جازۋشى شەرحان مۇرتازانىڭ جاينامازى
داڭقتى جازۋشى 85 جاسقا كەلىپ وتىر. قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك الىپ، ەركىندىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن بىردەن اتى- ءجونىن «شەرحان مۋرتازايەۆتان» «شەرحان مۇرتازاعا» اۋىستىرىپ ءارى سول كەزدەگى قىزمەتكەرلەرىنە دە سونداي ۇران تاستاعان، حالقىنىڭ جوعالتقانىن قايتا تابۋعا بارىن سالعان جازۋشى، يسلام، يمان ماسەلەسىنە كەلگەندە دە، ۇندەمەي قالعان جوق. كەڭەس كەزەڭىندە بىرگە تاربيەلەنگەن وزگە زامانداستارىنداي ەمەس، شەراعاڭ قۇلشىلىققا دەن قويىپ، ناماز دا وقىدى. جازۋشىنىڭ جاينامازىمەن ناماز وقۋ ماعان دا بۇيىرعان ەدى. بۇگىنگى تۋعان كۇنىندە وسى ءبىر جىپ- جىلى ەستەلىكتى سىزدەرمەن بولىسكىم كەلىپ وتىر.
2010 -جىلى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ پۋبليتسيستيكاسى جونىندە ديپلومدىق جۇمىس جازاتىن بولىپ، قوعام قايراتكەرى تۋرالى وشپەس مۇرا قالدىرعان، ونىڭ كوركەم ادەبيەتتەگى عاجاپ بەينەسىن جاساعان قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى شەرحان مۇرتازانى تارازعا ىزدەپ باردىم.
تۇرار مۇرالارىن زەرتتەۋ بارىسىندا ول تۋرالى بەس توم كىتاپ جازعان جازۋشى شەرحان مۇرتازانىڭ الدىنان ءبىر وتپەۋگە بولمايتىن ەدى. وعان دەيىن جازۋشىنىڭ بالالىق شاعى تۋرالى جازىلعان «اي مەن ايشاسىن» وقىپ العاندىقتان شەراعاڭدى جۋالىعا بارسام بولدى، تاۋىپ الاتىنداي كورىندىم. جانىمدا شىڭعىس ايتماتوۆ مۇرالارىن زەرتتەپ جۇرگەن گرۋپپالاسىم گۇلنار بار.
جولاي تەرىستى كوردىك! اتى اڭىزعا اينالعان، ەڭىسكە ەمەس، تاۋعا قاراي اعاتىن تەرىس وزەنىن ءبىر كورۋ دە ارمان ەدى عوي. تەرىستىڭ جاعاسىندا تۇرىپ، شەرحان مۇرتازانىڭ ايتقانى دەپ ءبىر ءسوز ەستىگەن ەدىم: «ءبىزدىڭ تەرىس ەڭىس قۋالامايدى - توسكە ورلەپ، باسقا شاۋىپ اعادى. سونى كورسەم ويىما تۇرار رىسقۇلوۆ پەن باۋكەڭ ورالادى دا تۇرادى». نە ەتكەن شەبەر تەڭەۋ! ال مەن ولاردىڭ قاتارىنا ش. مۇرتازانىڭ ءوزىن دە قوسىپ اتار ەدىم. قازاق جۋرناليستيكاسىنا، قازاق پروزاسىنا، جالپى قازاققا شەراعاڭداي ەڭبەك سىڭىرگەن جازۋشى كەمدە-كەم. ول «جۇلدىزعا» رەداكتور بولىپ بارسا، جۋرنالدىڭ تارالىمى كوبەيىپ كەتەتىن. ول تەلەارناعا ديرەكتور بوپ بارسا، باعدارلامالاردىڭ رەيتينگى كوتەرىلەتىن. ول بارعان گازەت ەڭ وقىلىمدى باسىلىمعا اينالاتىن. ول تاربيەلەگەن جۋرناليست، جازۋشىلار «شەرحاننىڭ شەكپەنىنەن شىقتىق» دەپ ۇستازدارىن ماقتان تۇتاتىن. ال كەزىندە پارلامەنتتە ورىس ءتىلىنىڭ دارەجەسىن قازاق تىلىمەن تەڭ ەتەمىز دەگەن ماسەلە كوتەرىلگەندە: «ايىر ءتىل جىلاندا عانا بولادى» دەپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قازاق ءتىلى بولىپ بەكىتىلۋىنە دە ۇلەس قوسقان وسى دەپۋتات شەراعاڭ ەدى. ەڭىس قۋالاپ ەمەس، توسكە ورلەيتىن ەسىل ەر دەپ وسىدان كەيىن قالاي ايتپاسسىڭ؟!
