امەريكالىق لينگۆيست دجوناتان ۆاشينگتون: بالامنىڭ اتى جولان - تولە ءبيدىڭ ۇلىمەن اتتاس

استانا. قازاقپارات - امەريكاداعى پەنسيلۆانيا شتاتىندا تۇراتىن دجوناتان ۆاشينگتون ەسىمدى ازاماتتىڭ مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن تۇركى ءتىلىن مەڭگەرۋگە اڭسارى اۋىپتى.

  جىلدار بويى ەۋرازيا كەڭىستىگىنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىن شارلاپ، ءتۇبى ءبىر تۇركى تىلدەس ەلدەردىڭ تىلدەرىن زەرتتەگەن دجوناتاننىڭ بۇل كۇندە بىلدەي تۇركولوگ دەگەن دارەجەسى بار. پروفەسسور قۇرلىق اسسا، الماتى مەن بىشكەككە سوقپاي كەتپەيدى. بۇنىڭ دا ءوز سەبەبى بارىن دجوناتان مىرزامەن بولعان سۇحبات بارىسىندا سۇراپ بىلدىك.

دجوناتان قازىر وتباسىمەن امەريكانىڭ پەنسيلۆانيا شتاتىنىڭ دەلاۆەر گرافتىعىندا تۇرادى. جەرگىلىكتى سۋورتمور ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ لينگۆيستيكا كافەدراسىندا جۇمىس ىستەيدى. جاس پروفەسسورمەن كەزدەسۋدىڭ ءساتى تۇسپەگەنىمەن، امەريكاعا قوڭىراۋ شالىپ، تەلەفون ارقىلى تىلدەسۋگە مۇمكىندىك الدىق. پروفەسسور ۋنيۆەرسيتەتتە «قازاق جانە قىرعىز تىلدەرىنىڭ قۇرىلىمى» اتتى پاننەن ساباق بەرەدى ەكەن.

- دجوناتان مىرزا، قازاقستانعا ءجيى كەلىپ تۇراسىز با؟

 - مەن ءبىرىنشى رەت قازاقستانعا 2004 -جىلى بارعانمىن. اتاپ ايتقاندا، الماتىدا بولدىم. دارىن ينستيتۋتىندا بولعان ەدىم. ول ۋاقىتتا ستۋدەنتپىن. ءبىر تانىسىم ارقىلى ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ شاقىرتۋىمەن قازاقستانعا سول كەزدە تۇڭعىش رەت جولىم ءتۇستى. مەن ولارعا اعىلشىن تىلىندە ءبىراز كومەكتەسكەنمىن. ولار ماعان قازاق جانە ورىس ءتىلىن ۇيرەتتى. قازىر دە ەلدەرىڭىزدە ءجيى بولماسام دا اندا- ساندا، جول تۇسكەندە بارىپ تۇرامىن. بۇرىن ينديانا شتاتىندا تۇرعان ەدىم. كوبىنەسە سونداعى ينديانا ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان نەمەسە كەلىپ كەتكەن قازاق ستۋدەنتتەرمەن ارالاسامىن. ءالى كۇنگە دەيىن حابارلاسىپ تۇرامىز. بۇرىندارى ءتورت- بەس رەت بىرنەشە كۇنگە بارىپ قايتقانمىن. سوڭعى رەت وسى جازدا قىرعىزستانعا بارعاندا الماتىدا ءبىر كۇن بولىپ قايتتىم.

 - قازاق ءتىلىن قالاي مەڭگەردىڭىز؟

- قازاق ءتىلىن ۇيرەنبەس بۇرىن ەكى جىل بويى تۇركى تىلدەرىن مەڭگەرە باستاعان ەدىم. الدىمەن باستاپقى دەڭگەيدە تاتار جانە وزبەك ءتىلىن ۇيرەنىپ الدىم. سودان كەيىن- اق تۇركى تىلدەرىنە قىزىعۋشىلىعىم ارتا باستادى. قازىرگى ۋاقىتتا تۇركولوگ جانە لينگۆيسپىن. تاتار جانە وزبەك ءتىلىن مەڭگەرگەننەن كەيىن سول نەگىزدە قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ دە كوپ قيىنعا سوقپادى. قازاقستانداعى ءتىل ۇيرەنۋ تاجىريبەممەن قوسا كەيىن ينديانا ۋنيۆەرسيتەتىندە ساباق الدىم. وعان دەيىن 2007-2008 -جىلدارى قىرعىزستاندا بولىپ، بولاشاق جارىممەن تانىسىپ، سول ۋاقىتتا قىرعىز ءتىلىن ۇيرەندىم.

