الىستاعى اعايىننىڭ ارناۋى
دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ ءتوراعاسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن شەتەلدەگى باۋىرلارىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرى مەن حالىقتىق قولونەرىن، ءتول مادەنيەتى مەن اتا كاسىبىن دامىتۋعا كوڭىل اۋدارىپ، باستى نازاردا ۇستاپ كەلەدى.
ەل شەتى، جەل وتىندەگى اعايىندار دا ءاردايىم ۇلت كوشباسشىسىنىڭ دياسپورانى قولداۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ساياساتىنا ايرىقشا ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ، الىستا جۇرسە دە قازاقستاننىڭ بەدەلى ءوسىپ، اتاق-ابىرويىنىڭ اسقاقتاۋىنا تىلەكتەستىگىن ءبىلدىرىپ وتىرادى.
دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشەۆتىڭ ايتۋىنشا، شەتەلدەگى قازاقتار نۇرسۇلتان نازاربايەۆتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى عانا ەمەس، جەر جۇزىندەگى بۇكىل قازاقتىڭ باسشىسى رەتىندە قادىر تۇتادى. ەلباسى قولعا العان ءاربىر باستاماعا اتسالىسۋدى وزدەرىنە ازاماتتىق پارىز سانايدى. ءبىز بۇگىنگى ماقالامىزدا الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىق مەرەكەسىنە وراي جانە قازاقتىڭ اتىن الەمگە تانىتۋ ماقساتىندا ورىندالىپ جاتقان يگى شارالارعا توقتالساق دەيمىز.
1. مامىر ايىندا گەرمانيانىڭ كەلن قالاسىندا ەۋروپا قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايى ءوتتى. ەۋروپالىق قازاقتار باس قوسۋدى تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىنا ارنادى. جيىنعا اتامەكەننەن ارنايى دەلەگاتسيا اتتانىپ، جەتىسۋ جىرشىلىق مەكتەبىن جالعاستىرۋشى ءابىش ادىلبەكوۆ، اقىندار مۇحامەتجان تازابەكوۆ، جانداربەك بۇلعاقوۆ، سىرىم اۋەسحان، سۋرەتشى گۇلنازىم ءومىرزاق، ەتنوگراف سالتانات ءومىرالى، انشىلەر ۇلىقپان جولداسوۆ، فاريدا جولداسوۆا، تورەعالي ءتورالى، قاجىمۇرات شەشەنقۇل سىندى تانىمال ازاماتتار قاتىسىپ قايتتى.
قۇرىلتايعا ەۋروپانىڭ 14 مەملەكەتىنەن قوناقتار كەلدى. شارا اياسىندا فۋتبولدان جارىس ءوتىپ، 14 كوماندا باق سىنادى. كەلەسى كۇن اقىندار ايتىسى مەن ونەر شەبەرلەرىنىڭ كونسەرتىمەن جالعاستى.
2. موڭعوليادا تۇراتىن الەمدىك دەڭگەيدەگى الپينيست جاناربەك اقىبي تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىنا وراي 25 تاۋعا شىعۋ شاراسىن ۇيىمداستىردى. ول بىلتىرعى جىلى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىنا وراي 550 تاۋعا شىعۋ اكسياسىن دا جۇزەگە اسىرعان بولاتىن. موڭعولياداعى ەڭ بيىك دەپ سانالاتىن 25 تاۋعا ەكى ەل ازاماتتارى بىرگە كوتەرىلگەن. بايان-ولگەي قالاسىندا وتكەن «بۇركىتشى- 2016» حالىقارالىق سايىسىنا قاتىسۋعا بارعان قازاقستاندىق قۇسبەگىلەر مەن وزگە دە 25 ازامات تەڭىز دەڭگەيىنەن 4200 مەتردەي بيىك تاۋدى باعىندىرعان. تسامباگاراۆ تاۋىنا شىققانداردىڭ الدى 60 جاستا بولسا، ەڭ كىشىسى 7 جاستاعى جەتكىنشەك ەكەن.
3. تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە وراي وزبەكستانداعى قانداستارىمىز دا ەرەكشە دايىندىق ۇستىندە. جاقىندا رەسپۋبليكالىق قازاق ۇلتتىق مادەني ورتالىعىندا «تاۋەلسىزدىك شابىتتارى» اتتى رەسپۋبليكالىق جىر ءمۇشايراسى ۇيىمداستىرىلدى.
وزبەكستان جازۋشىلار وداعى جانىنداعى قازاق ادەبيەتى كەڭەسى، رەسپۋبليكالىق ۇلتارالىق مادەنيەت ورتالىعى، وزبەكستان قازاق ۇلتتىق مادەني ورتالىعى مەن رەسپۋبليكالىق «نۇرلى جول» گازەتى قولعا العان جىر كەشىنە قاراقالپاقستاننان، ناۋاي، تاشكەنت وبلىسى جانە تاشكەنت قالاسىنان ۇمىتكەرلەر كەلگەن.
