جىلاندار پاتشالىعى نەمەسە سىعاناقتىڭ جەراستى جولى

استانا. قازاقپارات - قاراتاۋدىڭ قۇپياسىنا تولىق قانىققان ەشكىم جوق، سىرىن ىشىنە ءالى بۇگىپ جاتىر.

بىرەن- ساران بولماسا تاۋدىڭ تىنىسىن ەپتەپ تانىعانىمىز كەشە عانا. تاڭبالى تاستارعا قىزىعىپ، ول تۋرالى تالاي وي تارقاتقان ەدىك. بۇگىن تاعى ءبىر تاڭعاجايىپقا كەزىكتىك. جاڭاقورعاننان ءجۇز شاقىرىمداي ءجۇرىپ، ۇڭگىر ىزدەپ باردىق.

جولباستاۋشىمىزدىڭ ايتقانى ايداي كەلدى، شاعىن توبەنىڭ ۇستىندە دوعال پىشىندەس تەسىك ەكەن، ءبىز ەلەۋسىز ۇڭگىرگە ەنتەلەي تۇستىك.

حوش. ءالقيسانى ارىدەن باستاساق. ءبارى دە جاي اڭگىمەدەن باستالدى. قۇقىق قورعاۋ سالاسىندا قىزمەت ەتىپ، زەينەتكە شىققان ءمادي مىرزاحمەتوۆ اعامىزبەن سىر اقتارىپ وتىرىپ، ءسوزدىڭ ءبىر ۇشى قاراتاۋعا تىرەلدى.

- قانىبەك، مەن سىعاناقتىڭ جەراستى جولىن بىلەمىن.

- قايدان، قالاي؟

- كەزىندە ەڭبەكشى اۋىلىندا ۋچاس- كەلىك ينسپەكتور كەزىمدە ءابىلقاسىم دەگەن اڭشى كىسى كورسەتكەن. بۇل 1985 -جىلى بولاتىن. شوپانداردىڭ ساقپان ناۋقانى ۋاقىتىندا مال ۇرلىعىن بولدىرماۋ ماقساتىندا قويشى اۋىلعا باردىم. الگى اڭشى اعامىزدى سول جەردەن جولىقتىردىم. قازاقتىڭ باسى قوسىلسا وتكەن- كەتكەن اڭگىمەدەن قوزعايتىنى بار ەمەس پە، ءبىز وسىلاي وتىرىپ، جەراستى جولى تۋرالى ايتىلىپ قالدى. ءسويتتى دە ول: - بالالارىمنىڭ وندايعا قىزىعۋشىلىعى جوق، قاجەت دەسەڭ ساعان كورسەتەيىن، - دەدى. ىزدەگەنگە سۇراعان، مەن قۇپ الدىم. شوپاننىڭ قونىسىنان ەكى شاقىرىمداي جەردەگى ۇڭگىردى كورىپ، قايران قالدىم. ۇڭگىردىڭ ءۇستى قوي تاسپەن جابۋلى ەكەن، ەكەۋلەپ اۋزىن اشتىق.

تەرەڭ، ارىعا كىرىپ كورمەدىك. سودان كەيىن تاعى بىردە بارىپ قايتتىم. سول كۇيى. زەرتتەپ جۇرگەن ەشكىم جوق. ەندى وزىڭە ايتتىم، ماسەلە ەتىپ كوتەرسەڭ دۇرىس بولار ەدى، - دەدى.

مەن بۇل جاڭالىقتى ەستىگەن بويدا رەداكتسيادان نۇرلات بايگەنجە مەن سامات ءابدىشتى ەرتىپ، شيەلى اۋدانى اۋماعىنا شىقتىق. ەڭبەكشى، قوسۇيەڭكى اۋىلىنان اسىپ، تاقياتوبەدەن وڭتۇستىك- شىعىسقا بۇرىلدىق. جولاي تاس ۇنتاقتاۋ تسەحىن اينالىپ وتتىك تە ادىر توبەگە قاراي بەتتەدىك. ايقىش- ۇيقىش سۇرلەۋ جول كوپ، ءبىرازدان بەرى ءىز تۇسپەگەن. كونەلەۋ بىرىنە ءتۇسىپ، كولىك بەزىلدەي جونەلدى.

ءمادي اعا جان- جاعىنا قارايلاپ، بەلگىلى ورىندى باعدارلاپ وتىر. كەنەت «توقتات!» دەگەندە، ءبارىمىز شۋلاسىپ، توڭىرەككە كوز تىگىپ قارادىق. ەشتەڭە بايقالمايدى. كولىكتەن تۇسكەن سوڭ بارىپ ۇڭگىر كورىندى. شىنىندا تەسىكتى بىتەگەن تاس بولعان، ءبىراق، بىرەۋلەر شەتتەتىپ قويىپتى، اۋزى اشىق جاتىر. دەرەۋ ۇڭگىردىڭ تەرەڭدىگىن ەسەپتەۋگە كوشتىك.

