ازات ەلدىڭ ايبىنى - قازاق اسكەرى - فوتو

استانا. قازاقپارات - ۇلتتىق ارميا - ازات ەلدىڭ ايبىنىن بىلدىرەتىن ايرىقشا نىشاننىڭ بىرەگەيى.

ويتكەنى قانداي دا بولماسىن مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋدەگى ەڭ باستى نازارى ونىڭ قالقانىنىڭ بەرىك، قاۋىپسىزدىگىنىڭ بەكەم بولماعىندا ەكەندىگى اممەگە ايان.

سوندىقتان مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن 7- مامىر - وتان قورعاۋشىلار كۇنى رەتىندە بەكىتىلگەن بولاتىن. كەيىننەن بۇل مەيرام تاۋەلسىزدىك جىلناماسىنداعى ايتۋلى كۇن رەتىندە دارەجەسى جوعارىلاپ، مەملەكەتتىك مەرەكە دەڭگەيىنە كوتەرىلگەن ەدى.

بيىل دا قازاقستاندا وتان قورعاۋشىلار كۇنى ايرىقشا اتالىپ وتپەك. البەتتە، تاۋەلسىز ەل بولۋدىڭ باستى شارتى - سول مەملەكەتتى قورعايتىن ايبىندى اسكەرىنىڭ بولۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى. كەز كەلگەن مەملەكەت ءوزىنىڭ قالىپتاسۋىن دا ۇلتتىق اسكەرسىز، قاۋقارلى ارمياسىز قۇرا المايتىنى، ءتىپتى ەلەستەتە دە المايتىنى ايقىن.

سول ءۇشىن ۇلتتىق ارميا قۇرۋدى تاۋەلسىز ەل ىرگەتاسىنىڭ بىردەن ءبىر ماسەلەسى دەۋگە دە بولادى. مىسالى، قازاقتىڭ ىلگەرىدەگى تاريحىنا ۇڭىلسەك، ءبىر كەزدەرى بوداندىق بۇعاۋىنان قۇتىلۋدىڭ، ازات ەل بولۋدىڭ مۇمكىندىگى بايقالا باستاعان تۇستا دەربەس ەلدىكتى كوكسەگەن الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرلەرى دە ەڭ الدىمەن ۇلتتىق اسكەر قۇرۋدى كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە رەتىندە كۇن تارتىبىنە ءبىرىنشى شىعارعانىن بىلەمىز.

ايتالىق، سول الاش قوزعالىسىنداعى ارداقتى تۇلعالاردىڭ ءبىرى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ ۇلت كوسەمسوزى سانالعان «قازاق» گازەتىندە «قايتسەك جۇرت بولامىز؟» دەگەن ماقالا جازادى.

سول ماقالاسىندا ويىن تۇيىندەي كەلە، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ: «جاۋاپ بىرەۋ-اق، ءبىز اسكەرىمىز بولسا عانا جۇرت بولا الامىز» - دەپ قايىرادى. شىندىعىندا دا بۇل سول كەزدە عانا ەمەس، ءارقاشاندا سولاي ماڭىزدى ءھام وزەكتى بولاتىن دۇنيە.

ال تاۋەلسىزدىكتىڭ اق تاڭى اتقان تۇستا قازاقستاننىڭ جاعدايى قالاي ەدى؟ بۇل تۇستا دا مەملەكەتتىلىكتى باياندى ەتۋ ءۇشىن شاپشاڭ شەشىمدى قاجەت ەتەتىن كوپتەگەن مىندەتتەردىڭ ەڭ نەگىزگىسى - تاۋەلسىزدىكتى قورعايتىن، شەكارامىزدى مىزعىماي ۇستايتىن، وتانىمىزدىڭ قالقانى بولارلىق ءوز اسكەرىمىزدى قۇرۋ بولدى. ايتا كەتەرلىگى، 1991-جىلعى 16- جەلتوقساندا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭ قابىلدانىپ، وندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن كۇزەتۋ ماقساتىندا ءوز قارۋلى كۇشتەرىن قۇرۋعا قۇقىلى» دەپ ايقىندالعان بولاتىن.

كەيىننەن ەگەمەن ەلدىڭ دەربەس ارمياسىن قۇرۋدىڭ زاڭدى قۇقىعى 1992-جىلدىڭ 7- مامىرىندا ق ر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرىن قۇرۋ تۋرالى» تاريحي جارلىققا قول قويۋىمەن جۇزەگە استى.

