ىقىلاس وجاي ۇلى: ءبىزدىڭ بويدان «قۇداي سۇيەر ءبىر قىلىق» تابىلار ما ەكەن؟
«ءۇش-اق نارسە - ادامنىڭ قاسيەتى؛ ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك» دەسە، ەندى ءبىر عازالىندا «اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا، سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك...» دەيدى تاعى دا حاكىم.
ەندەشە ابايدىڭ «تولىق ادام» دەڭگەيىنە بۇل ءۇش ۇعىمنىڭ باسىن جىمداستىرىپ تەڭ ۇستاعاندا عانا قول جەتكىزەتىن بولعانىمىز عوي. ال مۇنداي ءۇش قاسيەتتى كەمەلىنە جەتكىزىپ پار ۇستاعان ادام بۇرناعى ون توعىزىنشى عاسىردى ايتپاعاندا بۇگىندە تابىلا قويار ما ەكەن؟
ءاي، قايدام دەيمىز... اللانىڭ بەرگەن وسى عۇمىرىندا اقىلى ۇستاراداي وتكىر نەبىر ادامدار مەن ديدارلاس بولدىق (ءبىراق الگى جانداردىڭ «جىلى جۇرەك» ىسىنە كەلگەندە قايرانداپ قالا بەرەتىندىگىنە كوپ ۇزاماي- اق كوزىمىز جەتتى).
باز ءبىرىنىڭ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەگەن قايتپاس قايراتىنا تاڭىرقاساق، ەندى ءبىرىنىڭ اقىلدى ادا ەتىپ تەك جۇرەك ىسىنە عانا باسىمدىلىق بەرگەن «اياۋلى» ۋاعىزدارىن تىڭداي وتىرىپ، بۇل ءۇش قاسيەتتىڭ ءبىر ادامنىڭ بويىنان تابىلماعىنىڭ شىنىمەن-اق قيىن ەكەندىگىن تۇسىنگەندەي بولدىق.
ەندەشە، بۇل ءۇش قۇندىلىق موسىنىڭ ءۇش تاعانىنداي، مۇنىڭ ءبىرىنسىز پەندەنىڭ «تولىق ادام» كاتەگورياسىنا قول جەتكىزە الماسى انىق بولعانى عوي. حاكىمنىڭ جوعارىداعى ويدى ودان ارمەن شيراتىپ «...جەكە- جەكە بىرەۋى جارىتپايدى، جول دا جوق جارىمەستى جاقسى دەمەك»، ءيا بولماسا «...بىرەۋىنىڭ كۇنى جوق بىرەۋىنسىز» دەپ وتىرعانى دا وسىنى اڭعارتسا كەرەك. ادام نەلىكتەن جارتىكەش (ابايشا ايتساق جارىمەستىكتىڭ) شىلاۋىندا قالادى ەكەن؟ بۇعان باسقا ەمەس ءوز ومىرىمىزدەن جاۋاپ ىزدەگەنىمىز ءجون سەكىلدى (ءبىزدىڭ ء«بىر كەم دۇنيە» دەپ ءوز-ءوزىمىزدى جۇباتۋدىڭ استارىندا وسى ءبىر ءۇش قاسيەتتىڭ باسىن جىمداستىرا ۇستاي الماۋىمىز جاتقان ءتارىزدى).