ولار ءوز ولەڭدەرىنە قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ جەتىستىكتەرىن، حالقىمىزدىڭ بارشا سالاداعى قول جەتكىزگەن تابىستارىن، جاستاردىڭ جاسامپاز ءومىرىن ارقاۋ ەتكەن. بەلگىلى اقىن اقشاگۇل تولەگەنوۆا ءمۇشايرانى «جيىرما بەس جىل» اتتى جىر شۋماعىمەن باستاپ بەرسە، ولجالى بولعان وزگە ۇمىتكەرلەر «ءوز ولەڭىن تۋعان جەرمەن جانە تاۋەلسىزدىكپەن بايلانىستىرعانى ءۇشىن»، «ءوز ولەڭىندەگى حالىقتار دوستىعى ءۇشىن»، «مانەرلەپ وقىعانى ءۇشىن»، «بەلسەندى قاتىسقانى ءۇشىن» اتالىمدارى بويىنشا سارالاندى.
قازىلار القاسىنىڭ قۇرامىندا اقىن، جازۋشى، اكادەميك قالدىبەك سەيدانوۆ، وزبەكستان جازۋشىلار وداعى جانىنداعى قازاق ادەبيەتى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى مەكەمباي وماروۆ، رەسپۋبليكالىق قازاق ۇلتتىق مادەني ورتالىعىنىڭ وكىلى مۋنوجات نۋرماتوۆا جانە اقىن ماحمۋد توير جۇمىس ىستەدى.
4. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 25 جىلدىعىنا وراي ماسكەۋدە «ەلىم مەنىڭ» وليمپياداسى ءوتتى. ءبىلىم سايىسى قازاق تىلى مەن مادەنيەتى جانە تاريحىنا ارنالدى. شارادا رەسەيدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرى جانە جەرگىلىكتى ستۋدەنتتەرمەن قاتار وزگە ۇلتتىڭ دا وكىلدەرى باق سىنادى.
ولاردىڭ ەڭ كىشكەنتايى - توعىز جاستا. قازاق تىلىندەگى ءبىلىم-قابىلەتتەرىن بايقاپ كورۋدى ماقسات ەتكەن بىلىمدىلەر بايگەسىنىڭ العاشقى كەزەڭى مامىر ايىندا ۇيىمداستىرىلىپ، ۇزدىك دەپ تانىلعاندار قازان ايىندا اقتىق سىنعا جىبەرىلگەن.
ۇمىتكەرلەردىڭ قارىم-قابىلەتتەرىن رەسەي عىلىم، فيلولوگيا جانە ادەبيەت اكادەمياسىنىڭ وقىتۋشىلارى باعالاپ، جەڭىمپازدار ماسكەۋ لينگۆيستيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ماراپاتتالدى. «قوسىمشا جۇلدەلى ورىندار بولعاندا 23 قاتىسۋشىنىڭ جارتىسىن ماراپاتتايتىن ەدىك. سەبەبى, ولاردىڭ جۇمىستارى جوعارى باعاعا لايىق. قازاق تىلىن جان-جاقتى مەڭگەرگەن» دەيدى بايقاۋدى ۇيىمداستىرۋشى روزا تادينوۆا.
5. قىتايداعى گانسۋ پروۆينتسياسىنىڭ اقساي-قازاق اۆتونوميالىق ۋەزىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق زياتكەرلىك ويىنىن ۇيرەتەتىن توعىزقۇمالاق ۇيىرمەسى اشىلدى. يگىلىكتى شارانى «ارمانتاۋ» مادەني سەرىكتەستىگى مەن اۋداندىق مادەنيەت جانە دەنە تاربيەسى ورتالىعى بىرلەسىپ ىسكە قوسقان. «ارمانتاۋ» مادەني سەرىكتەستىگىنىڭ جەتەكشىسى مارقابا مالىك ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، الداعى ۋاقىتتا دا اسىق اتۋ، حان دويبىسى سياقتى ۇلتتىق ويىندار ۇيىرمەلەرى بالالار يگىلىگىنە ۇسىنىلادى. قازىردىڭ وزىندە اقساي-قازاق اۆتونوميالىق اۋدانىنىڭ بالالارى شىڭجاڭدا توعىزقۇمالاقتان وتكىزىلگەن جارىستاردا جەتىستىككە جەتىپ ۇلگەرىپتى.
ەستەرىڭىزگە سالا كەتسەك، ق ح ر گانسۋ پروۆينتسياسىنىڭ اقساي-قازاق اۆتونوميالىق ۋەزىندە 3 مىڭداي قازاق تۇرادى.
