قۇستار جايلى قۇراندا كەلتىرىلگەن قىزىق دەرەكتەر

استانا. قازاقپارات - قۇستار - اللا تاعالانىڭ ەرەكشە جاراتىلعان ماقۇلىقتارى، اسپان الەمىنىڭ كوركىن كىرگىزۋشى عاجايىپ تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى.

اللا تاعالا بۇل عالامدى ەشبىر نۇقسانسىز، ەشقانداي اقاۋسىز جاراتقانى سەكىلدى، تاڭعاجايىپ عالامنىڭ ىشىندە ءوز الدىنا ءومىر ءسۇرىپ، كوكتەن جەرگە سۋىلداي سورعالاپ، باۋىرىمەن جەر سىزا وتىرىپ قايتا كوككە كوكىرەگىن كەرە قالىقتاعان اسەم جاراتىلىس قۇستاردى دا بەلگىلى ءبىر ماقساتپەن جاراتقان.

ولاردىڭ فيزيكالىق قۇرىلىستارى، مەكەن اۋىستىرىپ توپ- توپ بولىپ كوشىپ- قونىپ جۇرۋلەرى، ءتىپتى كۇننىڭ سۋىتاتىنىن دا الدىن- الا ءبىلىپ، سوعان قام جاساپ جاتۋلارى اللا تاعالانىڭ قۇدىرەتىنە دالەل بولاتىن كەرمەتتەر. كەيبىرى، ارلاندار مەن بولتىرىكتەردى ەكى بۇكتەپ تاستايتىنداي قۋاتتى جاراتىلىس بولسا، يتەلىگى، قارشىعا، سۇڭقار سىندى سۇلۋ قۇستار ايدىن كولدىڭ ۇستىمەن اعىپ وتكەن كەزدە قاز، ۇيرەكتەردىڭ ۇرەيىن الاتىنداي ايبىندى، ال، باسقالارى بولسا باقشالاردا سۇلۋ ۇندەرىمەن سايراعان كەزدە قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ، كوڭىلىڭدى جادىراتىنداي عاجاپ.

وسىلاي كەتە بەرسەڭىز الۋان-ءتۇرلى قۇستاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن قاسيەتتەرىن ۇزدىك- سوزدىق كۇنى- ءتۇنى توقتاماي جىرلاي بەرۋگە بولادى. الايدا، ءبىزدىڭ ايتايىن دەگەنىمىز ول ەمەس... قۇران مەن عالامنىڭ اراسىندا ءبىر- بىرىنەن اجىراتۋعا كەلمەيتىن كەرەمەت ۇيلەسىمدىلىك بار دەسەك، وسىناۋ عاجاپ جاراتىلىستىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ ەرەكشە ورنى بار قۇستاردىڭ قۇرانداعى ورنى قانداي ەكەن؟ قۇس اتاۋلىنىڭ ميلليونداعان ءتۇرى بار، وسىلاردىڭ قانشاسىنا قۇداي تاعالانىڭ قۇرانىندا ورىن بەرىلدى ەكەن؟ بۇلار جايلى قاسيەتتى اياتتاردا نە دەلىنگەن؟ ەندەشە كەلىڭىز، بىرگە زەردەلەپ كورەيىك...

جالپى قۇستار تۋرالى قۇراندا نە دەلىنگەن؟

 اللا تاعالا ءناحل سۇرەسىنىڭ 79- اياتىندا: «ولار اسپان كەڭىستىگىندە اللانىڭ امىرىنە، ورناتقان زاڭدىلىقتارىنا تولىق باعىنعان كۇيدە سامعاپ ۇشقان قۇستارعا زەر سالىپ قاراماي ما؟ ولاردى سول كەڭىستىكتە اللادان باسقا ەشكىم قۇلاتپاي ۇستاپ تۇرعان جوق. البەتتە، وسىنىڭ وزىندە يمان ەتەتىن قاۋىم ءۇشىن كوپتەگەن بەلگىلەر، دالەلدەر بار» دەگەن.

شىنىمەن-اق، كوك جۇزىندە ەركىن سامعاعان قۇستارعا كوز سالساڭىز قۇداي تاعالانىڭ قۇدىرەتىنە ەرىكسىز تاڭداي قاعاسىز. سۋىلداي كوككە كوتەرىلگەن كوك ەركەسى جەرگە قۇلاپ كەتپەي، نەمەسە اسپانعا شىعىپ الىپ تۇسە الماي جاتقانىن بايقامايسىز. قالاعانىنشا كوكتى كوكىرەگىمەن تىلىمدەپ، سۋىلداي جەرگە قاراي اعىزىپ كەلىپ قونسا، كەيدە زاۋ كوككە شىعىپ الىپ، قاناتىن ءبىر قاقپاي سامعاپ جۇرەدى دە قويادى.

نەگىزى كەز-كەلگەن قۇستى فيزيكالىق جاعىنان الىپ قاراعاندا اجەپتاۋىر سالماعى بار ەكەندىگىن بايقايسىز. ەڭ كىشتكەنتاي قۇس بولىپ تابىلاتىن كوليبريدىڭ سالماعى 20 گرامم بولاتىن كورىنەدى. ال، قۇستاردىڭ پاتشاسى بولعان قىراندار مەن قۇمايلار قاسقىر، تۇلكى سىندى اڭداردىڭ ومىرتقاسىن تەۋىپ سىندىراتىنداي سالماعى بار ەكەندىگىن ەسكەرسەك، اجەپتاۋىر سالماق بەرىلگەن جاراتىلىس ەكەندىكتەرىن بايقايمىز. وسىنشالىقتى سالماققا يە بولا تۇرا ولاردى اسپاننان قۇلاتپاي ۇستاپ تۇرعان نەندەي كۇش؟

ارينە، ول اللا تاعالانىڭ قۇدىرەتى. قۇراندا بۇل اقيقات «توبەلەرىندە قاز- قاتار ءتىزىلىپ، قانات قاعىپ ۇشقان قۇستارعا زەر سالىپ قاراماي ما؟ ولاردى اۋەدە راحماننان باسقا ەشكىم ۇستاپ تۇرعان جوق. كۇمانسىز، ول بارلىق نارسەنى تولىق كورىپ تۇرادى» [1] دەپ بايان ەتىلگەن.