باقساق، ادام بالاسى اقىلىنىڭ ازدىعىنان نادان، قايراتىنىڭ كەمدىگىنەن كەدەي، جۇرەگىنىڭ قاتتىلىعىنان يمانسىز اتانادى ەكەن عوي. ايتىڭىزشى، وسى ءۇش كەسىردىڭ شىرماۋىنا تۇسپەگەن پەندە بالاسى (بۇگىندە) قالدى ما ءوزى؟! جۇمىر جەر ءۇستىن ابدەن زارەزاپ قىلعان قاندى سوعىستار مەن رۋحاني داعدارىس اتاۋلىنىڭ ءبارى دە وسى ۇشەۋىنەن ءنار الىپ، دۇنيەنىڭ شىرقىن كەتىرىپ وتىرعان جوق پا؟! ەگەر دە ەستەرىڭىزدە بولسا، ىلگەرىدە جازىلعان ءبىر ماقالامىزدا ابايدىڭ قىرىق بەس قارا ءسوزى كەي ولەڭدەرىنىڭ ءتاپسىرى دەگەن پىكىر ايتقان بولاتىنبىز. سالىستىرىپ قاراۋىڭىزعا بولادى. حاكىمنىڭ ون جەتىنشى عاقلياسى (ءدال قازىر) ءبىز ىندەتىپ وتىرعان «...اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا، سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك...» يدەياسىنىڭ بەينە ءبىر قارا سوزبەن جازىلعان تۇسىندىرمەسى دەسەك بولاتىنداي. وندا (ون جەتىنشى سوزدە) اقىل، قايرات، ءام جۇرەك ۇشەۋىن ءوزارا سۇحباتتاستىرعان كەمەڭگەر: «...وسى ۇشەۋىڭ ءبىر كىسىدە مەنىڭ ايتقانىمداي تابىلساڭدار، تابانىنىڭ توپىراعى كوزگە سۇرتەرلىك قاسيەتتى ادام - سول» دەپ جازادى جارىقتىق. باسقان ىزىڭنەن ساداعا كەتەيىن- اي، دانىشپانىم... انت ەتۋگە بارمىن، ابايدىڭ ءبىر- اق اۋىز بۇل سوزىندە ادامياتتىڭ كۇللى اڭسار- مۇراتى سامالاداي جارقىراپ تۇر. ياپىر-اي، نە دەگەن ساۋلەلى ءسوز ەدى دەرسىڭ ىشتەي جۇرەگىڭ ەرىپ...
«ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى...»
ءبىز تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن باسقالاي ساپالىق قاباتتارعا ءوتۋىمىز كەرەك ەدى. وكىنىشكە قاراي، ولاي بولماي شىقتى. تاعى دا تاسىر تۇسىنىكتەرگە تاس كەنەدەي جابىستىق تا قالدىق.
سونىڭ ءبىرى - قازاقتىڭ ءدىني سەنىم ماسەلەسى. ەگەر دە ءبىز بۇگىندەرى باتيندىق (ىشكى) ولشەمدەرگە وتكەندە تەك زاھيرلىق (سىرتقى) سيپاتپەن قالعان ءسابي سانامىزعا كۇلىپ قانا قاراعان بولار ەدىك. ات توبەلىندەي عانا ابايمەن «اۋىرعان» جاقسىلارىمىز بۇل جاعدايدى ەتەنە ءتۇسىنىپ، اقىننىڭ بيىك ورەسى ارقىلى وسى بۇلىنگەن تۇسىنىگىمىزدى قالپىنا كەلتىرمەككە قام جاساپ- اق جاتىر. تەك سونى كورەتىن كوز بەن ەستيتىن ەستى قۇلاقتىڭ تابىلماي وتىرعانى جانىڭدى جابىرقاتىپ جىبەرەدى.
ىلگەرىدە مارقۇم تالاسبەك اسەمقۇلوۆ ءوزىنىڭ كەزەكتى ءبىر ماقالاسىندا قازاق قوعامىنىڭ رۋحاني مەشەلدىگى مەن ەش نارسەگە سەلت ەتپەيتىن مەڭىرەۋ مىنەزى جايىندا: «قازاقتىڭ قالامگەرى، جازۋشى بولسىن، جۋرناليست يا باسقا بولسىن، ىزدەنەدى تەر توگىپ جازادى، جازعانىن ءتۇرلى امالمەن گازەتكە، جۋرنالعا باسادى، كىتاپ قىلىپ شىعارادى. سودان سوڭ الەۋمەتكە قارايدى. ال الەۋمەت.. . ءلام- ميم دەمەيدى. قازاقتىڭ اسپانى ماقتادان جاسالعان سياقتى. دىبىستى جۇتىپ الادى دا تۇنجىراپ ءۇنسىز تۇرا بەرەدى» دەگەن بولاتىن.
