق باتىرلارىنىڭ جەكپە- جەگىمەن وتەدى. بىرنەشە قايتالاپ ايقاسقا شىقسا دا اتتان قۇلاماعان قازاقتار قالىڭ قالماق قولىنىڭ دەگبىرىن قاشىرادى. وسال قارسىلاس جولىقپاعانىن سەزگەن قونتايشى قۇيتىرقى ارەكەتكە بارعان ەكەن. ساردارلارىمەن اقىلداسا كەلىپ، كۇشپەن الماسىن تۇسىنگەن ول ايلامەن جەڭۋدى ويلايدى. ءسويتىپ سوعىستىڭ ءۇشىنشى كۇنى ساداق وعىن قارشا بوراتىپ، وعلاندارىمىزدى قوعاداي جاپىرعان قالماقتاردىڭ ايلاسى اسادى. مىڭداعان ادىرنادان اتىلعان كوبە بۇزار جەبەلەر ءۇش ءجۇز جىگىتتىڭ ساۋىتىن سوگىپ، كەۋدەسىنەن وتسە دە جەر قۇشۋعا اسىقپاعان باتىرلار اقتىق دەمدەرىن ىشتەرىنە تارتىپ، سوڭعى شايقاستارىندا كورسەتكەن ەرلىكتەرى اڭىزعا بەرگىسىز وقيعا.

 «ەر سۇرىنسە ەڭكەيمەس جىعىلار تىك» دەمەكشى تىزەلەرى بۇگىلمەگەن، باستارى يىلمەگەن قازاقتاردىڭ مايىتىنەن دە سەسكەنگەن قونتايشى ولاردىڭ دەنەلەرىن بولشەكتەپ، تورتكە بورشالاپ، جان- جاققا سۇيرەپ اپارۋدى بۇيىرادى. سودان ول جەر «بورشا توبە» دەپ اتالىپ كەتكەن كورىنەدى.

 وسى قىرعىننان «اقبوزدارا» اتىنىڭ ارقاسىندا امان قالعان قاقال اۋليە تۇنىمەن جاۋ ورداسىن ارالاپ، ونسىز دا قۇتى كەتكەن قالماقتاردى شەتىنەن باۋىزداپ، جەڭىسكە ماساتتانعان ەلدى دۇرلىكتىرەدى. باستان اياق قانعا بويالعان باتىردى كورگەندەر ونى ارۋاق، پەرى دەپ ويلاپ، اسىپ- ساسادى. ءتىپتى كەيبىر ءجۇزباسىلار، مىڭباسىلار جەكە- دارا قاشىپ كەتۋگە دە تىرىسىپ، قالىڭ قولدىڭ ءتارتىبى ىدىراي باستايدى. بۇنى ەستىگەن قونتايشى بۇكىل دالاعا وت جاقتىرتىپ، الاۋ تۇتاتىپ الاستاۋدى تاپسىرادى. سول ساتتە ادال ارعىماعىنا مىنگەن قاقال اۋليە توبە ۇشىنان قاراپ تۇرعان دەسەدى. سودان بەرى ەل باسىنا زاۋال تونسە «بورشا توبەدەن اقبوزدارا كىسىنەيدى» دەگەن سەنىم قالعان.

ايتا كەتەرلىگى، 1909 -جىلعا دەيىن قازىرگى قابانباي اۋىلى دا «بورشا» دەپ اتالعان. اۋىلعا كىرەبەرىستە ورنالاسقان توبەنىڭ تاريحى وسىنداي. ەلىنىڭ ازاتتىعى، جەرىنىڭ بوستاندىعى، ۇرپاعىنىڭ ەرتەڭى مەن بولاشاعى ءۇشىن قايتپاس ساپارعا اتتانعان بابالارىمىزدىڭ ەرلىگى ۇرپاققا ونەگە ەكەندىگى شىندىق.

 البەتتە تۋعان جەردىڭ ءاربىر سايى مەن سالاسى، تاۋى مەن توبەشىگى تاريحتان سىر شەرتەدى. توبە اتاۋىنىڭ توركىنى دە تاريحقا كەلىپ تىرەلەتىنىن «بورشا توبە» تۋرالى اڭىزدان ءبىلىپ وتىرمىز. دەگەنمەن، ونداي توبەلەردىڭ ءارقايسىسىن زەرتتەپ، زەردەلەي تۇسسە ءتول تاريحىمىزعا قانىعا تۇسەتىنىمىز انىق ەدى.

المات ەسەنبەكوۆ، الاكول اۋدانى.

فوتو: kazgazeta.kz