قۇستاردىڭ جاراتىلۋداعى حيكمەتى نە؟

 ۇلى جاراتۋشى ءاۋ باستا ادامدى اينالاسىنا قاراپ ۇلى يەسىن تاپسىن، تانىسىن، يمان ەتسىن، جاراتۋشىسىنىڭ قۇدىرەتىنىڭ، ۇلىلىعىنىڭ، شەبەرلىگىنىڭ الدىندا تاڭ قالىپ باس ءيسىن دەپ مىنا دۇنيەگە جىبەرگەن. [2] ءجىتى قاداعالاعان كىسى ءاربىر جاراتىلىس ءوز حال تىلىمەنەن راببىسى ۇيرەتكەندەي قۇلشىلىقتارىن جاساپ جاتقاندىعىنا كۋا بولادى. شۋاعىن شاشا كۇلىمدەپ تۇرعان كۇن دە، ساۋلەسىن توگىپ ايمالاپ تۇرعان اي دا قۇدايىنا دەگەن قۇلشىلىعىنان جاڭىلمايتىن جاراتىلىستار. ولارمەن قوسا ءاربىر جان- جانۋار، قۇرت- قۇمىرسقا، جاندىكتەر دە وزىنە بەرىلگەن مىندەتتەرىن اتقارۋ ارقىلى راببىسىنا قۇلشىلىقتارىن ارنايدى.

قۇراندا ول جايلى: «كوكتەگىلەر مەن جەردەگىلەردىڭ ءھام قانات قاعىپ، تىزبەكتەلىپ ۇشقان قۇستاردىڭ («سەن ءمىنسىزسىڭ، كەمشىلىك اتاۋلىدان اداسىڭ، سەرىگى جوق جالعىز قۇدايسىڭ»، -  دەپ، ءارقايسىسىنىڭ ءوز تىلىمەن نەمەسە ءىس- ارەكەتىمەن) اللانى دارىپتەگەنىن كوردىڭ بە؟ ولاردىڭ ءارقايسىسى ءوز دۇعاسىن، قۇلشىلىعى مەن دارىپتەۋ سوزدەرىن وتە جاقسى ءبىلىپ العان.

اللا ولاردىڭ نە ىستەپ، نە قويىپ جۇرگەندەرىن تولىق بىلەدى» [3] دەلىنگەن. وسى جەردەن ءبىز قۇستاردىڭ دا وزدەرىنە ءتان زىكىرلەرىن زاۋلاتىپ، قۇلشىلىققا قۇلشىنا كىرىسكەندىكتەرىن بايقايمىز. دەمەك، ولاردىڭ بۇل الەمدە جاراتىلۋىنداعى كوپتەگەن حيكمەتتەرىنىڭ ءبىرى -  اللا تاعالانى دارىپتەۋ. قۇلقىن سارىدەن قيقۋلاپ، باۋ- باقشانى داڭعازا قىلىپ باستارىنا كوتەرۋلەرىن قۇدايدىڭ قۇدىرەتىنە باس ءيىپ زىكىر ەتۋلەرى دەپ تۇسىنەمىز.

اسىرەسە، تاڭ نامازىنىڭ ۋاقىتى كىرگەننەن كۇن شىققانعا دەيىنگى قۇستاردىڭ ۇنىنە قۇلاق سالساڭىز شىنىمەن دە جارىسا زىكىر ەتىپ جاتقان ماقۇلىقتارعا قايران قالاسىز. ولار تەك جالعىز ەمەس، جاماعات بولىپ تا زىكىر ايتاتىندىقتارى قۇراندا بىلايشا باياندالعان: «ءبىز راسىندا دا، داۋىتكە ءوز تاراپىمىزدان ارتىقشىلىق بەردىك. سويتتىك تە: «ۋا، تاۋلار، ونىمەن بىرگە اللانى («سەن -  ءمىنسىزسىڭ، كەمشىلىك اتاۋلىدان اداسىڭ، سەرىگى جوق جالعىز قۇدايسىڭ» ، -  دەپ، ءوز تىلدەرىڭمەن) ۇلىقتاڭدار»، -  دەدىك، قۇستارعا دا سونى بۇيىردىق...» [4] دەگەن اياتتان ءداۋىت پايعامبارمەن بىرگە تاۋلار مەن قۇستاردىڭ جارىسا زىكىر ەتكەنىن كورەمىز.

ارينە، جاراتىلىستىڭ وزىمەن جارىسا جاساعان زىكىرلەرىن ەستىگەن پايعامبارلاردىڭ كوڭىلى ورىنىعىپ، ءدىن جەتكىزۋ جولىندا مىعىم بولا تۇسەرى انىق. سەبەبى، مىناۋ عالامدا قۇدايعا قۇلشىلىق جاساپ جاتقان جالعىز ول ەمەس، اينالاسىنداعى بۇكىل جاراتىلىس اتاۋلىنى قۇلدىق ۇرىپ جاتقانى كوڭىلگە مەدەت، جانعا دەمەۋ بولادى. ءوزىمىز كۇندەلىكتى نامازدارىمىزدا وقيتىن فاتيحا سۇرەسىنىڭ

 «ساعان عانا قۇلشىلىق جاسايمىز، سەنەن عانا جاردەم سۇرايمىز» [5]

 دەگەن اياتى «جاسايمىن، سۇرايمىن» دەپ جەكەشە تۇردە ەمەس «جاسايمىز، سۇرايمىز» دەپ كوپشە تۇردە كەلۋىنىڭ ءمانى وسىندا بولسا كەرەك. ياعني، قۇلشىلىق جاساپ جاتقان جاندى- جانسىز بۇكىل الەممەن بىرىگىپ، بىزدەر دە «ساعان عانا قۇلشىلىق جاسايمىز، سەنەن عانا جاردەم سۇرايمىز» دەپ كوپشە تۇردە ايتامىز. [6] ءيا، اللا تاعالانى زىكىر ەتۋشى جاراتىلىستاردىڭ ىشىندە، پايعامبارمەن بىرگە زىكىر ەتۋ مارتەبەسىنە يە بولعان دا قۇستار.

قۇلقىن سارىدەن قيقۋلاپ زىكىرلەرىن زاۋلاتۋلارى، وزدەرىنە ءتان تىرشىلىكتەرىن جاساپ، ءوز الدىنا ءبىر الەم بولىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتۋلارى دا كوز سالىپ، وي جۇگىرتكەن جاندار ءۇشىن ۇلكەن عيبرات. وسىلايشا اللا تاعالانىڭ اقىلسىز اڭ- قۇستارى كەي ساتتەردە اقىلدى ادامدارعا ونەگە بولادى. سول سەبەپتى بولسا كەرەك پايعامبارىمىز ەشكىمگە الاقان جايماي، اللاعا تاۋەكەل ەتىپ، ءوز ەڭبەگىن ساۋعان جاندارعا قۇستاردى مىسال ەتىپ:

«ەگەر سەندەر اللاعا شىناي تاۋەكەل ەتكەندەرىڭدە قۇستاردى رىزىقتاندىرعانداي ريزىقتاندىراتىن ەدى. ولار تاڭسارىدەن اشتان اش ۇشىپ شىعادى دا، كەشكە بوتەكەسىن جەمگە تولتىرىپ قايتادى» [7] دەگەن.

بايقاعانىمىزداي ادامداردىڭ باسقا جاراتىلىستاردان عيبرات العانى سىندى قۇستاردان دا ساباق الاتىندىعىن كورەمىز. ەندەشە، وسىعان سايكەس قۇداي تاعالانىڭ قۇدىرەتىمەنەن العاش ادام بالاسىنا ۇلگى كورسەتىپ، جول سىلتەگەن قۇس - قارعا. بۇل دا قۇراندا اتى اتالعان قۇستاردىڭ ءبىرى.