راس، بىردەڭە جازعان بولاسىڭ، ءبىراق تا ونىڭا ءاۋ دەپ ءۇن قاتار جان بالاسى تابىلمايدى، تەك قابارعان ءولى تىنىشتىق قانا. ءبىز اللا- تاعالا ادامزاتتى ءوز كەمەل ۇلگىسىندە حاليفات (ورىنباسار) ەتىپ تاعايىنداپ، وعان ءوز رۋحىنىڭ تاراپىنان دەم ۇرلەپ جاراتتى دەيمىز. ەندى بۇل سوزدەردىڭ ماعىناسىن جەكە-جەكە جىلىكتەپ كورەلىك. جوعارىداعى جاراتۋشى تاراپىنان ۇرلەنگەن وسى دەم نە بولدى ەكەن؟ ابايدىڭ «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى، سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى» دەپ وتىرعانداعى (وسى) «ماحاببات» ۇعىمى جاراتقاننىڭ ءالميساقتان ادامعا دارىتقان رۋحى عوي. ءبىز كوبىنە اۋىزەكى اڭگىمە بارىسىندا ء«بىزدىڭ رۋحىمىز تاپتالعان يا السىرەگەن» دەپ جاتامىز.
سويتە تۇرا سول رۋحتىڭ نە ەكەندىگىن ءوزىمىز دە تۇسىنبەيمىز. عۇلامالار پىكىرىنە يلانساق، اللانى تانۋدىڭ جولى ەڭ اۋەلى رۋحتى تانۋدان باستالادى. ارداقتى پايعامبارىمىزدىڭ «سەندەر وزدەرىڭدى تانىمايىنشا، اللانى تانىمايسىڭدار» دەپ ايتىپ وتىرعانى دا سول (بۇل جەردە ءوزىڭدى تانۋىڭ رۋحتى، ال رۋحتى تانىماعىڭ اللانى تانىعانىڭ ەكەندىگى انىق ايتىلىپ تۇر عوي). ەندەشە، ادامسىز اللا- تاعالانىڭ ەشقانداي ءمانى بولمايتىنىن، قۇدايعا قاۋىشتىرار جولدىڭ اۋەلى ءوز رۋحىڭنىڭ ىشىندە توسەلگەنىن ەتەنە تۇسىنگەن ءجون. قازاق تانىمىنا رۋح «جۇرەك ءىلىمى» دەگەن جيىنتىق اتاۋمەن دە ورنىققان (بۇل بەينە ءبىر اللا مەن ادام اراسىن بايلانىستىرعان رۋحاني كوپىر ىسپەتتى دەسەڭىز بولادى).
بۇرىن قازاقتىڭ قۇداي قايدا دەگەندە سول جاق كەۋدەسىن (ياعني جۇرەگىن) كورسەتەتىنى وسى ەكەن عوي. ەڭ وكىنىشتىسى، ءبىز بۇگىندە وسى ءبىر تانىمنىڭ تاس تالقانىن شىعاردىق. اۋەلدە ۇلى جاراتۋشى تاراپىنان ۇرلەنگەن وسى دەم، ءسىز بەن ءبىزدىڭ شىن بولمىسىمىز ەدى عوي. ولاي بولسا ءوز ىشىمىزگە رۋح بەينەسىندە ەنگەن ۇلى قۇدايدى تولىعىمەن ۇمىتىپ نەگە عانا سىرتتان «قۇداي» ىزدەپ ساندالىپ كەتتىك (بۇل ءتورت توڭىرەكتى تۇگەلىمەن شارق ۇرىپ شارلاساق تا ءبارىبىر تابىلمايدى عوي). جۇرەكتەن ەمەس، مەككە مەن مەشىتتەن ىزدەگەن بۇل «قۇدايىمىز» ءبىزدى قاي ۇشپاققا شىعارماق ەكەن؟ مىنە، اتالعان سۇراق تەك بىزدەردى عانا ەمەس، تالاي مىقتىلاردىڭ دا ماڭدايىن ۋقالاتقان اۋىر ساۋال بولعانعا ۇقسايدى. فرانسۋز جازۋشىسى بەرناردەن دە سەن- پەر: «...كۇللى دۇنيەگە سىيمايتىن ۇلى ءتاڭىرىنى ءار جۇرت ءوزىنىڭ عيباداتحاناسىنا قاماعىسى كەلەدى. ءتاڭىرىنىڭ ىزگىلىگىن سىيپاتتايتىن قۇداي ءوزى ءدۇنياعا شاشقان نىعمەتىنە جەتەتىن ماداق ءسوز بار ما؟ ادام جۇرەگىنە جازىپ قويعان قۇدايدىڭ ءوز كىتابىنداي شاريعات كىتابى بار ما؟ نەعۇرلىم قۇدايدى جوعارى، بيىك دەپ، ۇلى دەپ ۇقسا، سوعۇرلىم جاقسىراق تانىماقشى. جاقسىراق تانىعان سايىن، قۇدايعا جاقىنىراق بولماقشى. جاقىن بولۋىنىڭ ماعىناسى: راقمەتىن كورىپ، راقىمدى بولماق، مەيىرباندىعىن كورىپ، مەيىرىمدى بولماق...» دەيدى.
