ن. نازاربايەۆ . قيىردان كەلسە قانداستار

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ «ۇلى دالا ۇلاعاتتارى» اتتى كىتابىنىڭ جالعاسىن ۇسىنامىز.

ءبىز - تىعىرىقتى تار زاماندا تارىداي شاشىلىپ كەتكەن قانداستارىن اتامەكەنگە جيناعان الەمدەگى ءۇش ەلدىڭ ءبىرىمىز.

تاۋەلسىزدىك تىزگىنى قولعا ءتيدى. بۇل كۇندى قازاقستاندا عۇمىر كەشىپ جاتقان حالقىمىز عانا ەمەس، قيىردا جۇرگەن، ەكى كوزى بوتالاپ، تۋعان ەلگە الىستان جانىنىڭ جانارىن سالعان قانداس باۋىرلارىمىز دا اڭساي كۇتكەن. تىرلىكتى تارىنىڭ قاۋىزىنا سىيعىزىپ جىبەرگەن كەڭەستىك يدەولوگيا جوق، قاباعىن تۇيگەن كومپارتيا قۇلاعان، ءوز قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتكەن كەزدە ەڭ الدىمەن ويلاعانىمىز - شەت ەلدەردە جۇرگەن اعايىندى ەلگە ورالتىپ قۋانتۋ، تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ بولاتىن.

انالارىمىز الىسقا كەتكەن تۋعان-تۋىستارىن ءىس تىگىپ وتىرعاندا، جۇمىس جاساپ جاتقاندا سىڭسىپ سالعان انىمەن ەسكە الىپ، كوز جاستارىن ءبىر سىعىپ الۋشى ەدى. بالاڭ كەزىمدە ونىڭ سەبەبىن سۇراعانىمدا: «بالام، ەرجەتەرسىڭ، سوندا بىلەرسىڭ مۇنىڭ ءمانىسىن» دەپ ءسوز اياعىن جۇمباقتاپ جىبەرەتىن. ءبىراق بالا كەزگى ادام جادى مىقتى بولادى عوي. كەيىن، ەسەيە كەلە مۇنىڭ ءمانىن دە، كوز جاسىنا بۋلىققان ءانىن دە ءبىلىپ، كوكەيگە ءتۇيىپ وستىك. تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقاندا ويدا جۇرگەن وسىناۋ اسا ماڭىزدى ءىس-ارەكەتتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ جولىن تاپقانداي بولدىق.

وسىلايشا، 1992-جىلدىڭ 27- تامىزى كۇنى شەت ەلدەردە تۇرىپ جاتقان قانداس باۋىرلارىمىزدى وتانعا ورالتۋ ماقساتىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ ارنايى قاۋلىسىن شىعاردىق. قارقىندى، قىزۋ جۇمىستار باستالدى. ۋاقىت تىم قاۋىرت ەدى. شۇعىل كىرىسىپ، تەز شەشىم قابىلدادىق. وسىناۋ تاريحي باس قوسۋدى ەل ومىرىندەگى ماڭىزدى ءىس-شارا رەتىندە اتاپ ءوتۋ تۋرالى ماسەلە ناقتى قويىلدى.

سول ءىستىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، ونىڭ ءجۇرۋ بارىسىن كۇنبە-كۇن قاداعالاپ وتىردىق. تاپسىرىلعان جۇمىسقا كىرىسكەن ازاماتتار دا تاباندىلىق پەن ىجداعاتتىلىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. قايراتكەرلىكتىڭ قۋاتىن بايقاتتى. تىنىمسىز تىرلىك زايا كەتكەن جوق. ويداعىنى اتقارىپ، ورتامىزدى تولتىردىق.

ءبىزدىڭ تاريحىمىز ءۇش مىڭ جىلدىق كەزەڭنىڭ ارعى جاعىن دا قامتيدى. ونى قازاق جەرىنەن، ونىڭ ءتورت قۇبىلاسىنان تابىلىپ جاتقان تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر، كەشەندى كەسەنەلەر، كونە قورعاندار، التىنمەن اپتالعان ادامدار، ءتىپتى، التىنمەن كومكەرىلگەن جىلقىلار داۋسىز دالەلدەپ جاتىر.