ارقاننىڭ ۇشىنا شام ءىلىپ، تومەن جىبەردىك. شامامەن بەس مەترگە جۋىق. بەلى ورتاشا جىگىت سياتىنداي دوعال تەسىك ەكەن. تاس قاشالعان، ادامنىڭ ءىسى. قولدان جاسالعانى انىق. قاعازعا وت قويىپ، تۇبىنە تاستاپ كوردىك. ءتۇتىنى جوعارى كوتەرىلدى. دەمەك، اۋا اينالىپ تۇر. تەسىكتىڭ اۋزىندا بىرنەشە جىلان سىرتقى قابىعىن قالدىرعان. ال، ۇڭگىردىڭ ىشىندە نە بارىن قۇداي بىلەدى. ۇرەي دە بار، ۇڭگىرگە كىرۋ كەرەك دەگەن ءۇمىت تە بار.

- سونشا جەر اۋرە بولعاندا بوس قايتقانىمىز بولماس، مەن كىرەمىن، - دەدى نۇرلات.

- ولاي بولسا، الدىمەن سامات ءارۋاقتارعا باعىشتاپ قۇران وقىسىن، سوسىن مەن قوسىلامىن، - دەدى قانىبەك.

ەركەبۇلان ارقاندى قولعا ىڭعايلى ەتىپ ءار جەردەن تۇيىندەپ، ءبىر ۇشىن كولىكتىڭ تەتىگىنە بايلادى. ارقان بەرىك، بايلام بار، سەنىمدىمىز.

وسىعان تاۋەكەل ەتىپ، نۇرلات تومەن ءتۇستى. ارتىنان قانىبەك ىلەسىپ ەدى، تار تەسىككە سىيماي كەرى قايتتى.

ءبىز سىرتتاي باقىلاپ تۇرمىز. وقىس جاعداي قىبىر ەتسە نۇرلاتتى ارقانمەن تارتىپ الۋعا دايىنبىز. ءبىر سوزبەن، ساقاداي ساي تۇرمىز.

ءمادي اعانىڭ پايىمى دۇرىس، مىنا توبەدەن تىكە سالعاندا سىعاناققا 15-20 شاقىرىم جەر. جەراستى جولىنىڭ ءبىر باسى سىعاناق بەتكە جۇرگەن. ەكىنشى بەتى تەرىسكەي، بەتپاق جاققا قاراعان. دەمەك، جەراستى جولىنىڭ شەتى قاي جەرگە بارىپ تىرەلەتىنى بەلگىسىز. ال، ءبىزدىڭ تاۋىپ تۇرعان ۇڭگىرىمىز كىرەر قاقپا ەمەس، اۋا الماستىرعىش جول (ۆەنتيليزاتسيا) سياقتى. ويتكەنى، ول كەزدىڭ ادامى بىزدەن اناعۇرلىم ءىرى، اۋىزعا سيۋ- سىيماۋى ەكىتالاي. ەكىنشىدەن، تومەندە ساتى نەمەسە كومەكشى قۇرال ساقتالماعان. ۇشىنشىدەن، جەراستى جولىن تولىق ءجۇرىپ وتپەي مۇنىڭ سىرى ناقتى اشىلا قويمايدى. بۇل ماسەلەنى الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىنە قالدىردىق.

ەندىگى اڭگىمەنى جەراستى جاعدايىن كوزىمەن كورگەن نۇرلات مالىمدەيدى.

جەر استى

ات شاپتىرىم جەردەن ات تەرلەتىپ كەلگەننەن كەيىن نار تاۋەكەل ەتىپ، ارقاندى ۇستاپ تومەن قاراي تۇسە باستادىم. ۇڭگىردىڭ قابىرعاسىندا ءار جەردە تۇلەگەن جىلاننىڭ ەپيدەرميس قابىقتارىن كورىپ بويداعى قورقىنىش ەسەلەنە ءتۇستى. راسىندا، ءتۇسى سۋىق جورعالاۋشى كىمنىڭ بولماسىن ۇرەيىن الاتىنى ءسوزسىز. ءبىراق، جوعارى كەتۋگە جىگىتتىك نامىس جىبەرمەدى. تۇيىندەلگەن ارقانمەن بەس مەترلىك ۇڭگىردى بويلاي تومەن سىرعىپ بارامىن، سىرعىپ بارامىن.

