اقىت قاجىنىڭ كىسى ولىمىنە جاساعان ۇكىمى
ءبىرازىن تاريحي كىتاپتاردان وقىعانبىز. شاريعات ۇكىمدەرىن نەگىزگە العان «جەتى جارعى» جايلى بىلمەيتىن قازاق از. ايتايىن دەپ وتىرعانىمىز ايگىلى دالا دانىشپانى، اقىن، اعارتۋشى اقىت ءۇلىمجى ۇلىنىڭ قازى بولۋىمەن شىققان ءبىر ۇكىم جايلى. وقيعا قارت ۇستاز كارمەنحان اقساقالدىڭ قولجازباسى نەگىزىندە باياندالادى.
«ءوز اكەم بايدولسىن كودەك ۇلىنىڭ اۋزىنان ەستىگەنمىن. كەيىن بۇل وقيعانىڭ باسى-قاسىندا بولعان كارى جەزدەمىز يمات اقساقالدان ءمان-جايىن انىقتاپ ايتقىزىپ جازىپ العان ەدىم. يمات جەزدەمىز كوپتى كورگەن ادام. 90- جىلداردىڭ سوڭىنا قاراي قايتىس بولدى. ەندى مەن سول وقيعانى تىكەلەي باسىنان وتكەرگەن يمات اقساقالدىڭ قوسىمشا دەرەگى بويىنشا جازىپ الدىم» دەپ باستاپتى كارمانحان بايدولسىن ۇلى قولجازباسىن.
بۇل وقيعا قىتايدىڭ التاي ايماعى كوكتوعاي جانە شىڭگىل اۋدانىندارىندا قونىستانعان قازاقتاردىڭ ىشىندە، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا بولعان. جالپى ءمان-جايى بىلاي بولعان ەكەن:
1920- جىلدىڭ سوڭىندا شىڭگىلدەگى شاعانعول مەن بۇلعىن وزەندەرىنىڭ بويىن قىستاپ، جايلاپ جۇرگەن كەرەيدىڭ جادىك رۋىنىڭ قۇداباي دەگەن اۋقاتتى ادامى بولعان ەكەن. وزدەرى جادىكتىڭ ىشىندە يتەمگەن اتاسىنان تاراعان ەل بولاتىن. سول ۋاقىتتا كورشى كوكتوعاي اۋدانىنىڭ شالعىر اتتى اۋىلىنداعى جادىكتىڭ تاعى ءبىر رۋىنان تاراعان اڭساعان دەگەن ازامات ىرگەلى اۋىل بولىپ وتىرادى ەكەن. بىرەۋدى بىرەۋ بىلمەيتىن، اۋمالى توكپەلى زاماندا وسى اڭساعان بايدىڭ كورشى ەل موڭعولياعا جورتۋىلعا جىبەرگەن بىرنەشە ادامى، ايداعان مالدارىنا جول بويىنداعى قۇداباي اۋىلىنىڭ 6 وگىزىن قوسىپ الىپ كەتەدى. وسى احۋالدى ەلدەن ەستىپ، انىعىنا جەتىپ، وگىزدەرىن اڭساعاننىڭ جورتۋىلشىلارى الىپ كەتكەندىگىن ەستىگەن قۇداباي، يمات باستاعان ەكى كىسىنى اڭساعانعا اتتاندىرىپ: «بىلمەي العان شىعار، تۋىس، جاقىن ادامدارمىز، مالىمىزدى وزىمىزگە قايتارىپ بەرسىن»، - دەپ سۇراتىپ جىبەرەدى.
بۇل سالەمدى ەستىگەن اڭساعان: «قۇداباي كارى ءيتتىڭ ايتىپ جۇرگەن وگىزى نە؟ ءبىزدىڭ ادامدار العان بولسا قولىنا قويىپ، قاندى مويىن ۇرى ەتىپ جىقسىن، دالەلىن ايتسىن. ايتپەسە، موڭعولدىڭ مالىنا ارا تۇسپەي اۋلاق ءجۇرسىن» دەپ قاتقىل جاۋاپ قايتارادى.
ارالىققا جۇرگەن ادامدار اڭساعاننىڭ ءسوزىن ايتىپ كەلەدى. رۋلاس تۋىستارىنان بۇنداي جاۋاپ كۇتپەگەن قۇداباي اشۋعا ءمىنىپ، «ول ىزدەگەن بولسا، مەن سۇراعان، بۇنداي ەسە بەرمەيتىن اعايىندى مەندە قويدىم، اتا كورىڭدى!» دەپ ابدەن شيرىعادى. ءسويتىپ كۇزدە قۇداباي قاسىنا قۇداسى قاساي، ەسكەندىر، يمات جانە ەكى ادامدى قوسىپ ەرتىپ الىپ، شالعىرعا بارىپ، سونداعى ەلدەن ۇعىسا كەلىپ، اڭساعاننىڭ مالدارىن تابادى.