كەيىننەن، ناقتىراق ايتقاندا 1998-جىلدان باستاپ وسىناۋ كۇن وتان قورعاۋشىلار كۇنى اتالىپ، اسكەريلەردىڭ كاسىبي مەرەكەسى رەتىندە ايقىندالدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى - ق ر قارۋلى كۇشتەرىنىڭ جوعارعى باس قولباسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ 20 جىلدىعى تۋرالى» بۇيرىعى جاريالاندى.

سونىمەن قوسا، اتالعان بۇيرىقتا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى 7- مامىر - وتان قورعاۋشى كۇنىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك مەرەكەسى دەپ بەلگىلەۋدى كوزدەيتىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەرەكەلەر تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا تولىقتىرۋ ەنگىزۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ جوباسىن پارلامەنتكە ەنگىزسىن» دەپ جازىلعان بولاتىن.

وسى بۇيرىقتىڭ نەگىزىندە ەل پارلامەنتى ارنايى زاڭدى قابىلدادى. ءسويتىپ، 7- مامىر مەملەكەتتىك مەرەكە دارەجەسىندە تويلانىپ كەلەدى. تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى تاريحقا قايتا ۇڭىلسەك، قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەرى 1992-جىلعى 7- مامىردا پرەزيدەنت جارلىعىمەن جانە تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنىڭ اسكەري بولىمدەرى مەن مەكەمەلەرى، كەشەگى ك س ر و قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ورتالىق باعىنىشىندا بولعان بولىمدەرى نەگىزىندە قۇرىلدى. سونىمەن بىرگە، پرەزيدەنت اپپاراتى مەن ۇكىمەتتە اسكەرلەردى باسقارۋ جۇيەسىن ءتيىمدى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن قورعانىس بولىمدەرى دە قۇرىلدى.

شىندىعىندا، ءبىر كەزدەرى مىزعىماستاي بولعان كەڭەس وداعى ىدىراپ، ونىڭ ورنىنا جاس تاۋەلسىز مەملەكەتتەر قالىپتاسۋى اسا كۇردەلى گەوساياسي ۇدەرىستەر اياسىندا ءجۇردى. اسىرەسە، ورتالىق ازيا اۋماعى ءتىپتى اسكەري جانجالدار شىعۋى ىقتيمال وشاقتار رەتىندە سيپاتتالاتىن. ساراپشىلار، اۋعانستانداعى سوعىستىڭ مەملەكەتتىك شەكارالاردان دەندەپ، ناعىز اسكەري قاۋىپ توندىرەتىنىن دە بولجاعان بولاتىن.

بۇلاي بولجاۋعا دا نەگىز جوق ەمەس ەدى. دەگەنمەن، بۇل ماسەلەنىڭ ءبىر قىرى عانا. ەكىنشى ماسەلە كادر تاپشىلىعىنىڭ كۇرت ارتۋىنان تۋىندادى. ويتكەنى، كەشەگى ءبىر عانا ورتالىقتان باسقارىلاتىن كەڭەس وداعى ىدىراپ، سونىڭ سالدارىنان بۇرىن شالعايدى شارلاپ جۇرەتىن كەڭەستىك وفيتسەرلەر دە ءوز جونىنە، ءوز جەرىنە كەتە باستاعان.

ورتالىق ازيا، تۇركىستان اسكەري وكرۋگتەرىندە قىزمەت ەتكەن وفيتسەرلەر سانى كۇرت ازايا تۇسكەن. ماسەلەن، كەيبىر دەرەكتەرگە قاراعاندا 1991-جىلدىڭ سوڭىنا تامان قازاقستان اۋماعىندا ك س ر و قارۋلى كۇشتەرى اسكەرلەرىنىڭ جالپى سانى شامامەن 200 مىڭ ادام بولدى. كەيىننەن باسقا ۇلت وكىلدەرىنەن بولعان وفيتسەرلەردىڭ ءوز ەلدەرىنە جاپپاي كەتۋى ەكى جارىم جىل ىشىندە، 1992-جىلعى مامىردان 1995-جىلعى قاڭتارىنا دەيىنگى ارالىقتا ەڭ جوعارعى دەڭگەيگە شىعىپ، تىزىمدىك قۇرامنىڭ 89 پايىزىنا جەتكەن ەكەن.

ءسويتىپ، قازاقستاننىڭ جاس ارمياسى كادر جەتىسپەۋشىلىگىن باستان كەشىرىپ جاتتى. 1993-جىلدىڭ سوڭىنا تامان نەگىزگى قۇرامالار مەن بولىمدەردىڭ وفيتسەرلەرمەن جاساقتالۋى 50-60 پايىز شاماسىندا بولسا، كەيبىر پولكتەر 27 پايىز عانا جاساقتالىپتى.