قارعا

بۇل قۇس قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىندا كەزدەسەدى. قاۋىرسىنىنا كۇلگىن نەمەسە قارا قوشقىل ءتۇس قوسىلىپ قۇلپىرىپ تۇرادى. دەنەسىنىڭ ۇزىندىعى 47-50 سم، قاناتىن جايعاندا ۇزىندىعى 100-104 سم- گە دەيىن جەتەدى. نەگىزى قاناتىنىڭ ۇزىندىعى 30 سم، قۇيرىعىنىڭ ۇزىندىعى 20 سم. سالماعى شامامەن 400-600 گرامم. تۇمسىعىنىڭ جوعارعى ۇشى تومەن قاراي ءيىلىپ، قاۋىرسىنمەن جابىلعان.

قارا قارعالار قورەك تالعامايدى، كەيدە قۇستاردىڭ جۇمىرتقالارىن جارىپ، بالاپاندارىن دا جەيدى. بۇل قۇستىڭ دا وزىندىك ەرەكشەلىگى سول - اللا تاعالا ادام اتانىڭ ۇلى قابىلعا قارعانى دانەكەر ەتىپ ونەگە كورسەتتى. پەندە بالاسى اينالسىنا كوز سالسا، ادامعا ءتان كەيبىر قاسيەتتەردى قۇداي تاعالانىڭ قۇدىرەتىمەن قۇنداقتالعان تابيعاتتان تابارى حاق.

بۇل وقيعانىڭ قىسقاشا مازمۇنى بىلاي بولعان ەدى: ادام اتانىڭ ابىل (ھابيل) مەن قابىل اتتى ەكى ۇلى بولعان ەكەن. ابىلدىڭ اقجۇرەكتىلىگى مەن جايساڭ جانىنا جانە دە باسقا دا ارتىقشىلىقتارىنا ىشتارلىقپەن قاراعان قابىل ودان قالاي قۇتىلۋدىڭ جولىن قاراستىرا باستادى. اقىرى قىزعانىشى شەگىنە جەتتى دە، ءىبىلىستىڭ كەڭەسىنە جۇگىنگەن قابىل ابىلدىڭ باسىن تاسپەن ەزىپ ولتىرەدى. [8] بۇدان سوڭ باۋىرىنىڭ ءمايىتىن قايدا قويارىن بىلمەي ابدەن ساستى.

بۇرىن-سوڭدى مۇنداي جاعدايدى باسىنان وتكەرمەگەن ول ءمايىتتى ۇزاق ۋاقىت جەرلەمەي ساقتاپ ءجۇردى. [9] كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى ءبىر قارعانىڭ جەردى تۇمسىعىمەنەن شۇقىپ قازىپ، الدەنەنى كومىپ جاتقانىنا تاڭدانا قاراپ تۇرادى دا: «اتتەگەن-اي، وسى ءبىر قارعا قۇرلى بولا الماعان ەكەنمىن عوي»، - دەپ وكىنىشتەن وزەگى ورتتەي جاندى.

قارعادان كورگەنىن جاساعان ول جەردى قازىپ، باۋىرىنىڭ دەنەسىن جەر قوينىنا تاپسىرادى. سودان بەرى ادامزات تاريحىنداعى العاشقى ءولىم ءدامىن تاتقان كىسى - ابىل بولىپ ەسەپتەلەدى. ال، ادام بالاسىنىڭ ءمايىتتى جەرلەۋدى ۇيرەنۋىنە دانەكەر بولعان قۇس - قارعا. بۇل اقيقات اياتتا بىلاي باياندالادى:

«اللا تاعالا تۋىسىنىڭ ءمايىتىن جاسىرۋىن ۇيرەتۋ ءۇشىن جىبەرگەن قارعا جەردى قازا باستاعان كەزدە ول: «اتتەڭ-اي، ماعان نە بولدى؟! باۋىرىنىڭ ءمايىتىن كومگەن قارعا قۇرلى بولا المادىم با؟، - دەپ وكىندى». [10]

بابىسەك (ھۋدھۋد)

بابىسەك (ساسىق كوكەك) -  كوكقارعا تارىزدىلەر وتريادىنا جاتاتىن قۇس. قازاقستاننىڭ بارلىق جەرلەرىن، اسىرەسە، دالالى ءوڭىر مەن وزەن- كولگە جاقىن جەرلەردى مەكەندەيدى. دەنە تۇرقى 25 -  28 س م، سالماعى 70 گرامداي. تۇمسىعى جىڭىشكە، ۇزىن، جەلپۋىش ءتارىزدى جازىلاتىن ايدارى بار. ءتۇسى الاباجاق بولعانىمەن، وتە تارتىمدى. بابىسەك -  جىل قۇسى بولىپ سانالادى. اقپاننىڭ اياعى، ناۋرىزدىڭ باسىندا ۇشىپ كەلىپ، تاس اراسىنا، ءۇي شاتىرىنا ۇيالايدى دا، سالقىن تۇسە قاراشانىڭ باسىندا جىلى جاققا تارتىپ وتىرادى. ول ءارتۇرلى جاندىكتەرمەن جانە ولاردىڭ دەرناسىلدەرمەن قورەكتەنەدى.

ەتىنىڭ جاعىمسىز ءيىسى بار. «ساسىق كوكەك» دەپ اتالۋى وسىعان بايلانىستى بولۋ كەرەك. [11] بۇل قۇستىڭ قۇراندا اتالۋى ايگىلى سۇلەيمەن پايعامباردىڭ وقيعاسىمەنەن تىكەلەي بايلانىستى. سۇلەيمەن ءداۋىت پايعامباردىڭ بەل بالاسى تۇعىن. مەيىرىمى مەن ايبىنى، اقىلى مەن ءسان- سالتانات، داڭقى مەن داۋلەتى كەلىسكەن پاتشا- پايعامبار بولاتىن. اللا تاعالا سۇلەيمەن پايعامبارعا قۇستاردىڭ ءتىلىن تۇسىنەتىن قابىلەت دارىتۋمەن قاتار، باسقا ماقۇلىقتاردىڭ دا كوڭىلىندەگى دەرتىن ۇعا الاتىنداي زەرەكتىك بەرگەن.

ونىڭ پاتشالىعىنداعى اسكەرلەر ءارتۇرلى ماقۇلىقتاردان قۇرالعان- دى. جاۋ جۇرەك جاۋىنگەرلەر مەن قارۋ- جاراق، قۇرال- سايمان سىندى جەر- جاھانعا بيلىك جۇرگىزگىسى كەلگەن پاتشاعا كەرەك نارسەنىڭ بارلىعى سۇلەيمەن پايعامبارعا بەرلىگەن. ونىڭ جىنداردان، ادامداردان، قۇستاردان، ءتۇرلى- ءتۇرلى جان- جانۋارلاردان، سويلەي الاتىنداردان، ءۇن شىعارا المايتىن مىلقاۋ ماقۇلىقتاردان، نەبىر ءىلىم يەلەرىنەن قۇرالعان قۋاتتى اسكەرى بولعان. [12]

ءبىر كۇنى سۇلەيمەن قۇستاردىڭ قوسىنىن ارالاپ ءجۇرىپ: «وۋ، مەن ھۋد- ھۋدتى (بابىسەك قۇستى) نەگە كورمەي تۇرمىن؟ الدە ول ءوز بەتىمەن ءۇشتى- كۇيلى جوق بولىپ كەتتى مە؟» «ەندەشە، ونى اياۋسىز جازالايمىن، ياكي بىردەن باسىن الامىن! ايتپەسە، ول ماعان ءوزىن اقتايتىن ورىندى سەبەپ ايتىپ، ناقتى دايەك كەلتىرۋى كەرەك»، -  دەدى.

سۇلەيمەن پايعامبار اسكەرلەرىمەن بىرگە ۇزاق ساپارلارعا شىققان كەزدە بابىسەكتى بىرگە الىپ جۇرەتىن. سەبەبى، ونىڭ موينىنا جۇكتەلگەن مىندەت سول -  اسكەرلەر ءشول دالادا قاتالاپ سۋ ىزدەگەن كەزدە جەر استى سۋىن شىعارۋ ءۇشىن قاي جەردى قازۋ كەرەك ەكەندىگىن ايتىپ بەرۋ بولاتىن. سەبەبى، وعان قۇداي تاعالا وعان جەر بەتىنە قاي جەردىڭ سۋى جاقىن ەكەندىگىن بىلە الاتىنداي قابىلەت بەرگەن. [13] بابىسەك ايتقان جەردى قازىپ، سۋعا مەيلىنشە ءشولىن قاندىرعان اسكەرلەر جورىقتارىن جالعاستىرىپ كەتە بەرەتىن. سۇلەيمەن پايعامباردىڭ ھۋد- ھۋدتى ىزدەۋى دە سول ساتكە، سول ءبىر مىندەتتىڭ اتقارىلۋىنا تۋرا كەلىپ ەدى. مىنە، ول جوق...

سودان كوپ ۇزاماي- اق، (ھۋد- ھۋد كەلدى دە سۇلەيمەننىڭ دارگەيىنە باس ۇرىپ، اياق- استىنان جوعالىپ كەتۋىنىڭ سەبەبىن باياندادى): «مەن راسىندا دا، ساعان بەيمالىم ءبىر ءىستىڭ جايىن ءبىلدىم. مەن ساعان ءسابا جەرىنەن اسا ماڭىزدى ءھام راس ەكەندىگى كۇمانسىز حابار الىپ كەلدىم».

«ءسابا ەلىندە ءبىر ايەلدىڭ پاتشالىق قۇرىپ، بۇكىل ەلدى بيلەپ وتىرعانىن كوردىم. ءبىر وزىنە (ناعىز پاتشاعا ءناسىپ بولاتىن) نارسەنىڭ ءبارى بەرىلىپتى. سونداي- اق ونىڭ ۇلكەن تاعى بار ەكەن (سوعان قاراعاندا، بيلىگى بەكەم، پارمەنى كۇشتى ەكەنى انىق)».

«الايدا، ونىڭ دا، قاۋىمىنىڭ دا قۇدىرەتى كۇشتى اللاعا ەمەس، كۇنگە تابىنعانىن كوردىم. شايتان ولاردىڭ سونداي تەرىس ىستەرىن وزدەرىنە كەرەمەتتەي ەتىپ كورسەتىپ، تۋرا جولدان تايدىرعان ەكەن. سوندىقتان دا، ولار وزدىگىنەن تۋرا جولدى تابار ەمەس».

«ايتسە دە، كوكتەر مەن جەردەگى جاسىرىن نارسەنىڭ ءبارىن جارىققا ء(ھام ونداعى تىرشىلىك يەلەرىنىڭ ءبارىن جوقتىق تۇنەگىنەن جارىق الەمگە) شىعاراتىن، سونداي-اق، ىشتەرىڭە بۇككەندەرىڭدى دە، جاريا ەتكەندەرىڭدى دە تولىق بىلەتىن ءبىر اللاعا ساجدە ەتۋى كەرەك ەمەس پە؟!». «ويتكەنى، اللا -  ودان باسقا قۇداي جوق! ول -  ۇلى ارشتىڭ راببىسى!». سۇلەيمەن وعان: «راس ايتتىڭ با، جوق، الدە وتىرىكشى كاززاپتاردىڭ ءبىرىمىسىڭ؟ ونى ءالى- اق كورەمىز»، -  دەدى.

سودان سوڭ: «مىنا حاتىمدى الىپ بار دا ولاردىڭ (پاتشايىم مەن كەڭەسشىلەرىنىڭ) الدىنا تاستا. سودان كەيىن ولاردى جايىنا قالدىر دا بۇل حاتقا نە دەيدى ەكەن ءھام قانداي شەشىمگە كەلەر ەكەن سوعان نازار سال»، - دەپ بۇيىردى...».

سۇلەيمەننىڭ الدىندا شىرىلداپ ەسەپ بەرىپ تۇرعان بۇل قۇستىڭ اتى قۇراندا ھۋد-ھۋد دەپ كەلگەن. ويتكەنى، ونىڭ كومەيىنەن «ھۋد-ھۋد» دەگەن دىبىس شىعادى. ال، اتامىز قازاق ونى بابىسەك نەمەسە ساسىق كوكەك دەپ اتايدى.

بودەنە (ءسالۋا)

ءتاپسىرشى عالىمدارىمىزدىڭ ايتۋلارى بويىنشا مۇسا پايعامبار يسرايىل قاۋىمىن پەرعاۋىننىڭ قۇلدىعىنان قۇتقارۋ ءۇشىن جاپپاي سوڭىنان ەرتىپ، ەلسىز شولگە قاشىپ شىعادى. مىسىر بيلەۋشىسىمەن ارالارىنا جىك تۇسكەن سوڭ، ول جاققا قايتا اياق باسۋعا ەش مۇمكىندىك بولمادى. وسىلايشا ەلسىز جەردە ەل بولىپ كوشىپ-قونىپ ءجۇردى.

ولار كۇنى بويى توقتاۋسىز ءجۇرىپ، تۇندە جەتكەن جەرلەرىنە جانتايا كەتىپ دەم الىپ الاتىن دا، تاڭ الاگەۋىمدە كەشەگى كۇندى قايتالاپ جاياۋلاپ- جالپىلاپ تاعى دا تارتىپ وتىراتىن. ءبىر كۇنى مىسىر مەن شامنىڭ اراسىن الىپ جاتقان تيھ شولىنە كەلگەن كەزدە مۇسا پايعامبارعا شاعىمدانعان قاۋىمى: «ويپىرماي، ءتانىمىزدى تاباداعى ەتتەي قۋىرىپ بارا جاتقان مىنا كۇندى قالقالايتىن لىپا بار ما؟ شولدەن كەبەرىپ بارا جاتقان تاڭدايىمىزدى ءجىبىتىپ، ۇلارداي شۋلاپ تۇرعان اسقازانعا اس تاۋىپ بەرمەيسىڭ بە؟»، - دەپ جانىن قويمادى.

سوندا اللا تاعالا ولاردىڭ توبەلەرىنە شاربى بۇلتتاردان كولەڭكە جاساپ، ۇستىلەرىنە كيسىن دەپ كيىم ءتۇسىردى. مۇسا پايعامبار قۇدىرەتتى تاياعىمەن تاستى ۇرعاندا ول جەردەن سىڭعىرلاپ بۇلاقتار اعا باستادى. ودان سوڭ ولارعا ءومىرى ءدامىن تاتىپ كورمەگەن «ءماننا» جانە «ءسالۋا» دەپ اتالاتىن ەرەكشە تاعام تارتۋ ەتتى.

ءماننانىڭ قانداي تاعام ەكەندىگىنە بايلانىستى ءارتۇرلى كوزقاراستار ايتىلعانىمەنەن ونىڭ ادام جانىنا جاعاتىن، قۋاتى مول تاعام ەكەندىگى ايتىلادى. ال، «ءسالۋا» دەگەنىمىز كادىمگى قۇس. [14] بۇل قۇس بىزدە بودەنە دەگەن اتپەن تانىمال. كەي تاپسىرشىلەر بۇل قۇستىڭ ءپىسىپ، جەۋگە دايىن تۇردە تۇسكەندىگىن العا تارتسا دا، كوپشىلىك عالىمدار ولارعا تىرىدەي كەلگەندىگىن، جانە دە ولار ونى ۇستاپ، ءوز قولدارىمەن باۋىزداپ جەگەندىكتەرى ايتىلادى. [15] بۇل قۇستىڭ قاندايلىعى جايىندا ناقتى كوزقاراس بولماعانىمەنەن، عالىمداردىڭ كوپشىلىگى بودەنە نەمەسە كەپتەر تارىزدەس قۇس بولعاندىعىن العا تارتادى. [16] بۇل باقارا سۇرەسىندە بىلاي دەلىنگەن:

«سونىمەن قاتار، (تيھ شولىندە) توبەلەرىڭدى بۇلتپەن كولەگەيلەدىك. «وزدەرىڭە ريزىق ەتىپ بەرگەندەرىمىزدىڭ ادالىنان، پايدالىسىنان جەڭدەر!» ، - دەپ سەندەرگە ريزىق رەتىندە «ءماننا» ءتاتتىسى مەن بودەنە قۇسىن تۇسىردىك. الايدا ولار (وسىناۋ نىعمەتتەردىڭ ءقادىرىن بىلمەي شۇكىرشىلىك ايتۋدىڭ ورنىنا كۇپىرلىك ەتۋ ارقىلى) بىزگە ەمەس، تەك ءوز- وزدەرىنە قيانات جاساۋمەن بولدى». [17]

قۇراندا اتى ناقتى اتالماعان قۇستار

 قۇراندا كەيبىر قۇستاردىڭ اتى اياتتاردا ناقتى بەرىلمەگەن. بۇل قۇستاردىڭ قانداي ەكەندىگى، قايسى ءبىر قۇسقا ۇقسايتىندىعى جايلى پايعامبارىمىزدىڭ حاديستەرى مەن وسى اياتتاردى تاپسىرلگەن عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنەن بايقايمىز. مىسالى، ءالي يمران سۇرەسىندەگى قۇستارعا بايلانىستى ايات بىلايشا تۇسىندىرىلەدى: ءبىر كۇنى يبراھيم پايعامبار وزەننىڭ جاعاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ جاعاسىندا ءولىپ جاتقان حايۋانعا كوزى تۇسەدى. ونىڭ ەتىنەن تولقىنمەن اعىپ كەلگەن بالىقتار تىستەپ، ءۇزىپ كەرى قايتىپ وتىرسا، تولقىن كەتكەنەن سوڭ قۇستار كەلىپ شوقىپ جەپ جاتقاندىعىن بايقاپ ويعا كەتەدى. ءارتۇرلى ماقۇلىقتىڭ اسقازانىندا كەتكەن بۇل ولىكتى اللا تاعالا اقىرەت كۇنى قالاي تىرلىتەدى ەكەن؟ ول ەندى دەرەۋ اللا تاعالاعا دۇعا جاساپ: «ۋا، راببىم! ج ۇلىم- جۇلىمى شىعىپ جوق بولعان مىنا ماقۇلىعىڭدى تىرىلتەتىنىڭە كۇمانىم جوق، الايدا، جۇرەگىمنىڭ مەيىلىنشە يمانعا تولىپ، قۇدىرەتىڭە دەگەن قۇرمەتىنىڭ ورنىعا ءتۇسۋىن قالايمىن. ولىكتەردى قالاي تىرىلتەتىندىگىڭدى كورسەتشى؟!- دەيدى.

سوندا اللا تاعالا وعان: «ءتورت قۇستى الىپ، وزىڭە جاقسىلاپ ءۇيىر قىل. سونان سوڭ ولاردى سويىپ، ەتتەرى مەن سۇيەكتەرىن ارالاستىر دا، بىرىنەن ءبىرى الىس تاۋ- توبەلەردىڭ باسىنا اپارىپ كوم. سوسىن ولارعا تانىس داۋسىڭمەن اتتارىن اتاپ شاقىر، سول كەزدە ولار ساعان جەتىپ كەلەدى» ، - دەيدى. يبراھيم پايعامبار اللا تاعالانىڭ بۇيىرعانىن قاز- قالپىندا جاسايدى دا، قۇستاردى شاقىرعاندا تورتەۋى دە الدىنا كەلىپ تۇرادى. [18]قۇراندا بۇل بىلاي باياندالعان: «بىردە يبراھيم : «ۋا، راببىم! ماعان ولىلەردى قالاي تىرىلتەتىنىڭدى كورسەتشى»، -  دەپ وتىنگەن ەدى.

اللا وعان: «سەن سەنبەيسىڭ بە؟»، -  دەدى. سوندا يبراھيم: «البەتتە، سەنەمىن. ءبىراق ء(وز كوزىممەن كورىپ، كوڭىلىم جاي تاۋىپ) جۇرەگىم ورنىنا ءتۇسسىن دەيمىن»، -  دەدى. سول كەزدە اللا وعان: «ەندەشە، ءارتۇرلى ءتورت قۇستى ۇستاپ ال دا ولاردى قولعا جاقسىلاپ ۇيرەت. سودان كەيىن ولاردى سويىپ، بورشالاپ، ءبىر- بىرىمەن ميداي ارالاستىر دا تورتكە ءبولىپ، ءار تاۋدىڭ شوقىسىنا اپارىپ قوي. سودان كەيىن ولاردى شاقىر، سوندا ولار الدىڭا لەزدە جەتىپ كەلەدى.

