ءازىمباي عالي: يندۋستريالاندىرۋ تۋرالى ءسوز ايتۋعا ءالى ەرتە
ەل بولىپ، مەملەكەت بولىپ ساقتالىپ قالۋدىڭ شارتتارى كۇردەلەنە ءتۇستى، جاھاندىق ۇردىستەر باسىمدىق الدى، ەكولوگيالىق، دەموگرافيالىق، ءدىني، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر وتكىرلەندى، ايماقتاردىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جىكتەلۋى كۇشەيدى، گەوساياسي مۇددەلەر تارتىسى باستالدى.
بۇل ۇردىستەردەن قازاقستان دا تىس قالا المايدى، سوندىقتان ەلىمىزدە تەرەڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق رەفورمالار، قوعام دامۋىنا ىقپال ەتەتىن ستراتەگيالىق مىندەتتەر بەلگىلەنگەن. سونىڭ ءبىرى - ۇدەمەلى يندۋستريالىق- يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى (ءۇ ي ي د ب).
يندۋستريالاندىرۋ قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسىن قامتيدى، اسىرەسە، الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تابۋدىڭ ءبىر ۇشى وسىندا جاتىر. مىنە، قازىر ەلىمىزدە يندۋستريالاندىرۋدىڭ ەكىنشى بەسجىلدىعى ءجۇرىپ جاتىر دەپ ەسەپتەلەدى. اتقارىلعان شارالار از ەمەس، ءبىراق، كوپشىلىكتىڭ كوڭىلى تولمايتىن ماسەلەلەر دە كوپ. وسى رەتتە قازاقستانداعى يندۋستريالىق- يننوۆاتسيالىق دامۋدىڭ دەڭگەيى قانداي، ونىڭ ەرەكشەلىگى، يندۋستريالاندىرۋدىڭ ىقتيمال قايشىلىقتارى مەن تيىمدىلىگى جايىندا بەلگىلى تاريحشى- دەموگراف عالىم، ساياساتتانۋشى ءازىمباي عاليمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
- عىلىمي- تەحنيكالىق پروگرەسس، يندۋستريالاندىرۋ جاھاندىق قۇبىلىس جانە ول الەم ەلدەرىنىڭ بارلىعىن دەرلىك شارپىدى دەۋگە بولادى. ءبىراق، ول ءار ەلدە ءارتۇرلى دەڭگەيدە جانە نەگىزىنەن تاريحي- الەۋمەتتىك سەبەپتەرگە بايلانىستى ءجۇردى. قازاقستاندى دا بۇل ۇدەرىس اينالىپ وتكەن جوق. كەڭەستىك كەزەڭدە باستالعان قازاقستاندىق يندۋستريالاندىرۋ مەن قازىرگى يندۋستريالاندىرۋدىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟
- قازاقستاندا يندۋستريالاندىرۋ بۇعان دەيىن دە بولعان، 1928-1940 -جىلدارى. كەڭەس وداعىنداعى يندۋستريالاندىرۋ تىم قايشىلىقتى بولدى جانە ونىڭ اۋىر زارداپتارى تاريحتان بەلگىلى. كەڭەستىك يندۋستريالاندىرۋ العا قويىلعان ماقساتقا قول جەتكىزۋ ءۇشىن قاتاڭ ءادىس- تاسىلدەر قولداندى جانە بۇل ادام قۇرباندىعى مەن ماتەريالدىق شىعىندارعا الىپ كەلدى. بۇل ۇدەرىس 2-دۇنيە جۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋىنا بايلانىستى توقتادى. ءبىراق سوعىس كەزىندە نەمىس باسقىنشىلارى جاۋلاپ العان ايماقتارداعى ءبىرقاتار زاۋىت- فابريكالار قازاقستانعا كوشىرىلۋىنە وراي ول جالعاسىن تاپتى. سوعىس اياقتالعان سوڭ بۇل كاسىپورىندار ءوز سيپاتىن وزگەرتىپ، بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋ ءۇشىن قايتا جاراقتاندىرىلدى. الايدا، قازاقستانداعى يندۋستريالاندىرۋ نەگىزىنەن شيكىزاتتىق باعىتتا دامىدى. بۇعان تابيعي قازبانىڭ باي قورى نەگىز بولدى.
ءداپ قازىر ەسكىشە يندۋستريالاندىرۋ ەمەس، جاڭا تەحنولوگيالارمەن جاڭاشا يندۋستريالاندىرۋ ءجۇرىپ جاتىر. ال باتىستا دەيندۋستريالاندىرۋ باستالدى. مىسالى، ەۋرووداقتا بۇعان دەيىن ج ءى و- نىڭ %80- ى وندىرىستەن كەلەتىن، ال قازىر قىزمەت كورسەتۋ سالاسىنان كەلەدى. ال يندۋستريانىڭ ۇلەسى %19 عانا. ۇلى بريتانيا، فرانسيا جانە ت. س. س. دامىعان ەلدەر كاسىپورىنداردى جيناپ، بانگلادەشكە، ءۇندىستانعا، پاكستانعا اپارىپ قايتادان قۇرادى. ويتكەنى، ەرۋوپادا ەڭبەك قۇنى وتە جوعارى. ايتالىق، بانگلادەشتە ءبىر زاۋىتتا 500 گە تارتا ادام جۇمىس ىستەيدى، ايلىقتارى - 100 دوللار. بىزدە ونداي اقشاعا ەشكىم دە كەلىسپەيدى. سوندىقتان ەڭبەك ونىمدىلىگى، ساپاسى تومەنىرەك بولسا دا، ەڭبەك قۇنى ارزان. سول سەبەپتى ءوندىرىستى قىتاي، ءۇندىستان سياقتى ەلدەرگە اۋىستىرىپ جاتىر. ا ق ش بۇكىل تابيعي قازبالارىن كونسەرۆاتسيالاپ قويدى. ولار جاڭا يندۋستريالاندىرۋ دەپ جاڭا تەحنولوگيالارعا نەگىزدەلگەن، ياعني كۇن ساۋلەسىن، جەل ەنەرگياسىن پايدالانۋدى اتايدى. بۇل - «اقىلدى يندۋستريالاندىرۋ».