وسىنداي جاعدايدا، قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ جەدەل جانە ۇتىمدى شارالارىنىڭ، جاس ارميانى قۇرۋدا تىنىمسىز ەڭبەك ەتكەن گەنەرالدار مەن وفيتسەرلەردىڭ، ولاردىڭ كۇردەلى شەشىم قابىلداي ءبىلۋىنىڭ ارقاسىندا عانا ەلدىڭ قارۋلى كۇشتەرى ساقتالىپ قالدى. جاس قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ارمياسى دا بۇرىنعى وداق رەسپۋبليكالارىندا قىزمەت ەتكەن، قازاقستاندىق اسكەري قىزمەتشىلەرمەن تولىعا باستاعان. كاسىبي ماماندار تاپشىلىعىن جەدەل ەڭسەرۋ ماقساتىندا الماتى جوعارى جالپى اسكەري كوماندالىق ۋچيليشەسىنىڭ بازاسىن كەڭەيتىپ، جاڭا فاكۋلتەتتەر اشىلدى.

كادر ماسەلەسىنەن بولەك، اسكەري ارسەنالدار مەن مۇلىكتەردى ساقتاپ قالۋدىڭ دا ماڭىزى زور بولاتىن. بۇل باعىتتا دا تىنىمسىز شارالار اتقارىلدى. ال ءدال وسى تۇستا الەم ەلدەرىنىڭ نازارى قازاقستان باسشىلىعىنىڭ قابىلدايتىن شارالارىن ءجىتى باقىلاۋدا بولعانى ايقىن ەدى.

ويتكەنى، ك س ر و كەزىندەگى جويقىن يادرولىق قارۋدىڭ ءبىر كىلتى قازاقستان قاراۋىندا قالعان بولاتىن. سوندىقتان دا، حالىقارالىق ساراپشىلار الەمدە قاھارلى قارۋى بار يادرولىق دەرجاۆاعا اينالاتىن جاس مەملەكەتتىڭ دۇنيەگە كەلەتىنىن بولجاپ تا جاتقان بولاتىن. مەملەكەت باسشىسى ەل قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن حالىقارالىق جاعدايلاردى قالىپتاستىرۋ باعىتىندا باتىل قادامعا بارىپ، قازاقستان ءوز ەركىمەن يادرولىق قارۋدان باس تارتقان الەمدەگى ءبىرىنشى مەملەكەتكە اينالدى.

جوعارعى باس قولباسشى ن. نازاربايەۆ سەمەي پوليگونىن جاۋىپ قانا قويماي، ەل اۋماعىنداعى يادرولىق ديۆيزيالاردىڭ تاراتىلۋىن ۇيىمداستىردى. كەيىننەن قازاقستاننىڭ وسىناۋ كورەگەن قادامى الەمدىك قاۋىمداستىق تاراپىنان بارىنشا جوعارى باعاسىن الدى. ناتيجەسىندە، قازاقستان ا ق ش، قىتاي، ءۇندىستان،  ۇلى بريتانيا، فرانسيا، رەسەي سەكىلدى الپاۋىت دەرجاۆالارمەن ەل قاۋىپسىزدىگىنىڭ كەپىلدىگىنە ۋاعدالاستىق الدى، ەكى جانە كوپ تاراپتىق حالىقارالىق شارتتار جاساۋ بويىنشا جۇمىستار اتقارىلدى.

كەيىنگى جىلدارى ەلباسىنىڭ جارلىقتارىمەن قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ باسشىلىق قۇرامى بەلگىلەندى. اسكەريلەرگە قاجەتتى زاڭدار قابىلدانىپ، ەگەمەن ارميامىزدىڭ قۇرىلۋى مەن قالىپتاسۋى جولعا قويىلدى. رەسپۋبليكاداعى العاشقى اسكەري دوكترينا 1993-جىلى قابىلداندى. سودان باستاپ ازات ەلدىڭ ارمياسىنىڭ ىرگەتاسى بەرىك قالانا باستادى دەسە دە بولادى. اسكەردىڭ تەكتەرى، قۇرىلىمى، وكرۋگتەردىڭ ورنالاسۋ مەكەنى، كادرلارمەن جاساقتاۋ، قارۋ-جاراقپەن، جاڭا اسكەري جابدىقتارمەن جاراقتاندىرۋ، مەملەكەتارالىق اسكەري قاتىناستار ورناتۋ شارالارى ساۋاتتى اتقارىلدى.