ءدال وسى تاقىلەتتەس ويدى ايگىلى يتالياندىق جيھانگەر پلانو كارپيني دە اينىتپاي قايتالايدى: «بىردە ماڭگى حان الدىنا مولدانى، پوپتى جانە شاماندى شاقىرىپ الىپ ءارقايسىڭ ءوز دىندەرىڭدى ماقتاڭدار، ءبىراق تا باسقا ءدىندى ەش قارالاماڭدار دەپ بۇيىرىپتى. ولار رەت- رەتىمەن دىندەرىن ماقتاپ بولعان سوڭ، ماڭگى حان پوپقا قاراپ: «قالايشا جەر بىرەۋ، كۇن بىرەۋ، اي بىرەۋ دە ال سەندەردىڭ قۇدايلارىڭ ۇشەۋ، بۇل اقىلعا قونبايدى» دەپتى. سوسىن مولداعا قاراپ تۇرىپ، سەندەر اللاعا شاڭ جۋىتپايسىڭدار، ءبىراق سول شەكسىز دەپ تانىعان اللانى وزدەرىڭ سالعان مەشىتكە اپارىپ تىعىپ قوياسىڭدار دا «بۇل اللانىڭ ءۇيى» دەيسىڭدەر. سوسىن اللانىڭ ءسوزى دەپ قۇراندى قايتا- قايتا وقي بەرەسىڭدەر. سوندا شەكسىز اللانىڭ ءسوزى شەكتەۋلى بولعانى ما...؟» دەيدى. دۇنيەدە ەڭ قيىن نارسە ادامنىڭ ءبىر عانا تۇسىنىكپەن تۇيىقتالىپ قالعان ستاندارتتى ساناسى عوي. بۇل بەينە ءبىر بورسىعان سۋ سەكىلدى. قىسقاسى، مۇنداي الۋان ءتۇرلى پىكىرلەردىڭ دە ءومىر سۇرۋگە ءوز قاقىسى بار ەكەندىگىن ەسكەرە وتىرىپ، وسى مىسالداردى ارنايى كەلتىرىپ وتىرمىز.
اللانىڭ ادامدى ءوز كەمەل ۇلگىسىندە سومداپ، رۋحىنان دەم ۇرلەپ جاراتۋى شىندىعىندا ءتىل جەتكىسىز مارتەبە عوي. بۇل اللانىڭ ادامعا دەگەن ۇلى ماحابباتى دەمەي كورىڭىز ەندى. ولاي بولسا اباي ولەڭىنىڭ اياسى تىم ارىدە جاتىر. ءبىز اقىننىڭ ەكى جول ولەڭىنىڭ ءون بويىنان وسى ءبىر سىردى اڭعارعانداي بولدىق. سويتتىك تە ويىمىزدى ورتاعا سالىپ وقىرمانمەن ءبولىسىپ وتىرمىز. ال ادام ءوز ىشىندەگى رۋحىن قالاي تانيدى؟ مۇنىڭ تولىققاندى جاۋابى حاكىمنىڭ وتىز سەگىزىنشى عاقلياسىندا قاتتالىپ تۇر. ازىرگە ونى كەلەسى ءبىر اڭگىمەنىڭ ەنشىسىنە قالدىرا تۇرايىق.
ۇڭگىردەگى ۇرەي
(نەمەسە قابىردەن كەيىنگى ءحال)
قاسيەتتى قۇران- كارىمنىڭ ءال- كاھف سۇرەسىندە قۇدايعا قاراعان ءۇش جىگىتتىڭ حيكاياسى جايىندا ءسوز بولادى (بۇل تۋراسىندا تاۋرات پەن ىنجىلدە دە كەڭىنەن باياندالادى).