ال ميلليوننان استام قازاق قونىستانعان التاي ايماعىنا قاراستى بۋىرشىن اۋدانىندا قىتاي-قازاق قولونەر شەبەرلەرى ورتالىعى اشىلدى.
سالتاناتتى راسىمدە قىتاي فولكلورشىلار قوعامىنىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، اۆتونوميالى رايوندىق ادەبيەت-كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى، اۆتونوميالى رايوندىق فولكلورشىلار قوعامىنىڭ ءتوراعاسى ماشيۇڭ فۋ قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەپ، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ ارنايى قارارىن وقىعان. ورتالىق قىزمەتكەرلەرى قولونەر بۇيىمدارىن شىعارۋمەن اينالىسادى.
6. بەيجىڭ ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمى دۇيسەنالى ءابدىلاشىم ۇلىنىڭ جيناقتاۋىمەن قىتاي مۇراعاتىندا ساقتالعان قازاق حاندارىنىڭ حاتى جارىققا شىقتى. كىتاپتا قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارىنا قاتىستى تابىلعان 154 قۇجاتتىڭ 67 ءسى جاريالانعان. وقىرمان قولىنا تيگەن توپتاما توتە جازۋمەن باسىلعان، الداعى ۋاقىتتا كيريلل قارپىنە اۋدارۋ جوسپاردا بار.
baq.kz مالىمەتىنشە، قۇجاتتاردىڭ دەنى 1757-جىلدان باستاۋ الادى، بۇل چيڭ پاتشالىعى تۇسىندا قازاقتارمەن قارىم-قاتىناس ورناعان كەزەڭ. كوپشىلىگى ءۋالي مەن حانقوجا حاندارعا قاتىستى. ال العاشقى حاتتار ابىلاي حان مەن ابىلپەيىس سۇلتاننىڭ اراسىندا جولدانعان. بەيجىڭ ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دۇيسەنالى ءابدىلاشىم ۇلى «وڭ قانات، سول قانات، باتىس قانات قۇجاتتارى دەپ قاراستىردىق. سول قانات - ابىلاي جانە ول بيلەگەن قازاقتار جازعان دۇنيە، وڭ قانات دەپ وتىرعانىمىز ابىلپەيىس جانە ونىڭ ۇرپاقتارى جازعان، ەندى باتىس قانات دەگەندە بۇل، نەگىزىنەن، ءابىلقايىردىڭ بالاسى ءنۇرالى.
ءنۇرالى ءوز ومىرىندە وسى شىعىسقا چيڭ پاتشالىعىنا ەكى رەت ەلشى جىبەرگەن. ءبىرى - 1763، ەندى ءبىرى - 1783-جىلى. قازىر ءبىزدىڭ قولىمىزدا بارى - 1783-جىلى جازىلعان ەكى حات. ءبىرى ىلە گەنەرالىنا، ەندى ءبىرى پاتشاعا ارناپ جازىلعان» دەيدى اۆتور.
7. تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعىنا وراي فرانسيا مەملەكەتىندە قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى ۇلەستىرىلدى.
پاريج قالاسىندا وتكەن شاراعا فرانسياداعى قازاقستان ەلشىلىگى، قازاق دياسپوراسى مەن قازاقستان دوستارىنىڭ جاستار اليانسى وكىلدەرى جانە قالا تۇرعىندارى قاتىستى. سالتاناتتى شارادا كيىز ءۇي ەلەمەنتتەرى پايدالانىلعان شاتىر تىگىلىپ، ۇلتتىق كيىم، ىدىس-اياق، كادەسىيلار، مۋزىكالىق اسپاپتار، تۋريستىك بۋكلەتتەر، كىتاپتار جانە فوتوالبومدار قويىلىپ، قازاقستاندىق مۋزەيلەردىڭ كوركەمونەر كارتينالارى ارقىلى بەزەندىرىلدى. مەرەكە قوناقتارى ۇلتتىق تاعامنان ءدام تاتىپ، قازاق داستارقانىنداعى ءارالۋاندىلىقتى اتاپ ءوتتى.
قازاقستاندىق ديپلوماتتار شاراعا قاتىسۋشىلارعا قازاقستاننىڭ 25 جىلدا جەتكىزگەن جەتىستىكتەرى، ەلدىڭ مادەني كەلبەتى، سونىمەن قاتار الداعى ۋاقىتتا بولاتىن «ەكسپو-2017» حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسى جايىندا باياندادى. سوڭىنان ستۋدەنت قازاق جاستارى مەن دياسپورا وكىلدەرى قازاقتىڭ ۇلتتىق ءبيىن بيلەدى.
ءامىرلان ماۋلەن
aikyn.kz