اڭساعان بولسا ءوز جەرىندەگى داۋلەتى شالقىعان مىقتى. قۇداباي تالتۇستە اڭساعاننىڭ جىلقىسىنا ءتيىپ، ەكى ايعىر ءۇيىردى ايداپ شىعادى، اڭساعاننىڭ قوي جايىپ جۇرگەن قويشىسىن تاۋىپ: «سەن اۋىلىڭا اڭساعانعا بارىپ: «قۇداباي جىلقىڭدى ءتۇپ قوتارا ايداپ كەتتى» دەپ حابارلا دەپ قويا بەرەدى. حاباردى ەستىگەن اڭساعان قولىنا سويىلىن، بەلدەۋدە تۇرعان اتقا مىنە سالىپ، باسقالارعا «سەندەر ات قۇراپ، ادام جيناپ مەنىڭ ارتىمنان كەلە بەرىڭدەر»، دەپ قۇدابايدىڭ سوڭىنان كەتەدى. اڭساعاننىڭ كەلەتىنىن بىلەتىن قۇداباي ۇزەڭگىلەس جولداسى قاسايدىڭ «كەتەيىك» دەگەن سوزىنە قۇلاق اسپايدى، اۋىلدان كوپ الىستاماي، وڭاشالانىپ، وقتاۋلى «كايپاڭ» اتتى مىلتىعىن قولىنا الىپ كۇتىپ تۇرادى. ءبىر ۋاقىتتا قولىنا سويىلى بار اڭساعان دا جەتەدى. ول الىستان: «ەي كارى ءيت ءولىم ىزدەپ كەلگەن ەكەنسىڭ، ەندى ەزۋىڭدى تىلمەسەم بە بالەم!» دەپ ايقايلايدى. قۇداباي: «ەزۋدى كارى ءيت تىلەمە، جاس ءيت تىلەمە، كورەرسىڭ» دەپ تۇرىستىق بەرەدى. اڭساعان كەلگەن بويدا يماتتى سويىلمەن سالىپ وتەدى. وسى كەزدە مىلتىعىن وقتاپ تۇرعان قۇداباي ات ۇستىندە اڭساعاندى قوس وكپەنىڭ تۇسىنان اتىپ جىبەرەدى...
اڭساعان وماقاسا جىعىلعانىن كورگەن سوڭ، شاۋىپ كەلىپ، اتتان سەكىرىپ تۇسكەن قۇداباي، بەلبەۋىندەگى قىنعا سالعان پىشاعىن سۋىرىپ الىپ، قۇلاپ جاتقان اڭساعاننىڭ ەكى ەزۋىن ءتىلىپ تاستاپ، اتىنا ءمىنىپ «بولدى ەندى، جىلقىنى ايداماي-اق قويىڭدار!» دەپ سەرىكتەرىن ەرتىپ اۋىلىنا قايتىپ كەتەدى.
سول وقيعا ورنىندا اڭساعان قازا تابادى. وسىدان كەيىن ەل اراسىندا ۇلكەن داۋ تۋىندايدى. اڭساعاننىڭ ەلى شىڭگىلدەگى جانتكەي ەلىنىڭ ءتايجىسى (لاۋازىم اتاۋى) ءنازىر جاپار ۇلىنا كەلەدى. ءنازىر ءتايجى داۋدىڭ جايىن ەگجەي-تەگجەيلى ۇققان سوڭ، بۇل داۋدىڭ ءتۇيىنىن سول ۋاقىتتا شاكۇرتى دەگەن جەردە التايدىڭ كوكتوعاي، بۋرىلتوعاي، شىڭگىل اۋداندارىنا قازىلىق مىندەت اتقارىپ وتىرعان، اقىت قاجى ءۇلىمجى ۇلى شەشەتىنىن ايتادى. سونىمەن ەرەگەسكەن ەكى جاق، شاريعات جولى نەگىزىندە دالا زاڭىمەن شەشپەككە اقىتقا بارادى. قاجى بۇل احۋالدىڭ بۇگە-شىگەسىنە دەيىن قانىققان سوڭ: «قۇداباي جاق تابانداپ تۇرىپ تاپ جىققان قۇنىكەر، كەلەر جىلى شىلدە ايىندا ەردىڭ قۇنى 200 جىلقى ەسەبى بويىنشا قۇن تولەيدى» دەپ ۇكىم جاساپ، قۇنىكەر ءولىم يەسى جاققا الدىمەن «ون ەكى» بەلگى بەرەدى.
ياعني: 1. كەكىلىن كەسكەن كەرتوبەل ات، 2. قاراشولاق، 3. سۇيەك ارتاتىن قارا نار، 4. ءمايتتىڭ ۇستىنە جاباتىن قارا كىلەم، 5. ءبىر ادامدىق اقىرەت، 6. يمانكيگىز، 7. كەتپەن، 8. كۇرەك، 9. قازان، 10. وشاق، 11. قۇمان، 12. قاراجامبى.