ەلىنىڭ ەسەرلىگىنەن بەزگەن الگى جىگىتتەر ءبىر ۇڭگىردى كەلىپ پانالايدى عوي. ۇزاق ۇيقىدان سوڭ ويانىپ تىلگە كەلگەن جىگىتتىڭ ءبىرى: ء«بىز وسى جەردە قانشا مەرزىمگە دەيىن جاتىپ قالدىق» دەپ سۇرايدى. سوندا كەلەسى جىگىت ء«بىر كۇن» دەسە، ودان كەيىنگىسى ء«بىر جارىم كۇنگە جۋىق ۇيىقتاپ قالعان سەكىلدىمىز» دەپ ءتىل قاتادى. كەيىن ولار ازىق- تۇلىك الماققا شاھارعا كەلەدى. ساۋدا بارىسىندا قولدارىنداعى كۇمىس دينارلارىنىڭ ەشتەڭەگە دە جارامسىز بولىپ قالعاندىقتارىنا كوزدەرى جەتەدى. تەكتەي كەلسە بۇل دينارلار بۇدان ءۇش عاسىر بۇرىن قولدانىلعان مۇلىك ەكەندىگى ءمالىم بولادى. بۇل جەردەگى الگى ءۇش جىگىتتى اڭ- تاڭ قالدىرىپ وتىرعان نە؟ ماسەلەنىڭ ءمانى مىنادا بولىپ وتىر.
«ولار ۇڭگىردە ءۇش ءجۇز جىل جاتىپ قالدى جانە توعىز (جىل) قوسىلدى» دەپ باياندايدى كيەلى قۇران- كارىم. ءۇش جىگىتتىڭ ءۇش عاسىرعا جۋىق ۇيىقتاپ قالعاندىعى بارىمىزگە تۇسىنىكتى بولدى. ال ودان كەيىنگى ءسوز بولىپ وتىرعان توعىز تۇسىنىگى نەندەي ماعىناعا يە. كانە، ول جايىندا دا ويماقتاي ءسوز شىعىنداپ كورەيىك. بۇعان بەلگىلى عالىم اقجان ماشانيدىڭ ءتول شاكىرتى عۇزىحان اقپانبەك مىرزا ءبۇي دەپ بايلام ايتادى: «...حيجرا جىل ساناۋىندا ءبىر جىلدا 354,36667... تاۋلىك، ياعني 354 كۇن، 8 ساعات، 48 مينۋت، 35 سەكۋند بار. گريگوريان مەن حيجرانىڭ ايىرماسى 11 تاۋلىك. ءدال ەسەبى 10,8755... كۇن. وسى ايىرما كۇننەن ءبىر جىل قۇرالۋى ءۇشىن 33,5839 جىل، ال توعىز جىل بولۋى ءۇشىن 300 جىل ءوتۋى كەرەك. حيجرا مەن ميلادي كۇنتىزبەسىندەگى ايىرما كۇندەردىڭ 300 جىلدا تۋرا 9 جىل قۇرايتىندىعى تۋرالى قۇراندا ايتىلعان» دەپ جوعارىداعى اياتتى مىسالعا الادى.
ءالحيسسا. بۇل ماسەلەنى وسى جەرىنەن كىلت توقتاتا تۇرىپ، ءدال وسى وقيعاعا ورايلاس مىنا ءبىر ءحاديستىڭ دە ءمانىن اشالاپ الساق دەگەن نيەتىمىز بار. پايعامبار اۋىزىنان شىقتى دەيتىن وسى ءبىر ءسوز جوعارىداعى اياتتىڭ تۇسىندىرمەسى بولۋى دا عاجاپ ەمەس. قالاي دەسەك تە وقيعا سورابى وتە ۇقساس كەلەتىن قوس مىسالدا كوپ حيكمەتتىڭ سىرى جاتقاندىعى ءشۇباسىز. يمام بۇحاري ريۋايات ەتتى دەيتىن ءحاديستىڭ نەگىزگى جۇلگەسى بىلايىنشا ءوربيدى: «بىردە ءۇش ادام ۇزاق ساپارعا شىعادى.
