ساكەننىڭ «ساۋداسى». اڭگىمە
ول ءۇيىنىڭ ەلدەن بولەكتەۋ وتىراتىنىن پايدالانىپ، كوپ ۋاقىت ەلدىڭ مالىن، سول جەردەگى قازاقتىڭ تىلىمەن ايتقاندا «ۇندەمەي سۇراپ» كەلگەن ەكەن.
اراسىنا بىرنەشە اي سالىپ، جالعىز جارىم جۇرگەن ءىرىقارا مالداردى (تۇيە مەن جىلقى) بازارعا وتكىزىپ وتىرعان. اۋىلدارستارىنا دا، بازارداعىلارعا دا ساۋداگەر ىسپەتتى كورىنىپ، كەيدە كوپتەپ اكەلىپ تە تۇرعان. «ساتاتىن مال بارما» دەپ ادەتتە ەل ءىشىن ارالاعان بولىپ جۇرەتىن. سول جۇرىسىندە وزىنە ۇناعانىمەن باعاسى ۇناماعان جىلقى، تۇيەلەردى كوزدەپ قويىپ، قولايلى كەزى كەلگەندە «ساتىپ الىپ» كەتىپ وتىرىپتى.
ساكەڭنىڭ ۇزاق جىلعى قاجىرلى «قىزمەتى» اياقاستى اياقتالدى. بىرەۋدىڭ قورادا تۇرعان اتىن ماشيناعا سالىپ اكەتەدى. سول كۇنى تۇندە قار جاۋىپ، ەشكىم جولعا شىقپاي قالادى. ءسويتىپ، كوپ جىل تۇزاق باسپاي جۇرگەن سارى ءتىس «ساۋداگەر» اۋا رايىنىڭ «كەسىرىنەن» قىرباق قاردا ىزدەرى ايپاراداي بولىپ تورعا ءتۇستى.
ۇزىنقۇلاقتان ەستۋىمىزشە، ساكەڭنىڭ «ولجالارىنىڭ» ۇزىن سانى ۇساعىن قوسپاعاندا، ءىرى سۇيەكتى مالدىڭ ءوزى ءجۇز جەتپىس، ءجۇز سەكسەنگە جۋىقتاپتى. سونىمەن نە كەرەك، ورتالىق تۇرمەلەردىڭ بىرىنە 11 جىلدىق «وقۋعا» اتتانىپ كەتە باردى. ات ۇرلاپ ۇستالعان ءتۇنى قاسىندا بولعان ەكى ءىنىسى اۋداننىڭ قاماقحاناسىنان 1-1,5 جىلدان «بىلىكتىلىگىن» اسىرىپ قايتتى.
ە، ۋاقىت شىركىندە توقتاۋ بارما؟ 57 سىندە كەتكەن «ساۋداگەر ساكەڭ» 11 جىلىن مۇلتىكسىز اتقارىپ بيىل قايتىپ ورالدى. تۋىس-تۋعاندارىنىڭ بارلىعى امانداسىپ جاتقان-تىن. ساكەڭنىڭ وتباسى دا بۇرىنعى ورنىنان جۇرت جاڭالاپ، ەل ىشىنە كەلىپ العان بولاتىن. اينالا كورشى-قولاڭداردا تەگىس قالماي «بەت كورىسىپ» بولعان.
امانداسا كەلگەننىڭ ءبارى «امان-ەسەن كەلدىڭىز بە، دەنساۋلىعىڭىز قالاي؟» دەگەن سىڭايلى جاتتاندى سۇراقتاردان ارى اسا المايدى. «تۇرمەدە سىزگە قيىن بولعان جوق پا، وندا جاتقانداردىڭ ءتارتىبى قالاي بولادى ەكەن؟!» دەگەندەي سۇراقتار كەيبىرەۋلەردىڭ ويىندا بۇلقىنىپ كەلىپ، بۇلاي سۇراۋدىڭ ىڭعايى كەلمەي تۇنشىعىپ قايتاتىن. بۇل جاقتىڭ ەلى اسا ءبىر باسبۇزارلىعى جوق ەل بولعان سوڭ، تۇرمەنىڭ ىشكى اۋراسىن اركىمنىڭ-اق بارىپ ەمەس، ەستىپ بىلگىسى بار.