جازۋشىنىڭ كەل دەگەن ۋاقىتى تاياعاندا تالاپتىعا تارتتىق. قولىمىزدا ءۇيدىڭ مەكەن-جايى دا جوق. اۋىلدىڭ شەتىنە ىلىنە سالا، الدىمىزدان كەزدەسكەن ادامنان ءجون سۇرادىق. بىردەن جول كورسەتتى. جازۋشىسىن حالقى جاقسى بىلەتىن كورىنەدى، قادىرلەيتىن كورىنەدى. كەلگەن قوناقتى جاسى ۇلكەندەۋ اپاي قارسى الدى. ءجونىمىزدى ايتىپ ەدىك «ويبۋ، قاراقتارىم! اتالارىڭ تارازدا عوي» دەگەنى. وزەگىمىزدى وكىنىش ورتەپ الا جونەلدى. ءسويتىپ تۇرعانىمىزدا ۇيدەن شەرحان اعامىزدىڭ ءوزى شىعا كەلدى! اڭىراپ قاراپ قالىپپىز. قاتەلەسكەن ەكەنبىز! بۇل جازۋشىنىڭ باياعى «اي مەن ايشاسىندا» جازاتىن باتىرحان اتتى ءىنىسى ەكەن. اعاسىنان اۋسا قانەكەي! امانداسىپ، ءجونىمىزدى ايتتىق. شەرحان اعامىزدىڭ تارازداعى مەكەن- جايىن سۇرادىق. باتىرحان اعا كۇلىپ: «حابارلاسىپ الىپ بارىڭدار. ونىڭ مىنەزى شاتاق، قابىلداماي قويۋى مۇمكىن» دەپ، ءبىزدى ۇيگە ءدام تاتۋعا شاقىردى. اسىعىس ەكەنىمىزدى ايتقانمەن، اپاي ەكەۋى ءدام تاتپاساق جىبەرمەيتىندەرىن ايتتى. قايران قازاقتىڭ قوناقجاي اسىل قاسيەتى!
جۋالىدان تارازعا تارتتىق. جولدان شاتاسىپ جۇرگەنىمىز - مەنىڭ كىنام. كىتاپتاردان جازۋشىنىڭ تالاپتى دەگەن جەردە تۇرىپ جاتقانىن وقىپ الىپ، وزىنەن دە سۇراماستان گۇلناردى باستاپ بارعانمىن عوي. ول «ادام دەگەن بارار جەرىنىڭ مەكەن- جايىن كۇنى بۇرىن سۇراپ الۋشى ەدى» دەپ رەنجىپ ءجۇر. ال مەن ىشتەي ءمازبىن. اتاقتى تەرىستى كوردىم. جازۋشىنىڭ تۋعان جەرىن، ءىنىسىن كوردىم. قانداي جاقسى!
شەرحان اعا تارازداعى كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ بىرىنەن قونىس تەۋىپتى. ءبىز بارعانىمىزدا ەسىك الدىنداعى ورىندىقتا كورشىنىڭ كىشكەنتاي بالالارىمەن اڭگىمەلەسىپ وتىر ەكەن. شەراعاڭنىڭ سۇستى ءتۇرىن كورىپ جاقىنداۋعا جۇرەكسىنىپ بارىپ، امانداستىق. ءجونىمىزدى بىلگەن اعا ۇيگە باستادى. جو- جوق، ءبىز سەسكەنەتىندەي دانەڭە دە جوق ەكەن، ءبىر كەزدەگى ايبارلى، قاتۋلى اعامىز، ماڭايىنا مەيىرىم شاشار قازىنالى قارتقا اينالىپتى.
ءا دەگەننەن سۇراعىم «قالادان نەگە كەتتىڭىز؟ « بولدى. «ەسىڭ باردا ەلىڭدى تاپ» دەگەن، قاراعىم. ءبىر كەزدەرى جۇمىس تا ىستەدىك، دەپۋتات تا بولدىق. سوسىن ۋاقىتتارىڭ ءبىتتى دەپ بوساتىپ جىبەردى. قىستا وسىندامىن. كۇن جىلىنا سالا وزدەرىڭ كورىپ قايتقان تالاپتىعا بارامىن. بيە بايلاتىپ، قىمىز ءىشىپ سوندا جاتامىن»، - دەدى.