جالپى، تاريحىمىزدا ءبىز بەس بۇرىشتى جۇلدىز بەن كرەست تاڭباسىن دا وزگە ەلدىڭ مۇراسى، جاتتىڭ دۇنيەسى دەپ قابىلداپ كەلدىك. دالامىزدىڭ ءار جەرىنەن تابىلىپ جاتقان كونە جادىگەرلەر مۇنىڭ الدى سەگىز مىڭ، بەرىسى بەس مىڭ جىل بۇرىن وسى دالادا بولعاندىعىن، بولىپ قانا قويماي، ونى باعزى بابالارىمىز التىنمەن اپتاۋدىڭ، كۇمىسپەن كۇپتەۋدىڭ، تەمىردەن ءتۇيىن ءتۇيۋدىڭ كانىگى شەبەرلەرى، ۇلى ۇستالارى بولعانىن دالەلدەۋدە.

ازيا تاريحىنىڭ اتاقتى بىلگىرى، عالىم ن. ا. اريستوۆتىڭ حالىق ساناعى تۋرالى سيپاتتامالىق-ستاتيستيكالىق ەڭبەگىندە 1897-جىلى قازاقتاردىڭ سانى ءوز اۋماعىندا 4 ميلليون بولعانى انىق جازىلعان. جاي عانا اريفمەتيكالىق ەسەپكە جۇگىنسەك، بۇل سان دەموگرافيالىق دامۋ ءۇردىسى بويىنشا قازىر كەم دەگەندە 30 ميلليوننىڭ شاماسىندا بولار ەدى. وكىنىشكە قاراي، زۇلىم ساياسات ءبىزدى بۇعان جەتكىزبەدى.

سول كەزدىڭ وزىندە عالىمنىڭ ەسەبى بويىنشا شەت ەلدەردە 100 مىڭ قازاق ءومىر ءسۇرىپ جاتىپتى. قازاق حالقىنىڭ دامۋ ۇردىسىنەن، ونىڭ رۋحاني وركەندەۋ پروتسەسىنەن، حالىق سانىنىڭ جەدەل وسۋىنەن سەكەم العان سۇرقيا كوسەمدەر جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ىشىندە نەبىر زىميان ايلا-شارعىلاردى ويلاپ تاۋىپ، جۇرتىمىزدىڭ كوز جاسىن كول ەتتى، قىرعىنعا ۇشىراتتى. بۇل - ۇمىتىلماس تاريح. ۇمىتۋعا حاقىمىز جوق تاريح. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ ەڭ ماڭىزدى بەتتەرى دە وسىندا جاتىر.

1991-جىلعى 31- جەلتوقساندا قازاق راديوسىنان شەت ەل قازاقتارىنا ارناپ ءسوز سويلەدىم. ول ءسوز جان جۇرەگىمنەن قايناپ شىققان ەدى. سول ءسوز الەمنىڭ ءار ەلىندە عۇمىر كەشىپ جاتقان باۋىرلارىمىزدى ءدۇر سىلكىندىردى. قازاقستانعا كەلەمىن دەپ ات باسىن بۇرىپ، ۇلى كوشتىڭ تەڭىن بۋىپ، تىزگىنىن قاققان باۋىرلار سول كەزدەن باستاپ وتانعا ورالۋدىڭ قام-قارەكەتىنە كىرىستى. 1992-جىلعى دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ العاشقى قۇرىلتايىن وتكىزۋگە دايىندىقتىڭ رۋحاني جوسپارىن وسىلايشا تاۋەلسىزدىك جاريالاعاننان كەيىن ون بەس كۇن ىشىندە باستاپ كەتكەنبىز. بۇل كۇن جەلتوقساننىڭ جازعا اينالعانداي جايساڭ كۇنى ەدى. ەلدەگى باۋىرلارىمىزدىڭ دا ەلەڭدەپ كۇتكەن كۇنى بولاتىن. الاپات كۇندەردە اجىراپ كەتكەن اعايىن قۇشاعى قايتا قاۋىشۋعا ۇمتىلىپ كەلە جاتتى.

بيىل ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە 100 جىل تولادى. حالقىمىز ءوزىنىڭ سان عاسىرلىق تاريحىندا تالاي كۇرەس پەن شايقاستى، ناۋبەت پەن زۇلماتتى كورۋدەي-اق كوردى، كۇرەسۋدەي-اق كۇرەستى. «قاراتاۋدىڭ باسىنان قۇلاعان» قارالى كوشتىڭ ءوزى قارالى زامان بولىپ، تاريحىمىزعا كىردى.

سول ارقىلى ۇلتتىق تانىمىمىزدىڭ وشپەيتىن بەتى بولىپ، جۇرەككە ءسىڭدى. ودان كەيىنگى، كەشەگى كەڭەستىك زورلىق پەن زوبالاڭ كەزىندە «قازاقتار ءشىلدىڭ قيىنداي شاشىراپ»، اتامەكەننەن اۋىپ، بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا باس ساۋعالاپ كەتتى. قولدان كەلەر دارمەن جوق، قىناداي قىرىپ بارا جاتقان قىزىل يمپەريانىڭ قاندى تىرناعىنان ۇرپاعىن امان الىپ قالۋدىڭ ءبىر قارەكەتى وسى بولاتىن. ءتۇن جامىلىپ، تاۋ استى، توسقاۋىلعا ۇشىراپ، توز-توزى شىقتى. ايتەۋىر ءولدىم-تالدىم دەگەندە جاتقا قونىس اۋدارىپ، جان ساۋعالادى.

الەمنىڭ ءار قيىرىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان باۋىرلارىمىزدى اتاجۇرتقا ورالتۋ باعىتىندا كوپتەن ويىمدا جۇرگەن ارمانىمدى ورىنداعان ءساتىمدى مەنىڭ ءوز ومىرىمدەگى ەڭ باقىتتى كەزەڭىم دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل ءبىر جۇرەكجاردى قۋانىش، سەزىمگە تولى سالتانات، ازاماتتىق پارىزدىڭ سالماعىن سەزىنۋدىڭ شىنايى كورىنىسى بولدى. وسىنداي ەرەكشە ساتتەر وڭاشا قالعان كەزدە كەيدە ولەڭ بولىپ ورالىپ، قولىڭا قالام العىزادى.

تىڭداي ءبىلۋ زامانىڭنىڭ تىنىسىن،

تورگە وزدىرۋ قازاعىمدى -

ۇلى سىن.

مويىنداتساڭ مۇراتىڭدى جاھانعا،

سوندا عانا...

پەندە ەمەس،

ۇلىسىڭ!

سوندا عانا

ۇلىقتايدى ۇلىسىڭ!

ەلىمىزدە دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ بەس قۇرىلتايى ءوتتى. ولاردىڭ كەيىنگىلەرى جاڭا ەلوردا تورىندە - استانادا ءوتتى. وسى كەزەڭنىڭ ءوزى جاڭا ەلورداعا قونىس اۋدارۋ تۇسىنداعى تاريحي وقيعالارعا كۋا بولۋ، كوزايىم بولۋ تۇرعىسىندا ەل تاريحىنداعى ەلەۋلى كۇندەر، ەرەكشە ساتتەر بولدى. دۇنيە ءجۇزى قازاقتارىنىڭ باسىن قوسۋ ناۋقاندىق ءىس-شارا ەمەس، مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ مەرەيلى دە مارتەبەلى كورىنىسى بولىپ، حالىقارالىق قاۋىمداستىقتان، الەمدىك وركەنيەتتەن ءوز باعالارىن الدى. الەمدە ءوز قانداستارىن اتاجۇرتقا جيناپ، مەملەكەتتىك تۇرعىدان ارنايى باعدارلامالار قابىلداعان، كەلگەندەردىڭ جاڭا ورتادا جاتسىنباي، بىردەن ءسىڭىپ، جايلى عۇمىر كەشىپ كەتۋىنە بارلىق جاعدايلارىن جاساپ جاتقان دۇنيە جۇزىندەگى ءۇش ەلدىڭ ءبىرى - قازاقستان.

بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، گەرمانيا مەن يزرايل مەملەكەتتەرىنىڭ ءوزى بىزگە قىزىعا قارايدى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

ارينە، جاڭادان جەرسىنۋ، بەيتانىس ورتاعا بىردەن بەيىمدەلۋ وڭاي بولماس. كەيدە قيىردان كەلگەن قانداستارىمىزدى جايلى ورنالاستىرۋدا جەكەلەگەن جاۋاپتى ادامداردىڭ تاراپىنان بولىپ جاتاتىن بويكۇيەزدىك پەن توعىشارلىق، جانى اشىماستىق پەن جاعدايدى باعالاي الماۋشىلىق كەزدەسىپ قالاتىنىن جاسىرۋعا بولمايدى. مۇنداعى تۇيتكىلدەر - مەملەكەتتىڭ قاتەسى ەمەس، كەيبىر شەنەۋنىكتەردىڭ تورەشىلدىگىنە بايلانىستى جاعدايلار. ءبىز بۇلاردىڭ بارىنە سىن كوزىمەن قاراپ، تۇزەتىپ، كوڭىلگە تۇسكەن قاياۋدى جويۋعا كۇش سالاتىن بولامىز.

اعايىنعا ارناپ كوپ نارسەنى ايتقىم-اق كەلەدى. الايدا، ىشتەگىنىڭ ءبارى سىرتقا شىعا بەرمەيدى عوي. ەل تىرلىگى، كوپ ۇلتتى قازاقستاننىڭ بىرلىگى مەن تىنىشتىعى جاتسام-تۇرسام كوكەيىمنەن كەتپەيتىن ماعان جالعاسىپ جاتقان قازاق كوشىنىڭ تاعدىرى ءتىپتى دە وڭاي سەزىلىپ تۇرماعانىن ايتقىم كەلەدى. جىراقتاعى جۇرتىڭ تۋعان جەرگە جاۋتاڭداپ قاراپ وتىرسا، كىسىنىڭ جانى قالاي جاي تابادى؟!

كوشى-قون ماسەلەسى شىنىندا دا ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن ەڭ باستى پروبلەمالاردىڭ بىرىنە اينالعانى شىندىق. جەر-جەردەگى جەكە دارا جاعدايلاردى ەسكەرسەك، ءار ەلدەردەگى دياسپوراعا قامقورلىق جاساۋ - وركەنيەت ءىسى ەكەنى ايدان انىق.

دەمەك، ءبىزدىڭ دە كوشى-قون شارالارىن مەملەكەتتىك دەڭگەيگە كوتەرۋىمىز ابدەن زاڭدى. سوندىقتان دا قانداستارىمىزدىڭ تۋعان جەرگە تورتكۇل دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن قارلىعاشتاي ۇشىپ كەلگەندەرىنە - كىرشىكسىز كوڭىلدەرى ءۇشىن، ال ءارتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى جەتە الماي جۇرگەندەرىنە - قاي قيىردا جۇرسە دە، اتامەكەنگە دەگەن ساعىنىش پەن سۇيىسپەنشىلىككە تولى پەرزەنتتىك پاك پەيىلدەرىن سارقىماي ساقتاعاندارى ءۇشىن ريزاشىلىق بىلدىرەمىز. جەر بەتىندەگى بارشا شاڭىراقتارىمىزدىڭ ءبارىنىڭ دە باقىتى اسىپ، ىرىزدىعى تاسىسىن دەيمىز!

ءبىز - تالاي-تالاي وقيعالاردىڭ كۋاسى بولعان ۇلان-عايىر دالا مەن مۇزارت شىڭدى اسقار تاۋلار تۇلەگىمىز. بۇل - ءبىزدىڭ سان بۋىن بابالارىمىزدىڭ كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن جەرى. اتادان قالعان بايتاق مۇرامىز، باعا جەتپەس بايلىعىمىز، التىن بوساعامىز. قازاق - تامىرىن جەتى قابات جەر استىنا جىبەرگەن بايتەرەكتەي، وزەگىن تاريحتىڭ تەرەڭىنە تارتىپ، وسىناۋ قاسىرەتتى دە قاسيەتتى دارحان دالاسىنان تابان اۋدارماي، داۋىلدارمەن الىسىپ، تاعدىرىمەن قارىسىپ، ءوسىپ-وركەندەپ كەلە جاتقان جاۋجۇرەك تە جاسامپاز حالىق.

بۇگىنگى قازاق حالقى - سوناۋ ەستە جوق ەسكى زامانداردا-اق تۇلپارلارىنىڭ تۇياعىمەن دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرىپ، تەكتى ءتول تاريحىن تاسقا جازعان كونە ساقتاردىڭ، ەجەلگى عۇنداردىڭ، بايىرعى تۇرىكتەردىڭ ۇرپاعى. ولار - ۇلكەن ءۇيدىڭ قارا شاڭىراعىن اتاجۇرتتا ساقتاپ قالعان وركەندى ورەندەر.

بۇگىنگى بوستاندىق - تۇعىرلى تاۋەلسىزدىك تە وزىنەن ءوزى كەلىپ، بەكەردەن- بەكەر باسىمىزعا قونا قالعان جوق. اڭسارلى ارمان - ازاتتىق ءۇشىن ميلليونداعان ادامداردىڭ قانى توگىلىپ، جانى قيىلدى، جازىقسىز زارداپ كورىپ، جاپا شەكتى. قىرۋار قۇرباندىققا دۋشار بولدىق. بۇل دا - ەشقاشان ۇمىتىلماۋعا ءتيىستى، ماڭگىلىك تاعزىم ەتەر تاريحىمىز بەن تاعدىر-تالەيىمىز. دەمەك، ءبىز دە اتا-بابالارىمىزدىڭ ارۋاعى الدىندا، ءمارت مىنەزى مەن ءور بولمىسىنىڭ ۇلگى-ونەگەسىمەن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ۇلت بولىپ ۇيىسۋى، جۇرت بولىپ جۇمىلۋى ءۇشىن قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەۋگە ءتيىسپىز.

اتاجۇرتقا ورالۋدىڭ دا كۇرمەۋلى ماسەلەسى كوپ. ونىڭ زاڭدىق-قۇقىقتىق، الەۋمەتتىك-قوعامدىق تۇيتكىلدەرى بار. ولاردىڭ ءبارىن زامان تالابىنا ساي تولىق رەتتەپ وتىرۋ ءۇشىن ۋاقىت كەرەك، جان- جاقتى جۇمىس قاجەت. سونداي كەزدە وكپەلەۋگە بەيىم تۇراتىن، كۇتۋدىڭ سوڭىن كۇدەر ءۇزۋدىڭ الدى دەپ قابىلدايتىن ازاماتتار دا تابىلىپ قالىپ جاتادى.

ءبىز ءاربىر باۋىرىمىزدى اتامەكەنىن اڭساپ كەلگەن اعايىن دەپ قانا قاراماي، ءبىر تۋعان باۋىر، ەلگە قوسىلعان ەلەۋلى قازىنا دەپ قابىلدايمىز. وسى حالىقتىق ىسكە قىزمەت ەتىپ جۇرگەن جاۋاپتى جانداردىڭ ءبارى دە بيىك مەجەدەن كورىنسە، ولاردىڭ ازاماتتىقتارىنا بەرىلگەن باعا دا وڭ بولادى.

ۇلى ءال-ءفارابيدىڭ: «ادام ماقساتىنا ءوزىن ءوزى جەتىلدىرۋ ارقىلى جەتەدى»، دەگەن ءسوزى بار. قوعام دا سونداي، ءوزىن ءوزى دامىتىپ، جەتىلدىرىپ وتىراتىن مەملەكەت قانا ءوز ماقساتىنا قينالماي جەتەدى، باتىل العا باسادى.

ءبىز ەلگە ەل، باسقا باس قوسىپ، قازاقستان حالقىنىڭ سانى مەن ساپاسىن ارتتىرۋ ارقىلى ۇلتتىق- دەموگرافيالىق ساياساتتىڭ ەڭ ماڭىزدى باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرىپ كەلەمىز. حالىق سانىن ءوسىرۋدىڭ تاريحي جولىن قالىپتاستىرۋ تۇرعىسىندا ءبىز جاساعان قادامنىڭ جەمىسى دە، جەڭىسى دە كورىنە باستادى. بۇل - جالعاسا بەرەر جارقىن جول. وسىناۋ جىلداردا ەلىمىزگە 1 ميلليونعا جۋىق باۋىرىمىز ورالدى. قازاق ەلىنىڭ شاڭىراعى بيىكتەپ، كەرەگەسى كەڭەيە ءتۇستى. كوش ءالى دە توقتاعان جوق. توقتامايدى دا.

شەت ەلدەردەگى قانداستارىمىز تۋرالى ايتار بولساق، قازىرگى كەزدە وزگە ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتاردىڭ جالپى سانى ۇلتىمىزدىڭ ۇشتەن ءبىرىن، ياعني 5 ميلليوننان استام ادامدى قۇرايدى. ولار الەمنىڭ 40 تان استام ەلىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ تىزگىنىن قولىمىزعا ۇستاعان العاشقى كۇننەن باستاپ حالقىمىزدىڭ ەجەلگى اسىل مۇرالارىن، قادىر-قاسيەتىن قايتا جاڭعىرتىپ، ۇلت رەتىندە تۇلەتىپ، جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋگە بار كۇشتى سالۋمەن قاتار، شەت ەلدەردەگى باۋىرلارىمىزدىڭ ونەرىن، ادەبي مۇراسىن، حالىقتىق قول ونەرىن، اتا كاسىبىن دامىتۋدا ارنايى جۇمىستار جۇرگىزىپ كەلەمىز.

بۇل - ادامي كاپيتالدى وتانعا ورالتۋدىڭ وڭ قادامدارىنىڭ ءبىرى. بۇل قادام جاڭىلمايدى، شەكارا جابىلمايدى. ۇلى كوش جالعاسا بەرەدى. ويتكەنى، الەمدەگى بار قازاق - ءبىر قازاق.

ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى قادىم زاماندا عۇمىر كەشىپ، ءوزىنىڭ دانالىق دارا قاسيەتىمەن كونە گرەكتىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن ساق عۇلاماسى، ءبىزدىڭ باعزى بابامىز اناحارسيس (ب. د. د. 620-555-جىلدار) كەيىنگى جۇرتىنا: «مەنىڭ سەنگەنىم - ساداق پەن جەبە»، دەگەن تۇجىرىمدى ءسوز قالدىرعان. وسى ءبىر اۋىز سوزدەن ونىڭ تاريحي تەگى مەن گەنەتيكالىق بولمىسى بايقالادى.

بۇل ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە. سونىمەن قاتار، بۇل ءسوزدىڭ ءمانى - ەلدىكتى ساقتاۋدىڭ جولى ەرلىك، بويىڭداعى بەس قارۋ دەگەنگە دە كەلىپ سايادى. باتىرلىقتىڭ بايانى سەزىلەدى. بۇل ءسوز ءبىزدىڭ دە جانىمىزدى جىگەرگە بولەپ، قانىمىزدى قىزدىرادى.

ءبىراق «ءبىز سەمسەردەن سوقا سوققان» ساياساتتى ۇستانا وتىرىپ، بەيبىتشىلىكتىڭ مىزعىماس تۇعىرى - ىنتىماق پەن بىرلىكتى تۋ ەتىپ، تاعى دا كۇلتەگىننىڭ كوك تاسىنان كوكەيدەگى ويدى تاپ باسقان ءسوزدى داۋىستاي وقيمىز: «جاۋىڭدى جەڭۋ ءبىر باسقا، جاۋىقپاس ەتۋ ءبىر باسقا».

قيىردان كەلگەن قانداستار تۋرالى قىسقا قايىرىپ، تۇجىرىم جاساعاندا تىلگە تيەك بولعان سوزدەردى قازاقستان حالقى وي- ساناسىندا ۇستاپ، ورتاق پىكىر رەتىندە تۇتىنسا، كەرەگەمىز كەڭىپ، كەمەلىمىز تولا بەرەدى.