الايدا «ۇلكەن تۇرمەنىڭ ىشكى جاعدايى قانداي بولادى ەكەن» دەپ سۇراپ قالايىن دەسە، «بىلگىڭ كەلىپ بارا جاتسا، بارىپ كورىپ كەلسەڭ بولدى عوي!» دەپ شامدانىپ قالا ما دەپ ەشكىم سۇراۋعا باتپادى. ەل بولعان سوڭ ءبارى ءۇنسىز كەلىپ، ءۇنسىز كەتە بەرمەيدى عوي. «ول جاقتىڭ» ءجايىن سۇراپ قالعاندارى بولدى. ساكەڭ بولسا «تۇرمە دەگەنگە تۇڭىلە بەرۋدىڭ قاجەتى جوق، تۇرمەدە دە ءتارتىپ بار، نەگىزى قولىنا كوزىر سالىنعاننىڭ ءبارى جامان ادام دەگەن ءسوز بەكەر. الگى بۇرىنعىنىڭ «...جاقسى جىگىت تۇرمەدە» دەگەن ءسوزى بەكەر ايتىلماعان...»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن كورىنەدى. ءتىپتى، بۇل اڭگىمەنىڭ سوڭى تۇرمەنى ماقتاۋعا ۇلاسقان. سودان كەيىن جۇرت اراسىندا ونىڭ ۇرلىق قىلىپ تۇرمەگە بارعانىنا ۇيالعاننىڭ ورنىنا، تۇرمەنىڭ تاماشالىعىن ايتىپ، تامسانىپ وتىرعانىن بايقاپ رەنجىپ جۇرگەندەردە بولدى.
اۋىلدا ونىڭ ءتورت بەس زامانداسى بار ەدى. ولار ءبىر كۇنى جينالا قالىپ، تۇزەتۋگە بارىپ كەلگەن (ول اۋىلدا وسىلاي اتالاتىن - اۆت.) ساكەڭنىڭ ۇيىنە كىرىپ، «قوش كەلدىڭ» ايتىپ شىعايىق دەپ اقىلداستى.
- ول جىندىعا بارعاندا نە دەيمىز ەي، - دەدى شاكەن اقساقال.
- نە دەيمىزى نەسى، امانداسا كەلدىك دەي سالامىز، دەنساۋلىعىن سۇرايمىز، دەستى قالعاندارى. دەگەنمەن، ونىڭ ۇرى ەكەنىن بىلمەي تۇرعاندا، جاقسى ارالاسقان ءبىرقانشا كىسىلەر ادەتتە قۋاقى، ەلدى ءمۇجىپ، كەمىرىپ سويلەيتىن ساكەنگە بۇل جولعى كەزدەسۋدىڭ ءجونى بولەك ەكەنىن ايتتى.
- ءيا، وعان كەزدەسەكەنىمىزدە ءسۇت سۇراعان بالاعا ۇقساپ بارماۋىمىز كەرەك، ادەمى ءسوز تاۋىپ، ءبىر تۇقىرتىپ قالايىق، مەنىڭ ءىنىم جەڭىستىڭ ارعىماققا بەرگىسىز كەرەمەت ەكى اتىن سول ءيت اكەتىپتى، - دەدى احات شال.