- زايىبىڭىز قىرعىز قىزى ما؟

 - ءيا، جۇبايىم - قىرعىز. اتى - تولعاناي. قىرعىزستانعا كۇيەۋبالا بولىپ كەلەمىن. قىرعىزستانعا بارىپ قايىن جۇرتپەن ءوز تىلدەرىندە سويلەسەمىن. ءبىر ۇلىمىز بار. ونىڭ امەريكالىق اتى - ەۆەن، قىرعىزشا اتى - جولان. تولە ءبيدىڭ ءبىر ۇلىنىڭ اتى جولان ەكەنىن بىلەسىزدەر. امەريكالىقتار بالالارىن ەكى ەسىممەن اتاي بەرەدى.

- وتە قىزىق ەكەن. تۇركى تىلدەرىنىڭ قۇرىلىمىن زەرتتەۋ ءۇشىن ۋلترادىبىستى ۋزي اپپاراتىن قۇراپ شىعارعانىڭىزدى بىلگەن ەدىك...

 - دۇرىس ايتاسىز. ۋلترادىبىستى ۋزي اپپاراتى نەگىزى امەريكالىق قۇرىلعى. ادام تىلىنە ءۇڭىلىپ، ءاربىر ءارىپتى دىبىستار كەزدە ءتىلدىڭ قالاي قوزعالاتىنىن زەرتتەيدى. مىسالى، مەديتسينادا جۇرەكتى، بۇيرەكتى نەمەسە دۇنيەگە كەلەتىن ءسابيدى قاراۋ ءۇشىن وسىنداي اپپارات قولدانىلادى. ال مەنىڭ اپپاراتىم تۇركى تىلدەرىنىڭ دىبىستالۋىن ادامنىڭ ءتىلى ارقىلى زەرتتەيدى.

 - قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستالۋىنىڭ وزگە تۇركى تىلدەرىنەن ايىرماشىلىعى بار ما ەكەن؟

- تۇركولوگ رەتىندە ايتارىم: تۇركى تىلدەرى اراسىندا فونەتيكالىق جاعىنان ايتارلىقتاي ايىرماشىلىق بار. نەگىزىنەن ءۇندى دىبىستارىن زەرتتەيمىن. مەنىڭشە، تۇرىك پەن قىرعىز ءتىلى ءبىر- بىرىنە وتە ۇقساس. ال قازاق ءتىلى ولاردان ءسال وزگەشە كورىنەدى. مىسالى، ەمەن دەگەندەگى «ە» ءارپى قىرعىز تىلىندە «ە» نەمەسە تۇرىك تىلىندە دە «ە» جانە «ا» ارپىنە جاقىن دىبىستالادى. ءبىر سوزبەن، ورىس تىلىندەي ايتىلادى. ال «ە» ءارپىنىڭ قازاق تىلىندە دىبىستالۋى وزگەشە.

- قازاقستاننىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشكەلى جاتقانىن ەستىگەن بولارسىز...

- ءيا، بۇل جاڭالىقتى كوپ ەستىدىم. سول پروتسەسكە تۇركولوگ رەتىندە قوسىلعىم دا كەلەدى. - سۋورتمور ۋنيۆەرسيتەتىندە قانداي ساباق بەرەسىز؟

- بىزدە تۇركولوگيا سالاسىن وقىعان ستۋدەنتتەر جوق. ءبىراق، تۇركى تىلدەرىنە قىزىعاتىن ستۋدەنتتەر بار. لينگۆيستيكا سالاسى بويىنشا ساباق بەرەمىن. ءار پروفەسسور ءوزى بىلگەن ءتىلى تۇرعىسىندا ستۋدەنتتەردى وقىتادى. مىسالى، مەن «قازاق جانە قىرعىز ءتىلىنىڭ قۇرىلىمى» دەگەن پاننەن ساباق بەرەمىن. ۋنيۆەرسيتەتتەگى تاعى ءبىر مۇعالىمىمىز تۋۆا تىلدەرى بويىنشا ساراپشى. ول تۋۆا ءتىلىن وقىتادى.

- امەريكادا قازاق دوستارىڭىز بار بولار...

- امەريكادا قازاق دوستارىم كوپ. ءبىراق، بىلتىر ينديانا شتاتىنان وسى جاققا كوشىپ كەتكەنمىن. مەن كوشىپ كەلگەن دەلاۆەر گرافتىعىندا قازاقتار از ەكەن. ءبىزدىڭ قالادا تۇراتىن ءبىر قازاق قىزى بيىل سۋورتمور ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. ءبىراق، سول قىز «بۇل جەردە جالعىزبىز، باسقا قازاقتار جوق» دەگەن ەدى.

- سۇحباتىڭىزعا راحمەت! جۇمىسىڭىزعا تابىس تىلەيمىن!

 - سىزگە دە كوپ راحمەت!

اۆتور: ايان بەكەن ۇلى