ءبىر ۇڭگىرگە تۇنەمەك بولىپ ىشىنە كىرگەندە، تاۋدان تاس قۇلاپ كەتىپ ۇڭگىردىڭ اۋىزىن بىتەپ قالادى ەكەن. سوندا ولاردىڭ كوكىرەگىنە عايىپتان: «بۇل قاتەردەن سەندەردى اللا ىسىنە ارامدىق قوسپاعان، شىن نيەتتەرىڭمەن ىستەگەن ىزگى ىستەرىڭ عانا قۇتقارا الادى» دەگەن ۋاقي كەلەدى. سودان ۇشەۋى جاپا- تارماعاي ەڭ جاقسى دەگەن امالدارىن ەستەرىنە تۇسىرە باستايدى عوي.
العاشقىسى: «ەي، اللام، مەنىڭ ۋاقىت كەمىرىپ، كارىلىك يەكتەگەن اتا- انام بار ەدى. ولاردى تەك ماڭداي تەرىممەن اسىرادىم. بىردە ءبىر شارۋامەن الىسقا كەتىپ، كەشتەتىپ ورالسام، اتا- انام ۇيىقتاپ قالعان ەكەن. ول كىسىلەردى وياتۋعا ءداتىم بارمادى. قولىمدا ازىن- اۋلاق ءسۇتىم بار بولاتىن. سودان تاڭ اتقانشا ويانعانىن كۇتىپ وتىردىم. ويانعاننان كەيىن سول ءسۇتتى ءوز قولىممەن ءپىسىرىپ ەكەۋىنە ىشكىزىپ ەدىم. ەي، راحىمدى اللام، ەگەر دە وسىنى ءوز ديدارىڭ مەن شىن ريزاشىلىعىڭدى ىزدەپ ىستەگەن بولسام، مىنا باسىما تۇسكەن قاتەردەن ءوزىڭ عانا قۇتقارا كور» دەپ جالبارىنعان ەكەن.
سول ساتتە قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن ۇڭگىر اۋىزىنداعى باتپان تاس ءسال جىلجىعانداي بولىپتى. سودان سوڭ ەكىنشىسى بىلاي دەپ جالبارىنا جونەلىپتى: «مەنىڭ ءبىر كورىكتى قىزعا كوڭىلىم اۋدى. ىنتىزارلىعىم سونشالىقتى، ءتىپتى ىشەر اس- سۋدان قالدىم. اينالدىرىپ كورىپ ەدىم، الگى قۇرعىرىم قۇرعان تۇزاعىما تۇسپەي قور ەتىپ كەتتى. ءبىر جىلدارى ەلدى قۇرعاقشىلىق جايلادى. الگى ارۋىم كومەك سۇراپ ءدال الدىما كەلدى. كوكتەن ىزدەگەنىم جەردەن تابىلا كەتكەن مەن پاقىر وعان ىرقىما كونەر بولسا، 120 دينار بەرەتىنىمدى ايتتىم. ول ءۇنسىز كەلىسكەندەي بولدى. ءسويتىپ قولىنان جەتەلەي بەرگەنىم سول ەدى «مۇنىڭىز ەندى ءجون بە» دەگەن قىزدىڭ جالعىز- اق اۋىز ءسوزى جان دۇنيەمدى تۇرشىكتىرىپ جىبەردى. ۇياتتان جانىمدى قويارعا جەر تاپپاستان، باسىم اۋعان جاققا قاراي ماڭىپ كەتتىم. الگى ءجۇز جيىرما دينار قىز قولىندا قالدى. ونى الۋعا ءتىپتى بەتىم دە جوق ەدى.