اڭگىمە توركىنى تۇرارعا اۋىستى. «ءبىز تۇرارلاردان ايىرىلىپ، باسسسىز قالعان حالىقپىز. تۇرار ەسىمى بالا كەزدەن جۇرەكتە جاتتالىپ وستىك قوي. كەيىننەن وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەننەن كەيىن «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە جۇمىس ىستەدىم. سوندا سەكرەتارياتتا فوتومەن اينالىساتىن ادامدار بولاتىن. ەسكى سۋرەتتەردى قىرناپ، تازالاپ گازەتكە بەرەدى. سوندا ءبىر كارىس جىگىتى ىستەيتىن. ءبىر كۇنى سول ءبىر فوتونى ۇزاق شۇقىلادى. م. جاراسوۆ دەگەن كىسى «تۇرار رىسقۇلوۆ» دەگەن ۇلكەن ماقالا جازدى دا، سوعان جاڭاعى سۋرەتتى قوسىپ بەرۋ ءۇشىن جاساپ وتىر ەكەن. ەرتەڭىنە گازەت شىقتى. وقىدىم، تانىدىم. قايتادان سەكرەتارياتقا جۇگىرىپ كەلىپ، تۇراردىڭ فوتوسىن سۇراپ الىپ ساقتاپ قويدىم. تۇرارداي قوعام قايراتكەرىن زەرتتەۋىم وسىلاي باستالدى. ءبىراق ول تۋرالى بەس كىتاپ جازسام دا، تۇرار بەينەسىن ءوز تۇعىرىنا كوتەرە الدىم دەپ ايتا المايمىن»، - دەدى جازۋشى اعا.
تۇرارىن حالقىمەن قايتا قاۋىشتىرىپ، وتىز جىل عۇمىرىن سارپ ەتكەن جازۋشى بەس كىتاپ جازا تۇرا «تۇرار بەينەسىن كورسەتە المادىم» دەسەك، ءبىز شاعىن ديپلومدىق جۇمىسىمىزبەن نە تىندىرار ەكەنبىز دەگەن ويعا قالدىم ىشتەي.
ۇيگە كىردىك. اقبىلەك اپاي داستارحان جايىپ قويعان ەكەن، دامنەن اۋىز تيدىك. اس ۇستىندە شەراعاڭا مۇڭايا وتىرىپ تۇراردى قارالاۋشىلاردىڭ كوبەيىپ كەتكەنىن جەتكىزدىم. جازۋشى اعانىڭ قاباعى ءتۇيىلىپ كەتتى «وندايلاردى قۇداي تابار. نە ءۇشىن؟ قانداي ءوشى كەتتى، نە اقىسى بار تۇراردا؟ قىرىلعان حالىققا جانى اشىعانى ءۇشىن بە، الدە سولارعا قاناتىمەن سۋ سەپكەن قارلىعاشتاي، ءبىرسىپىراسىن قۇتقارىپ قالعانى ءۇشىن ايىپتى ما؟ نە ءۇشىن جەك كورەدى؟ نە ءۇشىن جاماندايدى؟ دالەلدەسىن. قولدارىندا ناقتى قۇجاتتارى دا جوق ولاردىڭ. كەزىندە تالاي سوندايلارعا وسىنى ايتقانمىن. وندايدا ۇندەي الماي قالادى. ال ءقازىر ونداي كۇيە جاعۋشىلارمەن ايتىسىپ، وتىنا كۇيىپ، شوعىنا تۇسەتىن جاستان كەتىپ قالدىم عوي» . جۇرەگىمنەن ۇلى وكىنىش ورىن الدى. شەراعا تۇعىرىندا تۇرسا تۇراردىڭ اتىن كىرلەتپەيتىن ەدى عوي دەپ ويلادىم. ەندى مىنە، ول كىسى دە سەكسەننەن اسقان. بىرەۋلەرمەن تارتىسىپ جۇرەتىن شامادا ەمەس.
اعانىڭ كابينەتىن كورىپ، كىتاپتارىن تاماشالاپ ءجۇرىپ، كوزىم قۇران كىتابىنا ءتۇستى. ويىما جازۋشىنىڭ «ءبىر كەم دۇنيەسىندە» جازعان: «تەمىردى تات شىرىتەدى. تات تەمىردىڭ وزىنەن شىعادى. ادامدى ازدىراتىن جامان قىلىقتار دا وزىڭنەن شىعادى. ول دا تات. ونى سابىنداپ جۋىپ كەتىرە المايسىڭ. ادام جانىن تات باسسا، ونى تەك كىتاپ كەتىرە الادى. ارينە، اسىل كىتاپ، ادال كىتاپ. ەڭ ءبىرىنشى - قۇران! ەكىنشى - حاديستەر! ۇلى كلاسسيكتەر.
