جات توپىراقتى جاستاعان حاندارىمىزدىڭ تاعدىرى تۋرالى نە بىلەمىز؟

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - ويلاپ قاراساڭ، قازاقتىڭ حان، سۇلتاندارىنىڭ ءبىرازىنىڭ بەيىتى قازاق شەكاراسىنان تىس جەردە قالىپتى.

بۇرىندىق حان - وزبەكستاندا. وراز مۇحاممەد حان - بۇگىنگى رەسەيدىڭ ريازانىندا، كىشى ءجۇزدىڭ حانى ارىنعازى كالۋگادا جەرلەنگەن. بوكەي حاننىڭ ماڭگىلىك جاي تاپقان جەرى - استراحان وبلىسى. بۇلاردىڭ بوگدە دالادا قالۋىنا نە سەبەپ بولدى؟ جالپى، جات توپىراقتى جاستاعان حاندارىمىزدىڭ تاعدىرى تۋرالى نە بىلەمىز؟

قازاقتىڭ ەكىنشى حانى بۇرىندىقتىڭ سۇيەگى نەگە وزبەك جەرىندە قالدى؟

جانىبەك حان دۇنيەدەن وتكەن سوڭ حان تاعىنا كەرەيدىڭ ۇلى بۇرىندىق وتىردى. بۇرىندىق ۇرىستا ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەن باتىر بولدى. الايدا ەل بيلەۋگە كەلگەندە ەزدىك تانىتقان سەكىلدى. سونىڭ كەسىرىنەن اينالاسىنداعى ۋازىرلەرى مەن رۋباسىلارىن جۇمىلدىرا المادى. ءتىپتى جانىبەكتىڭ جاس ۇلدارىن دا ۋىستان شىعارىپ الدى.

بۇرىندىقتىڭ ءبىر ويى شايباني سۇلتاندارىمەن تۋىستاسۋ ارقىلى وداقتاسۋ ەدى. سول ماقساتتا ءۇش قىزىن دا شايبانيلەرگە ۇزاتتى. وسىدان كەيىن ەكى ەل اراسى ازداپ تىنىشتالعانداي بولدى. الايدا شايباني تەمىر يەلىگىنە قارايتىن قالالاردى وزىنە قاراتىپ، سوڭىندا قازاقتاردى تۇركىستانعا جولاتپاۋعا بەكىندى. بۇرىندىق پەن شايبانيدىڭ تۋىستىعى وسى كەزدە جايىنا قالدى.

شايبانيدىڭ قازاق دالاسىنا جاساعان شاپقىنشىلىقتارى دا بۇرىندىقتىڭ بەدەلىن ءتۇسىرىپ جىبەردى. جانىبەك ۇلدارىنىڭ يەلىكتەرى ءبۇلىنىپ، بۇرىندىقتىڭ يەلىكتەرى سوعىستان امان قالىپ وتىردى. مۇنى حاننىڭ قۇدالارىنا جاق بولعانىمەن بايلانىستىرعان جانىبەك ۇلدارى قاسىم سۇلتاندى قولدادى. تاريحشى تالاس وماربەكوۆ بۇرىندىق حاندى «قاھارمان جاۋىنگەر، ءبىراق وكىنىشكە قاراي، جىگەرسىز تۇلعا ەدى» دەپ جازادى. «اقىرىندا ەشكىمگە كەرەكسىز بولىپ قالعان ول، وزىنە ىلەسىپ ماۋەرەنناحرعا قونىس اۋدارعان ءوزىنىڭ ءتورت ۇلى - شايقىمنان، سانجار- جاقاننان، جاقان-باقتىدان، كىمسىڭنەن دە قولداۋ تابا الماي، كوپ قىزدارىنىڭ ىشىنەن سامارقاندا تۇراتىن كەنجەسى ميحر سۇلتان حانىمنىڭ قولىنا كوشىپ باردى.

اسا باي، قولىندا ۆاكفتىك قۇجاتى بار بۇل قىزى ونى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن باعىپ-قاقتى. ەلدەن قول ءۇزىپ ەلەۋسىز قالعان ول، قايتىس بولعان سوڭ، كوپ مۇسىلماننىڭ ءبىرى بولىپ، ەشبىر قوشەمەتسىز، ۇرگەنىش ماڭىنداعى قابىرگە جەرلەندى»، - دەيدى تاريحشى.

