قىرعىز حاندى سوعىس كەزىندە عانا سايلاعان
قازاقتىڭ حاندارى تەكتى بولعاندىعى ەش ۇيات نارسە ەمەس. حاندار بيلىگىنىڭ ينستيتۋتى - قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ساياسي جۇيەسىنىڭ نەگىزى ەدى. بۇل ءبىزدىڭ ەل بولعانىمىزدىڭ بەلگىسى.
ورتاعاسىرداعى ەۋروپا مەملەكەتتەرى بولسىن، ازيا ەلدەرى بولسىن - ولاردى ءار ءتۇرلى اۋلەتتەردەن شىققان پاتشالارى، مونارحتارى بيلەگەن. ەۋروپادا گابسبۋرگتار، بۋربوندار، ۆالۋالار بولسا، تۇرىكتى وسماندار، قىرىمدى گيرەيلەر باسقارسا، قىتايدا ميڭ، چين، تسزين اۋلەتتەرى ءبىر- ءبىرىن اۋىستىرسا، ءبىزدى، قازاقتى شىڭعىستىڭ ۇرپاقتارى بيلەگەن. مۇنىڭ ەش جاماندىعى جوق، كەرىسىنشە بۇل - ءبىزدىڭ ماقتانىشىمىز. شىڭعىس حان ءوزى جامان- جاقسى بولسىن، بۇكىل الەم تانىعان ۇلى تاريحي تۇلعا. دۇنيە جۇزىندە رەسمي تۇرىندە
وتكەن مىڭجىلدىقتىڭ نار تۇلعاسى بولىپ سانالعان ادام. كوشپەندى تايپالارىن بىرىكتىرىپ، باسىن قوستىرعان كوشباسشى ەدى. دالا وركەنيەتىندە ونىڭ اتى مودە، اتتيلا (ەدىل) ، كۇلتەگىن اتالارىمىزدىڭ اراسىندا اتالادى. شىڭعىس حاننىڭ ءادىل بيلىك جۇيەسى، دانالىعى سان عاسىرلار ءبىلىمدى ادامدارىن تاڭ قالدىردى. قازاق حالقى تۇگىل، قىتاي شىڭعىستىڭ ۇرپاقتارى باسقارعان مەملەكەت بولعاندارىن ماقتان تۇتادى.
شىڭعىستىڭ نەمەرەسى حۋبىلاي حان ⅩⅢ عاسىردىڭ اياعىندا قىتايدىڭ يمپەراتورى بولىپ، يۋان اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالاعان. ءىنىسى حۋلاگۋ بولسا يراندى باسقارىپ، يلحان اۋلەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىسى ەدى.
يراندا ءوز تاريحىنان قاشپايدى، ۇيالمايدى. ال قازاقتى شىڭعىس حان ۇرپاقتارى ەڭ ۇزاق باسقارعان. باسقا ەلدەر تورە تۇقىمىنان باس تارتقاندا، قازاق حالقى تورەلەرگە بەرىك بولدى. تەكتى تورەلەرىمىز دە ەلدىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا تونىپ، جاۋ كەلسە قول باستاعان، بەيبىت زاماندا ەل باسقارعان.
قازاقتى تورەلەر باسقارعانى - ءبىزدىڭ التىن وردانىڭ (ناقتى ايتقاندا جوشى ۇلىسىنىڭ، اق وردانىڭ) ساياسي ءداستۇرىنىڭ ميراسقورى ەكەنىمىزدى بىلدىرەدى. تاريحتا التىن وردا دەگەن اتاۋىمەن قالعان (بۇل تەرميندى نەگىزى تاريحشىلار سىناپ جاتادى، الايدا ەل اراسىندا كەڭ جايىلعان اتاۋ بولعان سوڭ «التىن وردا» دەپ جازىپ جاتىرمىز جوشى ۇرپاقتارى باسقارعان مەملەكەت زاماناۋي رەسەيدىڭ دە ساياسي جۇيەسىن قالىپتاستىردى.