قازاقتىڭ ۇلى اقىن- جازۋشىلارى. كىتاپ جەم، سۋ سۇرامايدى. كىتاپ - عاجايىپ قازىنا. كىتاپ - ومىرسەرىك. كىتاپتى سۇيمەگەن قۇدايدى دا سۇيمەيدى. ءبىر كەم دۇنيە»، - دەگەن جولدارى ورالدى.
اقيقاتتى تانىعان جازۋشى. سانالى عۇمىرىندا شىندىقتان اتتاماعان جازۋشى. ءومىربويى كەڭەستىك يدەولوگيامەن عۇمىر كەشىپ، قۇدايىن جوعالتپاعان جازۋشى. كەيىنگى ۇرپاققا ءومىرى ۇلگى جازۋشى.
ءبىر كەزدە ناماز ۋاقىتى كىردى. شەرحان اتامىز قۇلشىلىق جاساۋعا كەتتى. سوڭىنان ءبىز دە ۇيالا- ۇيالا ناماز وقىپ الۋعا رۇقسات سۇرادىق. اقساقال كابينەتىنە قايتا كىرگىزىپ، الدىمىزعا قىزىل ورنەكتەرمەن كومكەرىلگەن جاسىل جاينامازدى جايىپ، «نامازدارىن وقىپ السىن» دەگەن نيەتپەن، شىعىپ كەتتى. قۇدايعا قۇلشىلىعىمىزدى جاساپ بولىپ، جاينامازعا قايتا- قايتا ۇڭىلە بەردىم.
شەراعاڭ ءوزىنىڭ ءبىر ەستەلىگىندە بىلاي دەپ جازادى: «اكەمىز مۇرتازا مارقۇمنىڭ قىزعىلتىم شىرايلى، ادەمى گۇلدەرى جايناعان جاپ- جاڭا جاينامازى بار ەدى. الدىمەن مەشىت بۇزىلدى. ونىڭ ءۇيىندى بولىپ قالعان كىرپىشتەرىنىڭ ۇستىندە بايعىز دەيتىن قۇس سۇڭقىلداپ، زارلاپ وتىراتىندى شىعاردى. كوپ ۇزاماي مۇرتازا راحمەتىلىك «حالىق جاۋى» رەتىندە ۇستالدى. بۇل 1937 -جىلدىڭ، ءسىرا، جەلتوقسان ايى ەدى. ن ك ۆ د ۇيگە ءتىنتۋ جاسادى. مەن ول كەزدە بەس جاسار بالامىن. ءبارى ەسىمدە. تىنتكەندە بالەندەي بايلىق تابىلعان جوق. تەك ءبىر ميليتسيونەر توردە ءىلۋلى تۇرعان جاينامازدى جازىپ كوردى دە: «ە، مىناۋ شۇلعاۋ بولۋعا جاقسى ەكەن. اياعىم توڭىپ ءجۇر ەدى»، - دەپ اللانىڭ اتى جازىلعان جاينامازدى بۇكتەپ- بۇكتەپ، قوينىنا تىعا سالدى...
ارادا الپىس جىل وتكەندە جولىم ءتۇسىپ، كەرەكۋ قالاسىنا بارىپ، مەشىتىنە كىرىپ، دۇعا وقىعاندا، ءتاڭىرى جارىلقاعىر باس يمام ماعان قاعباداعى مەشىتتىڭ سۋرەتى سالىنعان سۇلۋ جاينامازدى سىيلادى. سوندا باياعى ميليتسيونەرگە شۇلعاۋ بولىپ، قورلانعان جايناماز عايىپتان قۇس بولىپ كەلىپ، قولىما قونعانداي عاجايىپ حال كەشتىم. ءبىر كەم دۇنيە».
مىناۋ سول جايناماز با ەكەن؟! جازۋشىنىڭ وزىنەن سۇراۋعا باتپادىم. الايدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن شەراعاڭنىڭ ماڭدايى ساجدەگە تيگەن جاينامازدا ناماز وقىپ وقىعانىم ەسكە تۇسسە، جۇرەگىمە جىلى نۇر قۇيىلادى...
بۇل الدە، كەزىندەگى مۇرتازا سەكىلدى اقيقاتتان اتتاماعان اتا- بابالارىمىزدان شەراعاڭا ءوتىپ، كەيىن بىزدەرگە جەتكەن يمان اتتى تىلسىم دۇنيەنىڭ ءتاتتى ءدامى مە ەكەن... بىلمەيمىن...