تاريحشى ءومىر شىنىبەك ۇلى: «بۇرىندىقتى قاسىم حان سەكىلدى تۇلعانى امان-ساقتاپ، حان تاعىنا دەيىن جەتكىزگەنى ءۇشىن قۇرمەتتەۋ كەرەك» دەگەن پىكىردە.

«قازاق حالقى ايەلىنىڭ قولىنا كىرىپ العان ەركەكتى «كۇشىك كۇيەۋ» دەپ جاقتىرمايتىنى بەلگىلى. سول سەكىلدى، ءوزىن باعاتىن ۇل تاربيەلەي الماي، قىزىنىڭ قولىنا كىرىپتار بولاتىن ادامداردى دا قازاق جاقتىرا بەرمەيدى. بۇرىندىق حان بەينەسىنىڭ بىزگە ۇنامسىز كەيىپتە جەتۋىنە وسى جاعدايدىڭ دا اسەرى جوق ەمەس»، - دەيدى ءو. شىنىبەك ۇلى.

قالاي دەسەك تە، بۇرىندىقتىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىندا كىشى قىزى ميحر سۇلتان حانىمدى پانالاعانى انىق. ميحر سۇلتان حانىم مۇحاممەد شايبانيدىڭ ۇلى مۇحاممەد تەمىر سۇلتاننىڭ جارى بولدى. ميحر حانىم سامارقاندا جەرلەندى. تاريحشى بەرەكەت كارىبايەۆ: «بۇرىندىق حان دەشتى قىپشاقتان كەتىپ، سامارقانعا كەلدى. سوندا ءجۇرىپ قايتىس بولدى. ۇرگەنىش قالاسى ماڭىنداعى باقىرعان اتا قابىرىنىڭ جانىنا جەرلەندى» دەسە، بەلگىلى جازۋشى قاجىعالي مۇحانبەتقالي ۇلى: «سۇيەگى وزبەكستاندا، سامارقاننىڭ «شاھي-زيندا» زيراتىندا جاتىر» دەيدى. ۇرگەنىش پە، سامارقان با، ونى تاريحشىلار بىرىزدىلەي جاتار، بىزگە بەلگىلىسى - بۇرىندىق حان بەيىتىنىڭ بۇگىنگى وزبەكستان جەرىندە قالعانى.

قازاقتىڭ سەگىزىنشى حانى شىعاي حاقنازار حان شەيىت بولعاننان كەيىن بيلىككە كەلدى. حاقنازاردىڭ ۇلدارىنىڭ بۇعاناسى بەكىمەگەندىكتەن، سۇلتاندار حان تاعىنا جادىك سۇلتاننىڭ ۇلى، بۇرىندىق حاننىڭ كۇيەۋ بالاسى شىعايدى لايىق دەپ تاپتى.

شىعاي دا اتاسى بۇرىندىق سەكىلدى شايباندىق سۇلتاندارمەن دوستىق بايلانىستا بولدى.

بۇعان بۇرىندىقتىڭ قىزى ميحر سۇلتان حانىمنىڭ دا ىقپالى بار ەدى. حاقنازاردى ولتىرگەن تاشكەنتتىك بيلەۋشى بابا سۇلتان شىعايدىڭ قاس جاۋى بولاتىن. شىعاي حان ابدوللامەن وداقتاسىپ، بابا سۇلتاندى ءولتىرىپ، حاقنازاردىڭ كەگىن قايتاردى. الايدا بۇرىندىق سەكىلدى شىعاي حان دا شايباندىقتاردىڭ ىقپالىنان شىعا المادى. مۇنىڭ سالقىنى قازاق سۇلتاندارىنا دا ءتيدى. شىعايدان ءتىپتى حاقنازاردىڭ بالالارى دا ات ءىزىن اۋلاق سالدى. سوڭىندا شىعاي تاعىنان ءتۇسىپ، قازاق حاندىعىنىڭ بيلىگىن ۇلدارى تاۋەكەل مەن ەسىم حاندارعا تاپسىردى. ءوزى ابدوللا حان سىيعا تارتقان حودجەنت ايماعىنا كوشىپ كەتتى.