بۇدان بولەك، تاۋەلسىز قازاقستان جاعدايىنا بايلانىستى جاڭا قارۋلى كۇشتەردىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى، ونى شەشۋدىڭ جولدارى بەلگىلەنگەن ءنورماتيۆتى-قۇقىقتىق بازا جاسالدى. 1999-جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2005-جىلعا دەيىنگى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ ستراتەگياسى بەكىتىلدى.

وسى قۇجاتتاعى مىندەتتەردى ناقتىلاي ءتۇسۋ ماقساتىندا رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ 2000-جىلعى 10- اقپانداعى جارلىعىمەن قازاقستاننىڭ ەكىنشى اسكەري دوكتريناسى قابىلداندى. سونىڭ نەگىزىندە ءتورت اسكەري-اۋماقتىق قۇرىلىمدار - «شىعىس»، «وڭتۇستىك»، «ورتالىق» جانە «باتىس» وڭىرلىك قولباسشىلىقتارى قۇرىلىپ، نەگىزگى اسكەري قۇرىلىمداردىڭ ءۇش تەگى قالىپتاستى.

ال 2011-جىلى جاڭا اسكەري دوكترينا بەكىتىلىپ، سونىڭ نەگىزىندە قارۋلى كۇشتەردىڭ جاڭاشا ءھام زامانعا ساي دامۋى جالعاسۋدا. بۇدان بولەك، 2016-جىلعا دەيىنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ ستراتەگياسى، «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى تۋرالى»، «اسكەري قىزمەت جانە اسكەري قىزمەتكەردىڭ مارتەبەسى تۋرالى» زاڭدارى سياقتى ماڭىزدى قۇجاتتار قابىلداندى.

تۇيىندەي ايتساق، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ايبىندى ارمياسى جاۋىنگەرلىك قابىلەتى جوعارى، قۋاتتى قورعانىس كۇشىنە يە دەڭگەيگە قول جەتكىزدى، ماسەلەن، الەمنىڭ بەدەلدى اسكەري ساراپشىلارىنىڭ پايىمىنشا، قازاقستان ارمياسى تمد ەلدەرى اسكەرلەرىنىڭ ىشىندە ءۇشىنشى ورىندا تۇر.

ۇلتتىق ارميانىڭ ەڭ جاڭا اسكەري تەحنيكامەن جاراقتانۋى، بىلىكتى اسكەري كادرلارمەن قامتاماسىز ەتىلۋى سونىڭ ايعاعى. ەڭ باستىسى - تاۋەلسىز قازاقستان ءوزىنىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ-اق كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن وڭتايلى اتقاردى. ناتيجەسىندە 25 جىلدىڭ ىشىندە بۇرىنعى كەڭەستىك كەڭىستىكتەگى ەڭ جاۋىنگەرلىك قابىلەتتى قارۋلى كۇشتەردىڭ ءبىرى قۇرىلدى.

دەگەنمەن، ارميانىڭ ايبىنى اسقاق بولۋى ءۇشىن ءالى دە اتقارىلار شارالار جەكىلىكتى. بۇل جايىندا مەملەكەت باسشىسى : «ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - شەكارامىزدى، تاۋەلسىزدىگىمىزدى جانە حالقىمىزدىڭ تىنىشتىعىن بۇزۋعا باعىتتالعان كەز كەلگەن ارەكەتتى تويتارۋعا دايىن جيناقى ءارى قۋاتتى ارميا قۇرۋ. ءبىز وتاننىڭ كەز كەلگەن بۇيرىعىن ورىنداۋعا دايىن بولۋ ءۇشىن ءوز شەبەرلىكتەرىمىزدى شىڭداي ءتۇسۋىمىز قاجەت. جاۋىنگەرلەردى، كىشى وفيتسەرلەردى وسى جولدا تاربيەلەۋ كەرەكپىز»، - دەگەن بولاتىن.

وسى تۇستان ەسكەرە كەتەتىن جايت، وتان قورعاۋشىلار مەرەكەسى اسكەري ازاماتتاردى عانا ەمەس، ەگەمەن ەلدىڭ بارشا جاستارىن وتانسۇيگىشتىككە، تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ باعىتىندا تاربيەلەۋگە ۇلكەن سەپ بولماق. تۇپتەپ كەلگەندە، ەلباسىنىڭ سوزىمەن ايتساق، «وتانىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن، تىنىشتىعىن، شەكاراسىنىڭ بۇتىندىگىن قورعايتىن جاۋىنگەر بولۋ - اركىم ءۇشىن دە زور قۇرمەت».

اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى