«كۇنانى» ايتۋدىڭ زيانى

استانا. قازاقپارات - ءور التايداعى شىڭگىلدى مەكەن ەتكەن كەرەيدىڭ قۇلمولقى رۋىنان شىققان بايانباي ءبيدىڭ باسىنان وتكەن ءبىر قىزىقتى وقيعا بار.

اۋىزدان اۋىزعا تارالىپ كەتكەن بۇل «قىزىقتىڭ» نەگىزگى اۆتورى ءبيدىڭ ءوزى ەمەس، سونىڭ قاسىندا جۇرگەن ءجازي مەن ۇمبەت دەگەن ەكى جىگىت ەكەن. بۇل وتكەن عاسىردىڭ 40- جىلدارىندا بولعان ەدى. اركىم ءارتۇرلى ۆاريانتپەن ايتادى دەسەكتە، جۇلگەسى بىرەۋ.

سول ۋاقىتتا التايدىڭ شىعىسىنداعى شىڭگىلدە قاتار ءومىر سۇرگەن كەرەيدىڭ قۇلمولقى رۋىنان بايانباي دەگەن ءبي، دونەن دەگەن ۇكىرداي بولىپتى.
حالىق بولعان سوڭ اراسىندا جاقسى مەن جامان، باتىر مەن تەنتەكتىڭ بولۋى زاڭدى قۇبىلىس. سول زاماندا اتالعان رۋعا، اسىرىپ ايتساق بۇكىل وردەگى ەلگە تانىلعان قىلجاقباس، قىزىقتارىمەن ەلدى تاڭعالدىرىپ جۇرەتىن ءجازي مەن ۇمبەت دەگەن ەكى ادام بولعان. بۇل ەكەۋىن ەل باسشىلارى جيىن تويلاردا، ءيا بولماسا ءبىر جاققا جولعا شىقسا ورتانى قىزدىرسىن دەپ شاقىرتىپ الادى ەكەن.

ولار مەكەندەگەن شىڭگىلمەن كورشى اۋدان قازىرگى كوكتوعايدىڭ تۇرعىن دەگەن اۋىلىندا ءبىر بەدەلدى ادامنىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى اس بەرىلەدى. وعان ەجەلگى قازاق جولى بويىنشا جىل بۇرىن ساۋىن ايتىلادى. سول اسقا جاڭاعى بايانباي ءبي مەن دونەن ۇكىرداي شاقىرىلعان، سوعان ەكى باسشى قاسىنا ەل ىشىندەگى ەڭ مىقتى دەگەن ادامدارىن ەرتىپ 25 تەن استام جولاۋشى اتتانادى. ولاردىڭ اراسىندا بەدەلدى يمامى، اس نازىرگە بارا جاتسادا ءانشى سەرىلەرى، بالۋاندارى، سوزشەڭ ادامدارى بولىپتى. وسى توپپەن جوعاردا ايتقان ەل ءىشىن دۋلاتىپ جۇرەتىن ءجازي مەن ۇمبەتتە بىرگە شىعادى.

اسقا اتتانعان يگى جاقسىلار شىڭگىلدەن ەرتەلەتە شىعىپ، قاراشورا دەگەن جەردە وتىراتىن ىدىرىش اتتى كىسىنىڭ ۇيىنە كەلىپ تۇسەدى. ىدىرىش سول جەردە دەڭ ۇستايتىن ادام ەكەن.

ىدىرىش ۇيىنەن تاماق ىشكەن سوڭ بايانباي ءبي جولداستارىنا:

«ءبىز اس بەرەتىن اۋىلعا ءتۇن جاستانا بارساق ىڭعايسىزدىق بولادى. سوندىقتان ەلگە تاياۋ شالعى دەگەن ەلدىمەكەنگە بارىپ، ۇشتەن تورتتەن ءبولىنىپ قونالقىعا تۇسەمىز. حالىقتىڭ ءبارى تەڭ، بارعان ۇيلەرىڭە سىن قويىپ، ءمىن تاقپاڭدار. نە تاماق بەرسە سوعان ريزا بوپ شىعىڭدار، قوناقاسىعا مال سويا الماسا رەنىش بولماسىن، ءبىزدىڭ ەلدى ۇياتقا قالدىرماۋ ءۇشىن اركىم ءوز اۋزىنا يە بولسىن» دەگەن بۇيرىعىن ايتىپ، جەدەلدەتىپ ءجۇرىپ كەتەدى. جولاۋشىلار شالعىر اۋىلىنا تاياۋ كەزەڭگە شىققان سوڭ سىرتتاي بارلاپ، ءوڭى سالدە بولسا تۇزەڭكى دەپ سانالعان ۇيلەرگە بەدەلدىلەۋ ادامدارىن جىبەرىپ، ەكىدەن ۇشتەن ءبولىنىپ قونۋعا بەت الادى. بايانباي ءبيدىڭ قاسىندا ءبىر موللا، ءجازي مەن ۇمبەت بولعان. ولار كەلىپ تۇسكەن قاراشالاۋ ءۇيدىڭ يەسى سىرت بەينەسىنە قاراعاندا مومىنداۋ كورىنەتىن، شوقشا ساقالدى شالداۋىت كىسى ەكەن. الدارىنا كەمپىرى شايىن قويادى. شايعا قانعاننان كەيىن ىلعي دا تىنىش وتىرمايتىن ەكى جەلاۋىزدىڭ ءبىرى موللاعا «ادام وتكەن ومىرىندە ىستەگەن كۇناسىن ەلگە ايتسا كەشىرىلەدى دەگەن ءسوز بار ەكەن، ادام ءبىلىپ، ءيا بىلمەي ىستەگەن كۇناسىن جاريا ەتسە سالماعى جەڭىلدەي مە؟» دەگەن سۇراق قويادى.

موللا: «پەندەلەر سونداي ىستەگەن ەدىم دەپ ماقتانباي، ءتاۋباسىنا كەلىپ، شىنايى نيەتىمەن ايتسا اللا كەشىرۋى مۇمكىن» دەپ جاۋاپ بەرەدى.

سودان ەكى سوزشەڭ «بۇگىنگى تاقىرىپ بوزبالا كۇنگى جىگىتتىك تەنتەكتىكتەرىمىز جايىندا بولسىن، سونى ايتايىق» دەيدى. ءسويتىپ، ولار قىزعا بارعان «حيكاياتتارىنىڭ» ءبىرازىن جىبەرەدى. پالەننىڭ قىزىنا بارىپ ەدىم، تۇگىلەننىڭ جەڭگەسىمەن كوڭىل قوسىپ قويىپ ەدىك دەگەن سياقتى ءتارتىپسىز اڭگىمەلەرىن جايىپ سالادى. كۇنالارىن ءبىراز «شايىپ» بولعان سوڭ «ءبىز قىدىرمانىڭ قىرىق اۋىزىن ايتتىق، ەندىگى كەزەك قوناقتىڭ يەسىندە» دەپ، ءۇي يەسىنە تيىسەدى. بۇنى ەستىگەن شال «ويباي قارعالارىم-اي، وسى جامان كەمپىردەن باسقا قىز اتاۋلىنىڭ ەتەگىن كوتەرىپ كورمەپ ەدىم، ومىرىمدە وندايىم بولماعان، جاس كۇنىمدە كەدەيدىڭ بالاسى بولعاننان شىعار، سەندەر سياقتى قىزويناقتا جۇرۋگە شامامىز دا كەلمەگەن» دەپ بىجالاق بولادى.

ءبىراق انا ەكەۋى تاقىمداپ قويماعاننان كەيىن شال ءسال ويلانىپ وتىرىپ: «موللانىڭ ايتقانى راس بولسا، بالا كۇندە ىستەگەن ءبىر كۇنالى ءىسىم بولىپ ەدى، ونى ەندى بىرەۋگە ايتپاق تۇگىلى ويلاۋدىڭ وزىنەن ۇيالام. شاڭىراعىمىزعا سىزدەردەي قادىرلى ادامدار كەلىپ وتىرعاندا ءتىپتى دە باتىلىم جەتەر ەمەس. ال ايتپاۋعا مىنا ەكى جىگىت مۇمكىندىك بەرمەي وتىر، ەندى تىڭداڭىزدار» دەپ اڭگىمەسىن باستايدى:

- مەن شىنىما كەلسەم، مىنا وتىرعان كەمپىرىمنەن باسقا ەشكىمنىڭ قىزىنا بارىپ، الا ءجىپ اتتاعان، بوتەن ايەلمەن ويناس قىلعان جان ەمەسپىن. وعان جاراتۋشى كۋا. ءبىراق، بالالىق، جاستىق نە ىستەتكىزبەيدى. بىلمەي ىستەگەن ءبىر كۇنالى ءىسىم بار ەدى. ءوزىم تاريحتان ەشكىشىنىڭ بالاسى ەدىم. سوندىقتان دا ءتورت تۇلىكتىڭ وسى ءتۇرىن قىسى جازى باعۋمەن ءومىرىمىز وتەتىن. جاسىم ون بەستەن ەندى اسقان شاعىمدا، ەشكى جايىپ ءجۇرىپ، ءبىر شىبىشقا «بارىپ» قويىپ ەدىم، ويناستىقتان قىلعان كۇنام وسى، - دەپتى.

سىرتى موپ- موماقان كورىنگەن شالدان بۇنداي اڭگىمە ەستيمىز دەپ ويلاماعان تورتەۋى قىران- توپان بوپ كۇلىپ شالقاسىنان ءتۇسىپ قۇلايدى. وسىدان كەيىن ءۇي يەسى مال قورالاۋعا دالاعا شىعىپ كەتەدى. ءسۇت پىسىرىم ۋاقىتتان سوڭ شال بالاسىمەن بىرگە الىستان كەلە جاتقان ءبي باستاعان قادىرلى قوناقتارعا ءبىر قايقى ءمۇيىز اق ەشكىنى اكەلىپ باتا سۇرايدى. سول كەزدە ەكى سوزشەڭنىڭ ءبىرى:

- ال مىنا كىسىنىڭ قايىنبيكەسىنە باتا جاساپ جىبەرىڭىزدەر، - دەپتى تىنىش وتىرماي. مۇنى ەستىگەن موللادا، بيدە اق ەشكىگە باتا جاساماي، مال سويىلماي قالىپتى. ارينە، بۇل ويلاپ قاراعان ادامعا قوناقتى قۇرمەتتەپ الدىعا اكەلگەن مالدى مازاققا اينالدىرۋ بولعانى بەلگىلى. اقىرى ءۇي يەسى الدارىڭىزعا اقىالالى مالىمىزدى اكەپ تۇرمىز، وسى ەشكىدەن باسقا تۇلىگىمىز جوق. مەنىڭ سىزدەرگە مانا ايتقانىم مىنا جىگىتتەر قىساپ قويماعان سوڭ قىزىق بولسىن دەپ، ويدان قۇراستىرعانىم ەدى، دەپ قانشا جالىنعانداي بولىپ ءجونىن ايتسادا، ءبارى باتا جاساۋدان باس تارتادى. ءسويتىپ، سوزدەن شىعارعان قىزىق وزدەرىنە شىجىق بولعان ءبىر توپ قوناق سول ءتۇنى شاي-شالاڭ ءىشىپ اش قۇرساق جاتقان ەكەن.

اش شىققان تورتەۋى بۇنى ەشكىمگە ءتىس جارماۋعا ۋاعدالاسادى. ويتكەن سەبەبى - ءبي مەن موللا قونعان ۇيىنەن اش شىققانى ەلگە جايىلسا بەدەلدەرىنە داق بولادى دەگەنى. ءبىراق استان قايتقان سوڭ جولداستارى ءبىلىپ قويىپ، ەل باسشىسىن ۇياتقا قالدىردىڭدار دەپ ەكى «شەشەندى» اتتان اۋدارىپ ءتۇسىرىپ، شاڭعا اۋناتىپ سوققان ەكەن. كەيىن كۇنانى شايعان اڭگىمەلەر ەل ىشىنە اقىرىنداپ تاراي باستايدى. شالدىڭ ايتقان «سىرىن» ەستىگەندەر: «مومىن دەپ وتىرعان انا شال مومىن ەمەس، قۋ ادام ەكەن. ول قوناقتاردىڭ وزدەرى قوناقتىق قادىرىن ساقتاماي، ءۇي يەسىنە «كۇناڭدى ايت، كۇناڭدى ايت» دەپ ماجبۇرلەۋىنە بەرگەن جاۋابى. مۇمكىن، وسىلاي ايتايىندا باسقا مالىم جوق ەدى دەپ، قازىر الدارىنا سول ەشكى تۇقىمىن اكەلىپ باتا سۇرايىن، سوندا بۇلار نە ىستەر ەكەن دەپ ويلاعان شىعار»، - دەگەن پىكىرلەردى ءجيى ايتقان ەكەن.

ارادا جارتى عاسىردان استام ۋاقىت وتسەدە، ەل ساناسىنان وشپەي كەلە جاتقان وسى قىزىقتى اڭگىمەنى ەلدەن ەستىگەن سايىن اتالارىمىزدىڭ «سويلەر الدىندا ويلاپ ال، جۇتار الدىندا شايناپ ال» دەگەن ءسوزى ويىما ورالا بەرەدى.

بەيسەن سۇلتان ۇلى