شىعايدىڭ ەلدەن كەتۋىنە بايلانىستى تاريحشىلار ءتۇرلى ءۋاج ايتىپ ءجۇر. حاننىڭ حودجەنتكە كەتۋىن ءبىرى بۇقارا حاندىعىنا ءوتىپ، ابدوللادان پانا ىزدەدى دەپ تۇسىندىرسە، كەيبىرى شىعايدى حالقىنان قارعىس ەستىپ، جالعىزدىقتا ولگەن تاحير حانمەن سالىستىرادى. قويشىعارا سالعارا ۇلى مۇنى ەشبىر نەگىزسىز دەپ تاۋىپ: «شىعاي حان ابدوللا سۇلتاننان حودجەنتتى الىپ، مۇندا ناقشباندى سوپىلارىنىڭ قورشاۋىندا بولعان. ول سىرتتان قاڭعىپ ولمەگەن، رەسمي تۇردە قازاقتىڭ حانى اتانعان كۇيىندە، ءوز جونىمەن، ءوز اجالىمەن، ءوز يەلىگى حودجەنتتە جارىق دۇنيەمەن قوشتاسقان»، - دەيدى.

شىعايدىڭ بيلىكتەن باس تارتۋى، دۇنيەنى تارك ەتۋى - ونىڭ سوپىلىق جولعا تۇسۋىمەن دە تىكەلەي بايلانىستى بولۋى مۇمكىن. قالاي دەسەك تە، شىعايدىڭ 1582-جىلى وزبەك جەرىندە دۇنيە سالعانى اقيقات. «بالاسى تاۋەكەل باستاعان قازاق سۇلتاندارى ونىڭ دەنەسىن بۇقاراعا جاقىن ماڭداعى قۇشكەنت ەلدى مەكەنىندەگى ءالي اتا قابىرىنە قويدى. الايدا ءوزىنىڭ تاعدىرى وسىنداي كۇردەلى ءارى ايانىشتى بولا تۇرسا دا شىعاي حان ءوزىنىڭ ۇلدارىن مەملەكەتشىلدىككە، ەل باسقارۋعا، قازاق مۇددەسىن قورعاۋ جولىندا ءارقاشان باتىرلىق پەن باتىلدىق تانىتۋعا تاربيەلەپ كەتتى»، - دەپ جازادى تالاس وماربەكوۆ.

قازاقتىڭ توعىزىنشى حانى، شىعايدىڭ ۇلى تاۋەكەل حاننىڭ دا قايدا جەرلەنگەنى جايلى دەرەك جوق. تاريحشىلاردىڭ جازۋىنشا، تاۋەكەل حان تاشكەن تۇبىندە قازا تاپقان. سول جاقتا جەرلەنگەن بولۋى دا مۇمكىن. جوعارىدا ايتقان بابا سۇلتانعا قارسى شايقاستا شىعاي ۇلدارى ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇستى. كەيىن بابا سۇلتاننىڭ باسىن الىپ، ەلگە زور جەڭىسپەن ورالعان تاۋەكەلدى قازاق سۇلتاندارى ىستىق ىقىلاسپەن قارسى الىپ، حان كوتەردى.

تاۋەكەل نوعايمەن دە، قالماقپەن دە جاقسى بايلانىستا بولدى. ەندى تاۋەكەل شايباندىقتاردىڭ يەلىگىندەگى قازاق قالالارىن ازات ەتۋگە تىرىستى. ءسويتىپ، تۇركىستان مەن تاشكەندى الدى. ارتىنشا جەتپىس مىڭ قولىمەن بۇقاراعا اتتانعان ەدى. وسى كەزدە اۋىر جارالانىپ، تاشكەنگە قايتۋعا ءماجبۇر بولدى. ۇزاماي، وسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. تاشكەن - بۇگىندە باسقا ەلدىڭ استاناسى. داڭقتى باتىر، دارا حانىمىز بوگدە ەلدىڭ توپىراعىن جاستانىپ جاتىر.