ءبىلىپ قوي، اللا ازيز (ۇلىق، بارىنەن ۇستەم) ءھام حاكيم ء(ار ءىسى مەن ءاربىر ۇكىمى حيكمەتتەرگە تولى بولعان اسقان دانالىق يەسى)». [19] يبراھيم پايعامباردىڭ قانداي قۇستاردى سويعانى جونىندە ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلادى. ءبىر ريۋاياتتاردا اتەشتى، كەپتەردى، تاۋىستى، قارعانى سويعاندىعى ايتىلسا، باسقا دەرەكتەردە تاۋىستى جانە قانات- قۇيرىقتارى ءبىر- بىرىنەن وزگەشە، اتى دا زاتى دا ءبىر- بىرىنە ۇقسامايتىن قۇستاردىڭ الىنعاندىعى ايتىلادى. [20]

سونداي وقيعانىڭ ءبىرى، يسا پايعامباردى اللا تاعالا ءباني يسرايىل قاۋىمىنا ەلشى ەتىپ جىبەرەدى.

ول كەزدە يسرايىلدىقتاردىڭ اراسىندا مەديتسينا ونەرى دۇركىرەپ تۇرعان ەدى. ءار داۋىردەگى پايعامبارلار ءوز قاۋىمىنا مۇعجيزا كورسەتىپ، عىلىمدا ولار جەتكەن دەڭگەيدەن اسىپ ءتۇسىپ وتىرعانى سەكىلدى يسا پايعامبار دا ولارعا كورلەردىڭ كوزىن اشىپ، ولىلەرگە جان ءبىتىرۋ ارقىلى بۇرىن- سوڭدى بولماعان مۇعجيزا كورسەتتى.

جانە ول ءبىر كۇنى ولارعا: «...ءشۇباسىز، مەن سەندەرگە راببىلارىڭ تاراپىنان (حاق پايعامبار ەكەنىمدى كورسەتەتىن) ايدان انىق بەلگىمەن (مۇعجيزامەن) كەلدىم. مەن سەندەرگە باتپاقتان قۇستىڭ بەينەسىنە ۇقساس ءمۇسىن جاسايمىن دا، سودان سوڭ ونىڭ ىشىنە ۇرلەيمىن، سوندا ول اللانىڭ قالاۋىمەن بىردەن ءتىرى قۇسقا اينالادى...» [21] دەدى، سول كەزدە قاسارىسقان قاۋىمى: «سەن وندا بىزدەرگە جارعاناتتى جاساپ، ۇشىرىپ كورسەت»، - دەدى.

ويتكەنى، ولار قۇستاردىڭ ىشىندە جارعاناتتى تاڭداي قاقتىراتىن تاماشا جاراتىلىس دەپ سانايتىن. ول باتپاقتان قۇستىڭ ءمۇسىنىن جاساپ، وعان «اللانىڭ امىرىمەن سامعا» دەگەن كەزدە، الگى قۇس زاۋلاپ الىپ جونەلەدى. [22] بۇل قۇستىڭ جارعانات تارىزدەس قۇس بولعاندىعى كەيبىر ءتاپسىر كىتاپتارىندا ايتىلعانىمەنەن، ول دەرەكتەردىڭ نەگىزسىز يسرايليات[23] حابارلارىنا جاتاتىندىعى ايتىلادى. دەسە دە، يسا پايعامباردىڭ بالشىقتان قۇس جاساپ ۇشىرىپ مۇعجيزا كورسەتكەندىگى اياتتا كەلگەندەي انىق نارسە...

قۇستار جايلى قوزعالعان اياتتاردىڭ تاعى ءبىرى يۋسۋف سۇرەسىندە كەزدەسەدى. ...يۋسۋف پايعامباردىڭ بالا كەزىنەن باستاپ باسىنا نەبىر بالە- جالالار كەلىپ كەتىپ جاتقان كۇندەردىڭ ءبىرى ەدى. جىلدان- جىلعا جالعاسىپ جاتقان اۋىر كۇندەردى ارتقا تاستاي وتىرىپ قابىرعاسى قاتىپ، بۇعاناسى بەكىگەندە جالعان جالامەن زىندانعا تۇسەدى. جارىق دۇنيەگە اللانىڭ اتىن دارىپتەۋ ءۇشىن كوزىن اشقان ول زىنداندى دا مەدرەسە حالىنە اينالدىرىپ، ونداعىلارعا قۇدايعا جاسايتىن قۇلشىلىقتى ۇيرەتۋدەن تىنبايدى.

ونىڭ كوركەم مىنەزدىلىگىن، ادامدار اراسىن ءبولىپ- جارماي جاقسى قارىم- قاتىناس جاسايتىن جان ەكەندىگىن كورگەن زىندانداعىلار دا وعان باۋىر باسىپ، ەمەن- جارقىن اڭگىمەلەسەتىن. ونىمەن بىرگە زىنداندا جازاسىن وتەپ جاتقان ەكى جىگىت بار تۇعىن. ءبىرى كەزىندە مىسىر پاتشاسىنىڭ ازىق- تۇلىك قويماسىنىڭ باسشىسى بولعان، ال، ەكىنشىسى بولسا پاتشاعا ءارتۇرلى جەمىستەردەن شاراپ دايىندايتىن كىسى ەدى. ول ەكەۋىنە پاتشانىڭ تاماعىنا ۋ قوسىپ بەرىپ، ولتىرگىلەرى كەلدى دەگەن ايىپ تاعىلىپ، سودان بەرى كۇن كوزىن كورمەي جاتقاندارىنا ءبىراز بولعان.