ايتەۋىر تابانىنا ءتۇستىم. ۇڭگىردە اۋا قالىپتى ەكەن. تومەن تۇسكەن قاعازداردى شاعىپ، جان- جاقتى بارلاپ كورگەننەن كەيىن بويداعى سەكەم باسىلدى. قابىرعا قولدان قاشالعانداي كورىندى. اياق استىنداعى كەسەكتەرمەن ۇڭگىردىڭ قابىرعاسىن قالاعان با؟ بالكىم ۋاقىت شىركىن، جانسىز كەسەكتەرگە ساجدە ەتكىزگەن بولار، بالكىم، جاقىن ماڭداعى قيىرشىق تاس وڭدەۋشىلەر تاۋدى جارعاندا قۇلاعان شىعار. ول جاعى بىزگە بەلگىسىز...

ۇڭگىردىڭ شىعىس جانە باتىس جاعىندا ساڭىلاۋ بايقالدى. تىپتەن، ساڭىلاۋ دەۋگە كەلمەيدى، جەر استى جولىنىڭ ەسىگى دەرسىز. شىعىس جاعىنداعىسىن قۇلاعان كەسەكتەر جاۋىپ قالعانداي، ال، باتىس بەتىندەگىسىنە تولىق دەنەلى ادام ەركىن وتەدى. سولاي قاراي ساقتانا ادىمداپ، اياق باستىم. ءبىراق، مەنى جەر استىنىڭ پاتشاسى - جىلاندار توقتاتتى. ءبىر جىلان ەسىكتىڭ الدىندا ورالىپ جاتسا، ۇشەۋى تار وتكەلدىڭ قابىرعاسىندا ورمەلەپ تۇر ەكەن. كورگەن بويدا ءبىر ورىندا مۇسىنشە قاتتىم دا قالدىم.

بىرەر ساتتە ەسىمدى جيىپ، جوعارىعا داۋىستاپ: - مۇندا جىلاندار كوپ ەكەن، - دەدىم.

- ە- ە، جەردىڭ يەسى عوي! باستىسى، تيىسپەسەڭ بولدى، ولاردىڭ سەنىمەن شارۋاسى بولمايدى، - دەگەن قانىبەكتىڭ داۋىسى سەنىمدى قوزعالۋعا دەمەۋ بەردى.

ەسىككە تاعىدا جاقىنداي ءتۇسىپ، ۇزىننان- ۇزىن جاتقان دالىزگە شامنىڭ جارىعىن ءتۇسىردىم.

جوعارىداعىلاردىڭ جەر استىنداعى جاعدايعا قىزىعۋشىلىعى ارتىپ:

- نە بار ەكەن؟ جول بار ما؟ نە كورىپ تۇرسىن، - دەپ ءۇستى- ۇستىنە سۇراقتارىن جاۋدىرا باستادى.

قانشا جەردەن جۇرەك جۇتقانمەن ايىر ءتىلىن سالاقتانعان ماقۇلىقتى كورگەن جان كەرى شەگىنەتىنى ايقىن. مەن دە كەرى شەگىندىم. الايدا نازارىم اۋا الماستىرعىش ۇڭگىردىڭ ارعى جاعىنداعى دالىزگە اۋىپ تۇر. قاراڭعىلىقتىڭ شىرقىن بۇزعان شاعىن شامنىڭ جارىعىن كوزبەن قۋالاپ، زەر سالا باستادىم. بايقاعانىم - ىشكى دالىزگە ات جەتەكتەگەن ادام ەركىن جۇرە الادى. قابىرعاسىنا كەسەك ورىلگەندەي كورىندى. قالعانى جۇمباق...

ءبىر كەزدە جوعارىدان كاسىبي فوتواپاراتتى جىبەردى. ءبىراق، تاريحي ورىندى قانشا جەردەن سۋرەتكە تۇسىرۋگە تالپىنعانىمەن، اپپارات ىسكە قوسىلمادى.

- ەندەشە، مۇندا ماگنيتتىك ءورىس بار. فوتواپاراتتى جوعارى جىبەر، ۇيالى تەلەفوندى جىبەرەيىك، - دەپ داۋىستادى.

بىرەر ساتتەن كەيىن زاماننىڭ وزىق قۇرىلعىسىمەن ۇڭگىردى بەينەسيۋجەتكە ءتۇسىردىم. كوپ ۇزاماي جوعارىعا ورلەپ، دالاعا شىقتىم. توڭىرەككە، قاراتاۋعا كوز تاستاپ: «بويىنا وسىنشاما كوپ سىردى قالاي سىيدىراسىڭ؟ !» دەپ تامسامدىم. سوسىن تاريحي ورىننىڭ قاقپاسىن جاپقانداي، ۇڭگىرگە ارنايى قاشالىپ جاسالعانداي تاسپەن جاۋىپ، كەرى قايتتىق.

پايىم پەرنەسى

جۇمباق جەرگە تاريحي باعا بەرۋ تاريحشىلار مەن ارحەولوگتاردىڭ ەنشىسىندەگى شارۋا. بىزدىكى كوزبەن كورگەندى حاتقا ءتۇسىرىپ، پايىم پەرنەسىنە سالىپ، تۇجىرىم جاساۋ.