شىعاي حاننىڭ ءبىر ۇلى - وندان سۇلتان بولاتىن. وسى وندان وتىزىندا شەيىت بولدى. ودان وراز مۇحاممەد تارادى. وندان ولگەندە وراز مۇحاممەد ون ۇشتە ەكەن. اعاسى تاۋەكەل حاننىڭ قامقورلىعىن مولىنان كوردى. تاۋەكەل كوشىم اۋلەتىنەن ءسىبىر دالاسىن قايتارۋدى كوزدەدى. سول ماقساتتا وراز مۇحاممەدتى باشقۇرتتارعا قاراي جىبەردى. وسى كەزدە وراز مۇحاممەد سۇلتاندى نوكەرلەرىمەن بىرگە ورىس جاساقتارى قولعا ءتۇسىردى.

قازاقتىڭ حانى تاۋەكەلدىڭ باۋىرى ەكەنىن بىلگەن ورىستار ونى ماسكەۋگە جونەلتتى. پاتشانىڭ قازاق سۇلتانىن وزىنە الدىرتۋداعى ويى تۇركىلەردى تۇركىلەرگە قارسى قويۋ بولاتىن. ونى مۇسىلمان جاساقتارىنىڭ قولباسشىسى ەتىپ تاعايىنداپ، شۆەدتەرگە قارسى سالدى.

سۇلتان پاتشانىڭ سەنىمىنەن شىعىپ، جەڭىسپەن ورالدى. وسى كەزدە تاۋەكەل حان پاتشاعا ەلشى جىبەرىپ، ءىنىسىن قايتارۋدى سۇرادى. الايدا وراز مۇحاممەدتەن ايىرىلعىسى كەلمەگەن پاتشا حانعا باۋىرىن بەرمەدى. وسىلايشا، سۇلتان باسقا ەلدە اماناتتا قالدى.

پاتشا تاعىنا بوريس گودۋنوۆ وتىرعان كەزدە دە سۇلتاندى ەلگە جىبەرمەدى. كەرىسىنشە، جاڭا پاتشا ونى ورىستاردىڭ قىرىم حاندىعىنا قارسى جورىعىنا قوستى. سوعىستا ەرلىگىمەن كوزگە تۇسكەنى ءۇشىن وراز مۇحاممەدكە قاسىم قالاسىن سىيعا تارتىپ، ءوزىن وسى قالانىڭ حانى سايلادى. بۇل جايلى سۇلتاننىڭ سەرىگى بولعان قادىرعالي جالايىر: «جيىرما جاسىندا ۇلى مارتەبەلى وراز مۇحاممەد حان حاندىققا وتىردى» دەپ جازدى. وراز مۇحاممەدتى جالعان II دميتري ءولتىرىپ، دەنەسىن وكا وزەنىنە اعىزىپ جىبەردى. ۇزاماي نوعاي مىرزاسى، سۇلتاننىڭ جولداسى پەتر ۋرۋسوۆ جالعان

II دميتريدى اجال قۇشتىردى. دوسىنىڭ دەنەسىن وكادان تاۋىپ، ارۋلاپ جەرلەدى. وسىلايشا، وراز مۇحاممەدكە دە جات جەردىڭ توپىراعى بۇيىرىپ، ءوزى بيلەگەن قاسىم قالاسىنا جەرلەندى.