ورىس (ماسكەۋ) پاتشالىعىنىڭ ساياسي ءداستۇرىنىڭ تۇبىندە كيەۆتىك رۋستىڭ، ۆيزانتيا جانە التىن وردانىڭ ساياسي داستۇرلەرى جاتقانى ايداي انىق. «يگو» دەگەن ءسوزىنىڭ ءوزى «يگى»، «يگىلىك» دەگەن
سوزىنەن شىققان ەمەس پە؟ قىرعىزدىڭ ارىس اينال دەگەن بيلەۋشىلەرى كەزىندە شىڭعىس حانعا اق سۇڭقار جىبەرىپ، قۇرمەتىن بىلدىرگەن عوي. كەيىن قىرعىزدار موعولستاندا تۇرىپ، موعولستاننىڭ تاۋلى ايماعىنىڭ ارىستاندارى اتالىپ شاعاتاي ۇرپاقتارىنا باعىندى ەمەس پە؟ الايدا، شاعاتايلار، شايبانيلەر، اشتارحان اۋلەتى قازىرگى وزبەك، تاتار، ءسىبىر تاتار حالىقتارىنىڭ اتا- بابالارىن بيلەپ، ەكى- ءۇش عاسىردان كەيىن تاريح ساحناسىنان كەتتى.
قازان، اشتارحان مەن ءسىبىردى رەسەي جاۋلاپ الىپ ءوزىنىڭ قۇرامىنا قوسسا، ورتا ازياداعى بيلەۋشىلەر قارادان شىعىپ حان بولعاندارمەن اۋىستىرىلدى. تەك قازاق قانا باسقالارداي ەمەس، جانىبەك پەن كەرەي حانداردىڭ ۇرپاقتارىنا بەرىك بولىپ قالدى.
قىرعىزدىڭ قولىنان قازا تاپقان حان كەنەمىزگە دەيىن سان عاسىر قازاقتىڭ حاندارى، تورەدەن شىققان بيلەۋشىلەرىمىز حالقىمىزدىڭ اجىراتىلمايتىن بولىگى ەدى، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ، ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ، ەلدىگىمىزدىڭ، قازاق بولعانىمىزدىڭ نىشانى ەدى.
حاندارىمىز شەكسىز مونارحتار ەمەس، دالا دەموكراتياسىنىڭ، كوشپەدى، اسكەري دەموكراتياسىنىڭ وكىلدەرى ەدى. حان تورەلەردىڭ اراسىنان شىقساداعى، حاننىڭ تاعى ءاردايىم اتاسىنان بالاسىنا ميراس بولىپ قالعان ەمەس. بيلىككە بالادان دانالىعى، ەرلىگى اسقان ءبىر تۋعان باۋىرى، نەمەرە- شوبەرە اعايىن، كەرەك بولسا تورە اۋلەتىنىڭ مۇلدەم باسقا تارماعىنان شىققان ادام كەلە الاتىن ەدى. حان بولۋعا جارامايتىن حانىنان ەل كوشىپ كەتە الاتىن ەدى. ەلى تاستاپ كەتكەن حان حاندىقسىز قالاتىن ەدى. حانتالاپاي دا بولاتىن ەدى، حاندى انت ۇرسىن دەپ تاعىنان قۋۋ دا مۇمكىنشىلىك بولاتىن ەدى.
كەرەك بولسا قىرعىزدىڭ ءوزى دە ەسىم حانىمىزدى مويىنداپ، قازاقتارعا قوسىلىپ تۇرسىن حاندى شاپقان عوي، قازاق- قىرعىز بىرىگىپ 1628 -جىلى تاشكەنتتى الدى ەمەس پە؟ بۇل قازاق- قىرعىز قوسىنىن باسقارعان دا شىڭعىستىڭ ۇرپاعى تورە ەسىم حان ەمەس پە ەدى؟
ال ەندى قىرعىزدىڭ ماناپتارىنا، قارادان شىعىپ وزدەرىن حان دەپ ساناعاندارىنا قارايىق. شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جازبالارىنا سۇيەنسەك، ماناپتاردىڭ بيلىگى شەكسىز ەدى (ايتا كەتەيىك، «ماناستى» قاعازعا ءتۇسىرىپ، قىرعىزدىڭ تاريحىن، سالتىن، تۇرمىسىن زەرتتەگەن شوقان دا اتامبايەۆ ءتىل تيگىزگەن تورەنىڭ تۇقىمى). ماناپتار ءوز ەلىنەن ياعني قارادان شىقسا- داعى قۇتىرعان ەركە شونجارلار ەدى.
مۇنى سوتسياليستىك قىرعىزستاننىڭ بيلەۋشىسى ءجۇسىپ ءابدىراحمانوۆ تا جازدى. مىسالى، ۇمبەتالى دەگەن ماناپ ءبىر كەزدە «ۇمبەتالى» دەپ بالاسىن شاقىرعان ايەلدىڭ داۋسىن ەستىدى. بايقاسا، كىشكەنتاي بالانىڭ اتىن ۇمبەتالى دەپ قويعان ەكەن. «جەر بەتىندە ەكى ۇمبەتالى سيمايدى» دەپ، اشۋى قىزعان ماناپ بەيكۇنا بالانىڭ باسىن قىلىشپەن شاۋىپ تاستاعان. قىرعىزدىڭ ءداستۇرى بويىنشا حان سوعىس كەزىندە عانا سايلانعان، ونى رۋباسىلار - ماناپتاردىڭ اراسىنان تاڭداعان. قارادان شىعىپ حان بولىپ سايلانعان ماناپتار ەلدى ءوز رۋىنا تارتقان، ءوزىمشىل، رۋشىل بولىپ، جەكە جانە ءوز رۋىنىڭ مۇددەلەرىن جالپى ۇلتتىق مۇددەلەرىنەن جوعارى قويعان. مىسالى. ورمان حان بۇكىل قىرعىزدىڭ حانى بولا تۇرىپ، ءوزىنىڭ سارىباعىش رۋىنىڭ مۇددەلەرىن اسىرا بيىك تۇرعىزىپ، بۇعى دەگەن رۋىن شاۋىپ، ونى تۇزداي قۇرتايىن دەپ ءجۇردى. اقىرى ءوز قىرعىزىنىڭ قولىنان قازا تاپتى.
ءبىزدىڭ تورەلەرىمىز بولسا جۇزگە، رۋعا جاتپاعان سوڭ بۇكىل ەلدى بىردەي كوردى، تەڭ كوردى. ادىلەتتى بيلىك جۇرگىزىپ، ءبىر رۋدىڭ مۇددەسىن باسقادان جوعارى قويعان جوق.
«حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، ءتىرى بولسام، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن»، - دەپ ايتقان الاشتىڭ كوشباسشىسىءاليحان بوكەيحانوۆ تا شىڭعىس حاننىڭ، ءاز جانىبەكتىڭ، تورەلەردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى. اتتەڭ، زامانىمىزدىڭ ءاليحاندارى، الاشتىڭ تۋىن تىككەن احمەت، ءمىرجاقىپ، ماعجان، جاقىپ- ءالىمحاندارى، رايىمجاندارى قايدا؟ سول تورەدەن شىققان ءاليحانعا، قازاق الاش زيالىلارىنا ەرگەن قىرعىزدىڭ يشانعالي، ابدىكەرىم، قاسىمدارى ەمەس پە ەدى؟ سوندا قىرعىزدىڭ دا زيالىلارى 100-جىل بۇرىن تورەدەن شىققان ءاليحانعا باعىنعانىسىنعا جاتاتىن ءسوز بە؟ قىسقاسى، تورەلەرىمىز، حاندارىمىز - تاريحىمىز، بابادان قالعان شەجىرەلى اسىل ميراسىمىز.
....
اسقار دايىربەك
Abai.kz