ەي، راحىمدى اللام، ەگەر دە وسىنى وزىڭنەن قورقىپ شىن ريزاشىلىعىڭدى ىزدەپ ىستەگەن بولسام، مىنا باسىما تۇسكەن قاتەردەن ءوزىڭ عانا قۇتقارا كور» دەپ ەڭىرەگەندە ەتەگى جاسقا تولىپتى. سول كەزدە ۇڭگىر اۋىزىنداعى الىپ تاس تاعى دا ءبىر مارتە قوزعالعانداي بولىپتى. سودان ءۇشىنشىسى تۇرىپ بىلاي دەپ اڭىراي جونەلگەن ەكەن: «مەن كىسى كۇشىن جالداپ ىرىزدىق نەسىبەمدى تاباتىن ەدىم. بىردە ءبىر ادام پالەنباي كۇن جاساعان ەڭبەگىنىڭ اقىسىن الماي ءوز جونىمەن كەتە بەردى. مەن ونىڭ ەڭبەگىنە ەش تيگەنىم جوق، قايتا سول اقشانى ساۋداعا سالىپ، ودان ءبىرشاما دۇنيە قۇرادىم. ءبىراز جىلداردان سوڭ الگى ادام كەلىپ باياعىداعى جاساعان ەڭبەگىنىڭ اقىسىن سۇرادى. مەن وعان: «مىنا كورىپ تۇرعان مال- مۇلىكتىڭ ءبارى سىزدىكى، ەندى وسىنى تۇگەلىمەن الىڭىز» دەدىم. ول «مەنى كەلەكە ەتىپ تۇرسىڭ با» دەپ اشۋعا بۋلىعىپ كەتتى. ءمان- جايدىڭ ءبارىن تۇسىنگەننەن كەيىن عانا رايىنان قايتىپ، مال- مۇلىكتىڭ ءبارىن تۇگەلىمەن الىپ كەتتى. ەي، راحىمدى اللام، ەگەر دە وسىنى ءوز ديدارىڭ مەن شىن ريزاشىلىعىڭدى ىزدەپ ىستەگەن بولسام، مىنا باسىما تۇسكەن قاتەردەن ءوزىڭ عانا قۇتقارا كور» دەپ ول دا ومىراۋىن جاسقا بوياپ زارلاعان دا قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن الگى باتپان تاس ايقارا اشىلىپ، انا ۇشەۋى امان- ساۋ قۇتىلعان ەكەن دەيدى» پايعامبار حاديسى.
مىنە، مارتبەلى وقىرمان، وقيعانىڭ ۇزىن- ىرعاسى وسى عانا. ەندى ەنتىگىمىزدى باسىپ وسى جەردەن وي قورىتىپ كورەيىك. ەگەر دە جوعارىداعى وسى وقيعالاردى جالاڭ، ءيا بولماسا تىكەلەي عانا تۇسىنەتىن بولساق، بىرەۋلەر ءبىر ۇڭگىرگە كەلىپ ءۇش ءجۇز جىل ۇيىقتاپ قالعان بولسا، تاعى بىرەۋلەر تاس ۇڭگىردەن «بىردەڭەلەرىن» ايتىپ، قۇتىلىپ كەتكەن بولىپ شىعادى ەمەس پە؟ سوندا قاسيەتتى قۇران مەن ءحاديستىڭ بار ايتقىسى كەلگەنى وسى عانا بولعانى ما؟ وسىمەن شارۋا ءبىتتى مە سوندا؟
ارينە، ولاي ەمەس. بىزدىڭشە، ماسەلەنىڭ ءمانى تىم تەرەڭدە جاتىر. قوس كىتاپتىڭ تۇپكى تىنىندەگى شىندىق بۇل ەمەس- تۇعىن. ەندى تۇيىلگەن ءتۇيىندى بابىمەن تارقاتىپ باعايىق. بۇل جەردەگى ۇڭگىر تۇسىنىگى - كادىمگى قابىر ۇعىمى. دالىرەك ايتار بولساق، بۇل وقيعا - قابىردەن كەيىنگى اقۋالدان اقپار جولداعان عيبراتتى مىسال. ادامزات تاريحىندا ولگەننەن كەيىن ومىرگە قايىرا كەلگەن جان بالاسى جوق. ونداي قۇزىرەت جۇمىر باستى پەندەنىڭ ەشقايسىسىنىڭ دا تالەيىنە جازىلماعان جاي. ەندەشە، ەكىنشى ءومىر حاقىندا بىزدەرگە (ياعني تىرىلەرگە) (كيەلى كىتاپتان باسقا) كىم ماعلۇمات بەرە الادى. الدە ومىردەن وتكەن ءيسى ادامزات ءناسىلى مە؟ البەتتە، ولاي ەمەس.