1702-جىلى ورىس پاتشاسى I پەتردىڭ بۇيرىعىمەن قاسىم قالاسىنىڭ مەشىتى قيراتىلدى. سول كەزدە وراز مۇحاممەدتىڭ دە مازارى تالقاندالدى. 1860-جىلى تۇركولوگ حۋساين فايزحانوۆ ستاروپوساد زيراتىنان وراز مۇحاممەدتىڭ قۇلپىتاسىن تاۋىپتى. تاستا «1009-جىلدىڭ رامازان ايىنىڭ 16- كۇنى وندان سۇلتاننىڭ ۇلى وراز مۇحاممەد حان وپات بولدى. جاراتۋشى قۇداي جار بولسىن!» دەگەن جازۋ بولعان ەكەن.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ شەندىلەرى مەن تاريحشىلارى جوعارى باعالاعان كىشى ءجۇزدىڭ حانى ارىنعازى ءابىلعازى ۇلىنىڭ دا جاي تاپقان جەرى - ورىس توپىراعى. ارىنعازى تۋرالى تاريحشى راديك تەمىرعاليەۆ ءبىراز دەرەك تاپقان بولاتىن. 1748-جىلى كىشى ءجۇزدىڭ حانى ءابىلقايىر ولگەننەن كەيىن، ورىس بيلەۋشىلەرى ۇلى نۇرالىنى حان قويدى. الايدا قاي جۇرت بوكەيدى ەمەس، باتىر سۇلتاندى حان قابىلدادى. باتىردىڭ ۇلى قايىپ 1746-1756-جىلدارى حيۋانى بيلەدى. 1786-1791-جىلدارى كىشى ءجۇزدىڭ ءالىم ۇلى رۋلارىن باسقاردى.

قايىپتىڭ ۇلى ءابىلعازى دا 1760-جىلدارى حيۋادا حان بولدى. اكەسى دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن كىشى ءجۇزدىڭ ءالىم ۇلى رۋلارىن بيلەدى. ورىس بيلەۋشىلەرى باتىر ۇرپاقتارىن كىشى ءجۇزدىڭ ۇلكەن بيلىگىنە جولاتپادى.

ءابىلعازىنىڭ كەزىندە حيۋالىقتاردىڭ سىردارياعا شابۋىلى ۇدەدى، قازاقتاردى قىرعىنعا ۇشىراتتى. 1815-جىلى ءابىلعازى قارتايىپ، دۇنيە سالدى. ورنىنا ۇلى ارىنعازى كەلدى.

ارىنعازى كەلگەندە كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ كورگەن كۇنى قيىن ەدى. رۋ ارالىق شيەلەنىستەر ۇدەدى. قاراقشىلار قاپتادى. حان وسىنداي ماسەلەلەردىڭ ءبارىنىڭ شەشىمىن تاپتى. اسىرەسە، بۇقاردا تاربيەلەنگەنى بيلىگىنە وڭ اسەرىن تيگىزدى. دالاعا شاريعات زاڭدارىن اكەلدى. بۇلىكشىلەر مەن قاراقشىلاردى قولعا ءتۇسىرىپ، قاتاڭ جازالادى. دالا زاڭىمەن قاتار، شاريعات زاڭىن دا ىسكە اسىردى. ەلدى تىنىشتاندىرعانى ءۇشىن جۇرت ونى تىنىم حان دەپ اتادى.

ارىنعازى قازاقتى قىزعىشتاي قورىعانىمەن، ىرگەلەس جاتقان بۇقار مەن حيۋانىڭ شامىنا ءتيدى. ءتىپتى ەكەۋىنە قارسى سوعىسقا دا شىقپاق بولدى. حاننىڭ بۇل قىلىعى ورىس بيلەۋشىلەرىنە ۇنامادى. سوڭىندا ارىنعازىنى پەتەربورعا الداپ شاقىرىپ، قولىنا كىسەن سالدى.

ونى حيۋامەن بايلانىستى بۇزعانى ءۇشىن ايىپتاپ، 1823-جىلى كالۋگاعا جەر اۋداردى. شىنىندا، ورىستار حالقىنىڭ سۇيىكتىسىنە اينالعان ارىنعازىنى ورىس بيلىگىنە قاۋىپ توندىرەدى دەپ قورىقتى. ودان كىشى ءجۇزدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاقتىڭ حاندىق بيلىگىن قولىنا الادى دەپ قاۋىپتەندى. I الەكساندر ءولىپ، ورنىنا I نيكولاي كەلگەن كەزدە ورىنبور گۋبەرناتورى ەسسەن پاتشادان ارىنعازىنى ەلىنە قايتارىپ، قايتادان بيلىككە اكەلۋدى سۇراعان بولاتىن.

الايدا پاتشا بۇعان رۇقسات بەرمەدى. تەك ماسكەۋدە تۇرۋىنا عانا رۇقسات بەردى. ول مۇمكىندىكتى حاننىڭ ءوزى پايدالانعان جوق.