 «.. ء.بىر كۇنى ولاردىڭ ءبىرى: «تۇسىمدە ءجۇزىم سىعىپ شاراپ جاساپ ءجۇر ەكەم» ، -  دەسە، ەكىنشىسى: «مەن، توبەمە نان كوتەرىپ الىپپىن ءارى ونى قۇستار شوقىپ جەپ جاتىر ەكەن دەيمىن» ، -  دەپ، كورگەن تۇستەرىن يۋۋسۋفكە ايتىپ بەردى...». [24]

ولاردىڭ دەگەندەرىن تىڭداعان يۋسۋف وزىنە بەرىلگەن ءتۇس جورۋ قابىلەتى ارقىلى تۇستەرىنىڭ ءمان- ماعىناسىن بايانداپ بەرەدى... قۇراندا ايتىلعان قۇستاردىڭ ءبىرى وسى اياتتا كەلگەن. الايدا، بۇل قۇستىڭ ناقتى قانداي قۇس ەكەندىگى بەيمالىم. دەگەنمەن، ءتاپسىرشى عالىمدار بۇل قۇستاردىڭ جابايى، جىرتقىش قۇستار ەكەندىگىن ايتادى. [25]

«ءابابيل» قانداي قۇس؟

يسلام تاريح كىتاپتارىندا باياندالعانداي ءميلادي جىل ساناۋى بويىنشا 571-جىلى، مۇحاررام ايىندا ءاباراحا اتتى يەمەندىك قولباسشى قاسيەتتى قاعبانى قۇلاتپاق بولىپ پىلدەردەن تۇراتىن اسكەر جاساقتايدى. ونىڭ بۇل قادامعا بارۋى ارابتاردىڭ ماڭدايىنا نىعمەت رەتىندە بەرىلگەن قاعابانى قىزعانۋىنان تۋعان ەدى. ءابراحا ماحمۇت اتتى ۇلكەن ءپىلدى باس قىلىپ، جەر قايىستىرعان قولمەن مەككەگە تامان كەلدى. «اسكەر شابۋىلعا ەندى كىرىسەيىن دەگەن ساتتە ءابراحانىڭ باعدار كورسەتۋشى، جولباسشىسى نۋفايل يبن حابيب ەسىمدى ادام الىپ ءپىل - ماحمۇتتىڭ قۇلاعىنا ءيىلىپ سىبىرلادى:

- شوك ماحمۇت، شوك. امان- ەسەن تۇرعانىڭدا كەلگەن جولىڭمەن كەرى قايت. سەن اللا تاراپىنان قاسيەتتى سانالعان ايماقتاسىڭ! وسىلاي دەيدى دە ءوزى تاۋدى بەتكە الىپ كەتىپ قالادى. نۋفايلدىڭ سوزدەرىنەن سوڭ ءپىل تۇرعان جەرىندە شوكتى، اسكەرلەر ونى قانشا تۇرعىزباق بولسا دا ورنىنان جىلجىتا المادى. يەمەنگە باعىتتاپ ايداسا، ەشتەڭە بولماعانداي شاباتىن ءپىل، شامعا قاراي دا، شىعىسقا قاراي دا قايقاڭداي جونەلەدى.

ءبىراق، بەتىن مەككەگە بۇرعاندا ءال- دارمەنى بىتكەندەي شوگىپ جاتا قالادى. ەل- جۇرت بۇل وقيعاعا تاڭ- تاماشا بوپ اڭتارىلىپ قالدى». [26] وسى ساتتە اللا تاعالا ولاردىڭ ۇستىلەرىنەن لەك- لەگىمەن اسپان مەن جەردىڭ اپشىسىن قۋىرىپ، قاناتتارىمەن داۋىل تۇرعىزعان قۇستار توبىن قيقۋلاتتى. ولار اۋىزدارىنا تىستەپ، تىرناقتارىمەن شەڭگەلدەپ العان تاستارىن قاعبانى قۇلاتۋ نيەتىمەن كەلگەندەردىڭ ۇستىنە جاۋدىرىپ كەپ جىبەردى. بۇل قۇراندا بىلايشا باياندالعان:

«راببىڭنىڭ پىلدەرمەن كەلگەن اسكەرگە نە ىستەگەنىن كورمەدىڭ بە؟! ولاردىڭ ايلاامالدارىن تۇككە تۇرعىسىز ەتىپ، ىسكە اسىرماي تاستامادى ما؟ ! توبەلەرىنە توپتوپ بولىپ اعىلعان قۇستاردى جىبەردى. (ول قۇستار) ولارعا پىسكەن توپىراقتان تاس جاۋدىردى. اقىرىندا ولاردى (قۇرت جەپ) شۇرىقتەسىك بولعان ەگىستىك جاپىراقتارىنداي قىلدى».

 اتالعان قۇستار كەيبىر قۇراننىڭ ماعىنالىق اۋدارمالارىندا «ءابابيل قۇستارى» دەپ اۋدارىلعان. الايدا، «ءابابيل» ءسوزى قۇستىڭ اتى ەمەس، سيپاتى ەكەندىگى ءتاپسىر كىتاپتارىندا ايتىلادى. ماسەلەن، ايگىلى ساحابا يبن ابباستىڭ شاكىرتى بولىپ سانالاتىن تابيعين عالىمى مۇجاھيد «ءابابيل» ءسوزىن، «لەك- لەك» (زُمَرًا زُمَرًا) ياعني، كوپ قۇستار» دەپ تاپسىرلەگەن. [27] ال، تاباري بولسا ءوزىنىڭ «ءجاميعۋل ءبايان ان ءتاۋيلي ءاييل ءقۋران» اتتى ەڭبەگىندە «ءابابيل ءسوزى «توپ- توپ»، «ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى ىلەسكەن كوپشىلىك» دەگەن ماعىنامەن بىرگە، «كەلە- كەلە تۇيەلەر» دەگەن سياقتى كوپتىكتى بىلدىرەدى» [28] دەگەن. يمام رازي دا بۇل ءسوزدى جوعارىداعى تۇسىندىرمەلەرگە ماعىنالاس «ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى، انا جەردەن، مىنا جەردەن كورىنگەن توپ» دەپ تاپسىرلەگەن.

[29] وسىلاي تاپسىرلەردى تاپىشتەپ قاراي بەرسەڭىز ەشقايسىندا «ءابابيل» اتتى قۇستىڭ بار ەكەندىگى ايتىلماعان. تەك قانا كەيبىر سوزدىكتەردە «ءابابيل» اتتى تاۋ قارلىعاشىنىڭ بار ەكەندىگى ايتىلعاندىقتان، جانە بۇل قۇستار جايلى «قارلىعاش سىقىلدى»، «تۇمسىقتارى ءيتتىڭ تۇمسىعىنداي» دەپ كەلگەن ريۋاياتتارعا قاراپ، «ءابابيل قۇستارى» دەپ قابىلداعان كىسىلەر دە بار.

الايدا، ءتاپسىرشى عالىمدارىمىزدىڭ ەشبىرى بۇل قۇستىڭ اتى، نەمەسە قۇستىڭ ەرەكەشە ءبىر ءتۇرى دەمەگەن. وسمانلى عالىمدارىنىڭ شوق جۇلدىزى بولعان ەلمالىلى حامدى يازىر بۇل ماسەلەنى ءوزىنىڭ تاپسىرىندە بىلاي دەيدى: «...تاپسىرشىلەرىمىز «ءابابيل» ءسوزىن قۇستاردىڭ ەرەكشە ءبىر تۇرىنە بايلانىستى تاڭىلعان ەسىم ەمەس، ءارقايسىسى توپ- توپ، بولەك- بولەك، ىعى-جىعى بولىپ كەلگەن قۇستاردىڭ ءساتىن، جاعدايىن (حال) سيپاتتايتىن ءسوز دەپ تۇسىندىرگەن.