وسى جەردەن اڭگىمەنى تۇيىندەي سالار ەدىك، الايدا، مىنا وقيعا ءبىزدىڭ پىكىردى تاعى دا تولىقتىرا ءتۇستى. سۋناقاتا اۋىلىنداعى №194 «سۋناقاتا» ورتا مەكتەبىنىڭ ءمۇعالىمى مارجان شوحانوۆا بىزبەن حابارلاسىپ، اۋىلدا بولعان جاعدايدى باياندادى.

- سىزدەردىڭ جەراستى جولىن تاپتى دەگەن جاڭالىعىن ەستىگەن بويدا حابارلاسىپ تۇرمىن. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، ءبىز سىعاناق قالاسىنىڭ ماڭايىندا تۇرعاندىقتان كوپ جاعدايعا كەزىگىپ ءجۇرمىز. كونە قالا ماڭىنداعى ەل جەردەن نەسىبە تەرەدى. مىنە، وسى تۇستا، ديحاندار تۇسىنە الماي جۇرگەن جايتتار بارشىلىق. اسىرەسە، كۇرىشكە جىبەرگەن سۋعا بايلانىستى وسىنداي تۇسىنىكسىز جايلار كەزدەسەدى. ويتكەنى، ەگىنگە پايدالانىلعان سۋ جوعالىپ كەتىپ جاتادى. قانشاما سۋ جىبەرىلسە دە، اتىزدار سۋعا تولمايدى ەكەن. نەگە؟ نە سەبەپتى؟ ونى قاراپايىم ەڭبەك ادامدارى تۇسىنە قويمايدى. تاقتايداي تەگىس القاپتا سۋ قايدا جوعالادى؟

ەسكىدەن ەستۋىمىزشە، سىعاناقتا جەراستى جولى بولعان دەسەدى. جاڭاعى جىبەرىلگەن سۋ سول تەسىكتەرگە ءسىڭىپ جوعالاتىن كورىنەدى. ەگىنشىلەر قانشا سۋ جىبەرسە دا، تاناپ ءبارىبىر تولا قويمايدى. سۋ سىڭگەن تەسىكتەرگە تاس تاستاسا، توقتاماي كەتە بەرەتىن كورىنەدى. جەراستى جولى تۋرالى ءتۇرلى مالىمەتتەر دە ايتىلادى. بۇل سىزدەردىڭ پىكىرلەرىڭىزبەن ساباقتاسىپ تۇر، - دەدى ول.

دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنسەك، ءىرى قالالاردىڭ قۇرىلىستىق جاعدايىندا جەراستى جولى قاراستىرىلعان. مىسالى، تۇركىستان مەن ساۋراندى بايلانىستىرعان جەر استى جولى بولعان. وسى جەردىڭ استىنداعى جولداردا اۋا الماستىرعىش ۇڭگىرلەر مەن دىبىستى بويىنا سىڭىرەتىن بولمەلەر بولدى- مىس دەيدى. ال، مۇنداي ارنايى قۇرىلعىلاردىڭ اراسى بەلگىلى قاشىقتىقتا قايتالانىپ وتىرعان. مىنە، ەگىنشىلەردىڭ مول سۋى سونداي اۋا الماستىرعىشتاردىڭ بىرىنە قۇيىلىپ، جوق بولۋى ءلازىم.

ءتۇيىن. كوزبەن كورىپ، كوڭىلمەن تۇيگەن اسەردەن بە، تۇنگى ۇيقىنى ۇڭگىردەگى جىلاندار ءجيى بۇزاتىن بولدى. بالكىم، باۋىرىمەن جورعالاۋشىلار قۇپيا- سىرىن اشقانعا ىزالى شىعار، بالكىم، جىلاندار پاتشالىعىنا شاقىرىپ، تەرەڭ سىرىنا ۇڭىلۋگە شاقىرىپ جۇرگەن بولار. نە بولسا دا، «جاڭاقورعان تىنىسى» گازەتىنىڭ شىعارماشىلىق ۇجىمى ۇيىمداستىرعان ولكەتانۋ ەكسپەديتسياسى سىعاناق قالاسىن، ونىڭ جەراستى جولىن زەرتتەۋدىڭ جاڭا پاراعىن اشتى. ال، ونى ءماندى ءارى مازمۇندى تولتىرۋ ارنايى مامانداردىڭ ەنشىسىندەگى ءىس.

ايتا كەتەتىنى، وسى جايدان حابارى بار كونەكوز وقىرماندار رەداكسياعا حابارلاسىپ، قۇندى اقپاراتپەن بولىسۋگە بولادى.

 قانىبەك ءابدۋوۆ،

نۇرلات بايگەنجە.

  zhanaqorgan-tynysy.kz