كالۋگاعا جەر اۋدارىلىپ، وسى قالانى مەكەن ەتكەندەر قاتارىندا كاۆكازدىڭ اتاقتى باتىرى، يمام ءشامىل، قىرىمنىڭ سوڭعى حانى شاحين گەرەي دە بولدى.

سول جاقتا ءجۇرىپ ارىنعازى ماسكەۋلىك كوپەستىڭ قىزىنا ۇيلەندى. ودان فاتيما دەگەن قىزى بولدى. نەگىزىندە، ىشكى وردادا دا ارىنعازىنىڭ بىرنەشە ايەلى بولعان. ءبىراق ورىس بيلىگى حاننىڭ ول ايەلدەرىمەن، بالالارىمەن بايلانىسۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى.

1833-جىلى ارىنعازى اۋىر دەرتكە شالدىعىپ، ۇزاماي دۇنيە سالدى. دەنەسى كالۋگاداعى لازاريەۆسكوە زيراتىنا جەرلەندى. بۇگىندە ول زيرات قالانىڭ قاق ورتاسىندا قالدى. اعاشتار قاپتاپ ءوسىپ، ساياباققا اينالىپ كەتكەن دەسەدى.

كىشى ءجۇزدىڭ تاعى ءبىر حانى بوكەيدىڭ بەيىتى - رەسەي جەرىندە. بوكەي حان نۇرالى ۇلى استراحان وبلىسى قىزىلجار اۋدانىنىڭ كىشى ارال اۋىلىندا جاتىر. ءوزىنىڭ اماناتى بويىنشا دەنەسى رۋحاني ۇستازى سەيىت بابانىڭ جانىنا جەرلەندى. نەگىزىندە، بۇل ايماق بۇرىن حاننىڭ ءوزى قۇرعان بوكەي ورداسىنا قارادى. 1801-جىلدىڭ 11- ناۋرىزىندا I پاۆەل بوكەي ورداسىن قۇرۋ تۋرالى جارلىققا قول قويدى. ءسويتىپ، بوكەي حان ەدىل - جايىق اراسىن قايتادان قازاق جەرىنە قوستى.

1929-جىلى جاڭا شەكارا بەلگىلەنگەن ۆ. لەنين بوكەي ورداسىنا قاراستى ءبىراز ايماقتى رەسەيدىڭ استراحان وبلىسىنا قالدىردى. وسىلايشا، قازاق حانىنىڭ مازارى، ارعى بەتتە قالىپ قويدى. بۇگىندە بوكەيدىڭ باسىنا ۇلكەن كەسەنە تۇرعىزىلدى. استراحان وبلىسىنىڭ مەرياسى بۇل ەسكەرتكىشتى مەملەكەت قورعاۋىنا الىپ، زيارات ورنىنا اينالدىرىپ وتىر.

ءبىز سۇيەگى جات جەردە جەرلەنگەن قازاق حاندارىنىڭ عانا دەرەگىن كەلتىردىك. جات توپىراقتى بۇركەنگەن، ىزدەۋشىسى قالماعان، قازاققا قورعان بولعان قايماقتارىمىز قانشاما؟! «شىعىستىڭ اريستوتەلى» اتانعان ءال-ءفارابيدىڭ، داڭقتى بەيبارىس سۇلتاننىڭ زيراتى سيريادا قالدى.

قالاۋىننان تۇمانبايعا دەيىنگى قىپشاقتان شىققان ماملۇك سۇلتاندارىنىڭ ءبارىنىڭ جاي تاپقان جەرى - مىسىر دالاسى. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي - ءۇندىستاندا، قادىرعالي جالايىري - رەسەيدە، تولە مەن ايتەكە بيلەر - وزبەكستاندا. ارينە، ولاردىڭ قايدا جەرلەنگەنى ماڭىزدى ەمەس شىعار. ءبىراق وزگە دالادا سۇيەگى قالعان باتىر بابالاردىڭ ەرلىگىن ءبىلۋ، سودان ونەگە الۋ - ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى.

«ايقىن»