بۇعان بەرىلەر جاۋاپ ءبىر اللانىڭ ءوز قۇزىرىندا عانا. مىنە، اللانىڭ اياتى مەن پايعامبار وسيەتى بىزدەرگە وسى عيبراتتار ارقىلى كەلەسى كەڭىستىك بايانىن يشارالاپ وتىر. وقيعادان تۇنعان وي بەزبەنى ەندەشە مىناداي بولدى: ادامزات بالاسى ۇرەيلى ۇڭگىردەن ء(قابىر ازابىنان) تەك ىزگى ىستەرى ارقىلى قۇتىلاتىن بولسا، جاراتقاننىڭ راحىمى ىقىلاستى قۇلدىڭ شىن پەيىلىنە عانا تۇسەدى ەكەن. ادامزات ءۇشىن اراشاعا تۇسپەك ءبىر عانا امالىمىز بولسا، ول وسى اق نيەت پەن شىن جۇرەكتىڭ بىرلەسە سوققان ءلۇپىلى ەكەن...
ءبىز ابايدى ەتەنە تانۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن كەمەڭگەر كىتاپحاناسىمەن تانىسۋ كەرەك دەگەندى ءجيى ايتامىز. «اۋەلى ايات، حاديس ءسوزدىڭ باسى، قوسارلى ءبايىت، مىسال كەلدى اراسى» دەپ وي دەستەلەگەن اقىننىڭ ءوزى ولەڭگە قوسقان كيەلى كىتاپتارىنىڭ سورە باسىندا تۇرعاندىعى ءسوزسىز. نە نارسەنىڭ بولسىن استارى مەن اقيقاتىن جازباي تانيتىن اقىنعا بۇل ەڭبەكتەردەگى ءاربىر سويلەمنىڭ باسقالاي ولشەمدە ءتىل قاتقانى تاعى دا انىق قوي.
قۇرعاق قۇلشىلىق پەن «ىنتالى جۇرەكتىڭ» ءوزارا پارقىن اڭداتقان وسى عيبراتتار، اقىن كەۋدەسىندە ۇزاق ۋاقىتقا شايقالىپ، كەزى كەلگەندە كەمەڭگەر تانىمىنان ءبۇي دەپ اعىتىلىپ كەتسە كەرەك. «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل، اللاعا اۋىز جول ەمەس. ىنتالى جۇرەك، شىن كوڭىل وزگەسى حاققا قول ەمەس...» ءبىز مانادان بەرى ىرعاپ وتىرعان ىقىلىم ويدى اباي ءبىر-اق اۋىز سوزبەن شەگەندەي سالعان ەكەن. ەسىمىزگە تۇسىرەيىك، جوعارىداعى ءۇش كەيىپكەرگە شىن كومەكشى بولعان دا وسى «ىنتالى جۇرەك» پەن «شىن كوڭىل» ەمەس پە ەدى؟ سايىپ كەلگەندە، مۇنىڭ ءبارى ادام بالاسىنىڭ ءوز قامى ءۇشىن عانا قاجەت. سەبەبىن ءاربىر «شىبىن جان» يەسى سەزەدى دەگەن نيەتتەمىز.
«...ادىلەتتىك، ارلىلىق، ماحابباتپەن، ءۇش جولداسىڭ قابىردەن ءارى وتكەندە» دەيدى تاعى دا حاكىم كوردەن كەيىنگى كومەكشىلەردىڭ ءتۇسىن تۇستەپ. قازاقتىڭ قاريا ادامدارى جانى جاقاتپاعان كىسىسىن: «ءسىرا، وسى ءبىر نەمەنىڭ قۇداي سۇيەر قىلىعى جوق» دەپ جاتاتىن ەدى. اقيقات ۇيالاعان، ارۋاقتى ءسوزدىڭ ءبىرى ءدال وسى ەكەن. بۇل ۇعىمنىڭ شىن ماعىناسى ەندى عانا شىمىرلاپ بويىمىزعا تاراعان ءتارىزدى. ۇڭگىردى ۇرەي مەن ءۇمىتتىڭ تايتالاسى دەسەك، قاي جاعى ءۇمىتتىڭ پايداسىنا شەشىلەر ەكەن. سول كەزدە ءبىزدىڭ بويدان «قۇداي سۇيەر ءبىر قىلىق» تابىلار ما ەكەن؟..
ىقىلاس وجاي ۇلى
adebiportal.kz