سونىمەن ءبارى ويلاسا كەلە، مۇحات مۇعالىمدى ەرتىپ الايىق دەپ، سوعان حابارلاستى. ولاردىڭ مۇحاتتى اۋىزعا الۋدىڭ ءجونى بار، ويتكەنى، ول ادەتتە ءسوز تاپقىش. مۇحات دا قۋانا كەلىستى. ءتۇس قايتا ءبىر ماشينەگە نىعالعان جەتى كىسى ساكەڭنىڭ ەسىگىنە كەلىپ ساۋ ەتە قالدى. اقساقالدى، كوكساقالدىسى بار، ءبارى ۇيگە كىرىپ جايعاستى. اماندىقتارى تولىق سۇرالدى، ءبارىنىڭ ورتاق ۋادەسى بويىنشا ەكى مينۋتتاي ءۇنسىز وتىرىستى. ساكەڭ قانشا ۇياتسىز بولسادا ەپتەپ ىڭعايسىزدانا باستادى. ءدال وسى ءساتتى كۇتكەن مۇحات ءسوزىن باستادى:
- ءجا ساكە، بۇل ءپانيدىڭ قىزىعى مەن شىجىعى سان ءتۇرلى بولاتىنىن وزىڭدە بىلەسىڭ، سول شىجىعىنىڭ ەڭ نەگىزگى ءبىرى اۋرۋ، ال اۋرۋدىڭ ءتۇرى دە از ەمەس. سانى كوپ اۋرۋدىڭ ءبىر مۇنشاسى ءتاندى قيناپ ادامدى ازاپقا قالدىرسا، ەندى ءبىر مۇنشاسى جاندى قيناپ ازاپقا سالادى. شىنىن ايتقاندا، سەن دە اۋردىڭ، اۋىرعاندا جاندى قيناپ ازاپقا سالاتىنىنا دۋشار بولدىڭ. اۋرۋدىڭ قايسىسى بولماسىن ورتاق ءبىر ەرەكشەلىگى بار، ول - جۇقپالىلىق. اقىن ابايدا ايتقان دەيدى ادەت تە اۋرۋ دەپ. قىسقاسى سەن ۇرلىق دەگەن اۋرۋمەن ۇزاق ۋاقىت سىرقاتتانىپ ءجۇرىپسىڭ. ول سىرقاتىڭدى باياعى قازاقبايشىلىققا سالىپ، ەشكىمگە بىلدىرمەي، كىسى بالاسىنا ءتىس جارماعان سوڭ اقىرى ءوزىڭدى الىپ تىنا جازدادى. ايتەۋىر، سۋ ىشەرىڭە وراي، بىرەۋلەر سەزىپ قالىپ، ۋاقتىسىندا الدىن الىپ قالدى. كىم قالاي ويلاسادا، مىنا مەنىڭ كوزقاراسىمشا، تۇرمە دەگەن ادامدى ازاپتايتىن جەر ەمەس، ءتاۋباسىنا كەلتىرىپ، ەمدەيتىن ەمحانا.
ءيا ءسوزدىڭ قىسقاسى سەن ۇرلىق دەگەن جامان ادەتپەن اۋىرىپ، تۇرمە دەگەن ەمحاناعا بارىپ ەمدەلىپ كەلدىڭ. اۋرۋىڭ سالماقتى بولعان سوڭ سەنى ورتالىق «اۋرۋحاناعا» اپارىپ، ونداعىلاردىڭ ۇزاقىراق ەمدەۋىنە تۋرا كەلدى. ءبىز سەن اۋرۋحانادان كەلدى دەگەندى ەستىپ، مىنا ءوزىڭنىڭ زامانداس شال-شاۋقاندار ارنايى جينالىپ، كوڭىلىڭدى سۇراي كەلىپ وتىرعان جايىمىز بار، دەنساۋلىعىڭ قالاي ەندى، تاۋىرلەندىڭ بە»، - دەدى.
ساكەن نە دەرىن بىلمەي ساسقالاقتاپ، ءيا، ءيا اۋرۋ، اۋرۋ دەي بەردى.
- مۇحات دۇرىس ايتادى، بۇل اۋرۋىن كوپ ۋاقىت جاسىرىپ ءجۇرىپ الىپ، اقىرى نە بولدى مىنە، باقانداي 11 جىل ەمدەلدى، - دەدى شاكەن قۇرداسى قارقىلداي كۇلىپ. كەزىندە وزىمەن بىرگە جۇرگەن زامانداستارىنان بۇنداي ەستى ءسوز ەستيمىن دەپ ويلاماعان ساكەن، ومىرىندە ءبىر رەت بەتى قاتتى قىزاردى.
اۆتور: بەيسەن سۇلتان ۇلى