قازى اقىت وسى ون ەكى بەلگىنى قولما-قول قۇنىكەر جاقتان الىپ بەرىپ، تولىق قۇندى كەلەر جىلدىڭ شىلدە ايىنا توقتاتىپ، ەكى جاقتان قول قويعىزادى. ودان بۇرىن ءار ەكى جاقتان ءبىر-بىرىنەن كىسى ولتىرمەۋگە، جانجال شىعارماۋعا، مال بارىمتالاماۋعا ۋادە الىپ، سەرت جاساتادى. سول كەزدەگى دالا زاڭىن نەگىز ەتىپ، توبە ءبيدىڭ باسشىلىعىندا قازىلار القاسى قۇرىلىپ، سوڭعى جۇمىستارىن ورنالاستىرىپ تارقايدى.
قىس بويى شىڭگىل وزەنى بويىن قىستاعان قۇداباي اۋىلى كوكتەم باستالا بەرە شەكارادان سىرتقى موڭعولدى اسىپ كەتپەك بولىپ، قىتاي مەن موڭعوليا شەكاراسىنداعى اسۋدى بەتكە الىپ، ۇدەرە كوشەدى. بۇدان حابار تاپقان ەل بيلەرى ادام جىبەرىپ، قۋعىنشى سالىپ، شەكاراداعى قار-مۇزى كەتپەگەن اسۋعا بارىپ قامالىپ قالعان قۇداباي اۋىلىن قايتا كوشىرىپ كەلەدى. ءسويتىپ شەكارا اسىپ، قۇن تولەۋدەن جالتارماق بولىپ، قاشىپ كوشكەن قۇداباي اۋىلىنىڭ ماقساتتارى ىسكە اسپاي قالادى.
قۇنىكەر قۇدابايدىڭ قۇن تولەيتىن ۋاقىتى دا جاقىندايدى. قۇداباي اۋىلى قۇداندالى، ىلىك- جىلىك، تامىر- تانىس، المانداس اعايىن تۋىستارىنا جان-جاقتان حابار سالىپ، قۇن تولەۋدىڭ دايىندىعىنا ازىرلەنەدى. كوپتىڭ كومەگى ارقاسىندا الىس-جاقىندار قۇنعا تولەنەتىن مالدى اكەلە باستايدى. سول كەزدەگى دالا زاڭى بويىنشا قۇنىكەر اۋىل قۇن الۋعا كەلەتىن ادامدارعا ءۇي تىگىپ، قۇن الىپ قايتقانشا، تۇرمىسىنا جاۋاپتى بولۋ كەرەك ەكەن. ونىڭ ءبارىن دايىندايدى. قازىلاردىڭ بيلىك جۇرگىزۋ اقىسىنا «ءۇش توعىز» كەسەدى (تۇيە باستاعان ءبىر توعىز، ات باستاتقان ءبىر توعىز، جامبى باستاتقان ءبىر توعىز). بۇنىڭ نەگىزگى بيلىك ورنىنداعى جاپار ءتايجىنىڭ شاڭىراعىنا تۇيەنى قالدىرىپ، قازىلىق ەتكەن اقىتقا اتىن، قالعان ءبىر توعىزبەن ءۇش توعىز قوسىلعاندارىن قازىلار القاسىنداعى، قاعۋشىلارمەن شابارماندارىنا جانە باسقادا ەل بيلەرىنە ۇلەسىپ بەرىلەدى.
مەجەلى كۇندە جەتىپ كەلەدى. قۇن تولەۋگە ازىرلەنىپ تىگىلگەن ۇيلەردىڭ ماڭىنداعى توبەشىكتەرگە قۇن الۋعا كەلگەن ادامدار بىرنەشە بولەككە جينالىپ، التى جەرگە تۋ تىگىپ كۇتىپ تۇرادى.
ەل ىشىنەن بەدەلدى بىرنەشە ادام شىعىپ، توپتىڭ الدىنا كەلىپ، اشۋعا باسۋ ايتىپ، ءاربىر تۋ تىگىلگەن توبەگە بىردەن ات بايلاپ، اۋىلداعى تۇسەلحاناعا اكەلەدى. قازىلار القاسى مەن توبە ءبيدىڭ ورنالاستىرۋى بويىنشا ەرتەسىندە قۇن تولەنەدى. ءسويتىپ، بۇكىل ءور التايدى شۋلاتقان، ءبىر رۋدىڭ ىشىندەگى، اعايىن ادامداردىڭ اراسىنداعى داۋ قۇنىكەردىڭ 200 جىلقى، «ون ەكى بەلگى»، «ءۇش توعىز» تولەۋمەن اياقتالعان ەكەن.
ءسويتىپ، ايگىلى اقىن، دالا دانىشپانى اتالعان اقىت ءۇلىمجى ۇلى دالا زاڭى بويىنشا كىسى ولىمىنە بايلانىستى داۋدى وسىلاي شەشكەن ەكەن.
اۆتورى: بەيسەن سۇلتان ۇلى