سونداي- اق، اياتتىڭ ءوزى بۇل قۇستاردىڭ بەلگىسىز قۇستار ەكەندىگىنە يشارات جاساپ تۇر دەگەن پىكىرمەنەن، بۇل ءسوزدى وزىنەن بۇرىن كەلگەن طيرًا «تايران» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن اشاتىن ءسوز (عطف البيان) دەپ ءتۇسىنۋ دۇرىس ەمەس. ال، بۇلاردىڭ قارلىعاشقا ۇقساۋى جانە تۇمسىقتارى يتتىكىندەي دەپ يبن ابباس (ول كىسىگە اللا رازى بولسىن) سىندى ساحابالاردان كەلگەن ريۋاياتتار بۇل قۇستاردىڭ مەيلى ءتۇر- ءتۇسى بولسىن، مەيلى كولەمى جاعىنان بولسىن ءارتۇرلى ەكەندىكتەرىن بىلدىرەدى.

ولاي بولسا «ءابابيل» ءسوزىن قاراقۇستار مەن قۇزعىن- قۇمايلار سىندى جەمتىكتەردىڭ ۇسىتىندە ءبىر- ءبىرىن جۇلىپ جەگەن الىپ قۇستار مەن قارعالار سىندى كولەمى جاعىنان ورتاشا جانە شىبىن- شىركەي اۋلاپ جەگەن قارلىعاشتار سىندى ءىرىلى- ۇساقتى، قىزىلدى- جاسىلدى، ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى ۇشىپ كەلىپ وتىرعان قۇستار دەپ تۇسىنگەن دۇرىس بولادى. مىنە، وسىنداي قۇستاردان قۇرالىپ قۇيىن سىندى قۇيعىتا جەتكەن قۇستار لەگىنىڭ شابۋىلى ولاردىڭ باسىنا بۇرىن- سوڭدى بولماعان بالە جاۋدىردى». [30]

بايقاعانىمىزداي، ءتاپسىرشى عالىمداردىڭ باسى مۇجاھيدتەن باستاپ، زاماناۋي ءتاپسىرشىسى بولىپ تابىلاتىن ەلمالىعا دەيىنگى عۇلامالار «ءابابيل» سوزىنە وسىلايشا ماعىنا بەرگەن ەكەن. ەڭ دۇرىسى اللاعا ءمالىم.

 

اينالاعا كوز سالىپ، وي جۇگىرتۋ - اللا تاعالانى تانۋدىڭ بىردەن- ءبىر جولى. اقىلدى ادام ەشقاشان ويسىز- قامسىز جۇرمەسى انىق. سىبدىر ەتكەن قۋراي دا، سىڭعىر ەتكەن بۇلاق تا ول ادام ءۇشىن ادەتتەگى نارسە ەمەس جاراتۋشىسىنىڭ حيكمەتىن كورسەتەتىن اينا ىسپەتتى. ول اينالاسىنداعى بولىپ-بىتكەن وقيعالارعا ويلى كوزبەن قاراپ، نۇرلى اقىلىمەن ساراپقا سالادى. ونىڭ جۇرەگىندەگى تابيعاتپەن ۇيلەسىم تاۋىپ تۇرعان سەزىمدەرى ءتۇپتىڭ- تۇبىندە جاراتۋشىسىنا جەتەلەپ، وعان دەگەن شۇكىرشىلىككە باستارى حاق.

سول كەزدە عانا قۇلشىلىقتىڭ ءدامىن سەزىپ، «ءالحامدۋليللاھتارىنا» ءمان كىرە باستايدى. ەندەشە، اللا تاعالا كوگىمىزدى تىلىمدەگەن كوك ەركەلەرىنە ويلى كوزبەن قاراپ، قۇدىرەتىنە باس ۇرۋدان ماقۇرىم ەتپەسىن.

 ەرمەك التاي ۇلى

سىلتەمەلەر:

[1] مۇلىك سۇرەسى، 19-ايات

[2] قايرات جولدىباي ۇلى «يماني گۇل» 4-بەت

[3] نۇر سۇرەسى، 41-ايات

[4] ءسابا سۇرەسى، 10-ايات

[5] فاتيحا سۇرەسى، 4-ايات

[6] مۋحامماد الي ءاس سابۋني «سافۋاتۋت ءتافاسيير» 1\27

[7] تيرميزي «ءزۇھد» 33؛ يبن ءماجا «ءزۇھد» 14

[8] فاحرۋددين ءار رازي «ءمافاتيحۋل عايب» 11\214

[9] ءشامسۋددين ال قۋرتۋبي «ءجاميعۋل احكاميل ءقۋران» 6\141-142

[10] ءمايدا سۇرەسى، 31-ايات

[11] قازاق ەنتسيكلوپەدياسى

[12] يبن كاسير «بيدايا ۋان نيھايا» 2\23

[13] يبن كاسير «بيدايا ۋان نيھايا» 2\25

[14] فاحرۋددين ءار رازي «ءمافاتيحۋل عايب» 1\406

[15] ءابۋ ءلايس ءاس سامارقاندي «باحرۋل ۋلۋۋم» 1\54

 [16] ءجارير ءات تاباري «ءجاميعۋل ءبايان ان ءتاۋيلي ءاييل ءقۋران» 2\96

[17] باقار سۇرەسى، 57-ايات

[18] ءابۋ ءلايس ءاس سامارقاندي «باحرۋل ۋلۋۋم» 1\174

 [19] باقارا سۇرەسى، 260-ايات

[20] ءابۋ ءلايس ءاس سامارقاندي «باحرۋل ۋلۋۋم» 1\174؛ يبنۋ ءابي ءزامنين ءال ماليكي «ءتافسيرۋل ءقۋرانۋل ازيز» 1\256؛ ءال ءماۋيردي «انناكتۋ ءۋال ۋيۋۋن» 1\334

 [21] ءالي يمران سۇرەسى، 49-ايات

[22] ءابۋ ءلايس ءاس سامارقاندي «باحرۋل ۋلۋۋم» 1\214

[23] يسرايليات - كىتاپ يەلەرىنەن (ياھۋديلەر مەن حريستياندار) كەلگەن اقپاراتتار

 [24] يۋسۋف سۇرەسى، 36-ايات

[25] باعاۋي «ماعااليمۋت ءتانزيل في ءتافسيريل ءقۋران» 4\241

 [26] د. ءومىرزاق «ادامزاتتىڭ اسىل ءتاجى» 51-52 بەتتەر

[27] ءمۋجاھيد يبن ءجابر ءات ءتابيعيي «ءتافسيرۋل ءمۋجاھيد» 1\749

 [28] ءجارير ءات تاباري «ءجاميعۋل ءبايان ان ءتاۋيلي ءاييل ءقۋران» 24\605

 [29] ءفاحرۋددين ءار رازي «ءمافاتيحۋل عايب» 32\292

 [30] ەلمالىلى مۇحاممەد حامدى يازىر «حاق ديني كۋران ديلي» 9\453