سوندىقتان، قازاقستان دا بۇرىنعىداي ميلليونداعان توننا مەتالل وندىرۋدەن باس تارتۋى ءتيىس. ءقازىر قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى سىڭارجاقتى. ءبىز 80 ميلليون تونناداي مۇناي وندىرەمىز، ال ونىڭ باعاسى بارعان سايىن تومەندەپ بارادى. ەسكى مۇناي كوزدەرى كوپتەگەن قوسىمشا قاراجاتتى تالاپ ەتەدى. جۇمىسشىلاردىڭ دا ايلىعىن كوتەرۋ قاجەت. تاسىمالداۋى تاعى بار. شيكىزات وڭدەۋ سالاسىندا ەڭ كوپ وندىرىلەتىنى - مۇناي، ۋران، ءتۇرلى- ءتۇستى مەتالل، كومىر. ءبىراق، ءبارىنىڭ دە باعاسى ءتۇسىپ بارادى. سول سەبەپتى بىزدە دە جاڭا تەحنولوگيالارعا نەگىزدەلگەن ءوندىرىس جاساۋ كەرەك. ول - جاڭا يندۋستريالاندىرۋ. ال، بىزدە ءوزىمىزدىڭ جاڭا تەحنولوگيالار مۇلدە جوق، ءبارى شەتەلدىك ليتسەنزيانى ساتىپ الۋ ارقىلى جاسالۋدا. يندۋستريالىق يننوۆاتسيادا ءوندىرىستى عىلىمي جەتەكتەۋ جۇيەسى بولۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ ەرەكشەلىگىمىز - ءالى جاڭا تەحنولوگياعا وتكەن جوقپىز. ەندى عانا مىنا ەكسپو- عا بايلانىستى تاجىريبەلەر باستالدى.
قازىر يندۋستريالاندىرۋدىڭ 2- بەسجىلدىعى ءجۇرىپ جاتىر. ءبىراق، يندۋستريالاندىرۋ تۋرالى ءسوز ايتۋعا ءالى ەرتە. ال باعدارلاما بويىنشا اتقارىلعان ءىس- شارالار - جەكە جوبالار.
- بيسمارك الەۋمەتتىك رەفورمانى رەۆوليۋتسياعا تەڭەگەن ەكەن. قازىرگى زامانعى دامۋ بارىسىنداعى ەڭ ۇلكەن جەتىستىك الەۋمەتتىڭ باقۋاتتى تۇرمىسىمەن ولشەنەدى. مۇندا ارينە ەكونوميكانىڭ ءرولى زور. الەۋمەتتىك پروبلەمالاردىڭ شەشىمىن تابۋ ەكونوميكالىق وسىمگە تىكەلەي بايلانىستى. مىنا يندۋستريالاندىرۋ باعدارلاماسى دا ەكونوميكانى كوتەرۋ ماقساتىنان تۋعان. ولاي بولسا، ءۇ ي ي دب- نىڭ حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن جاقسارتۋعا ىقپالى بار ما؟
- يندۋستريالاندىرۋدىڭ حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىنا ىقپالى تۋرالى ايتاتىن بولساق، بۇل ونىڭ قانشالىقتى ءساتتى اتقارىلۋىنا بايلانىستى. ءبىز يندۋستريالاندىرۋدى ءالى باستاعان دا جوقپىز. اگرارلىق- شيكىزاتتىق سالا ءالى دە باسىم. جاڭا تەحنولوگيالاردى ءبىز دايىن كۇيىندە شەتەلدەن ساتىپ الۋدامىز. مىسالى، اۆتوموبيلدىڭ كومپلەكتىلەرىن ساتىپ الىپ، وسى جەردە قۇراستىرادى. يندۋستريالىق- يننوۆاتسيالىق باعدارلامانىڭ الەۋمەتتىك اسەرى ازىرگە بولماي تۇر. مىسالى، بۇرىنعى يندۋستريالاندىرۋ كەزىندە ءبىر زاۋىتتا مىڭداعان ادام جۇمىس ىستەيتىن. ال قازىرگى ءوندىرىستى اۆتوماتتاندىرۋ كوپ جۇمىس قولىن قاجەت ەتپەيدى.
قازاقستانداعى يندۋستريالاندىرۋدىڭ سيپاتتى بەلگىسى - ول قۇراستىرۋشى ءوندىرىس قانا. بىزدە مەتالل بار، ءبىراق ول شيكىزات كۇيىندە شەتكە كەتىپ جاتىر. ءتۇستى مەتالدى شالا وڭدەپ، جارتىلاي شيكىزات ەتىپ ساتامىز. مۇنىڭ ءبارى ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋعا جەتپەيدى. ال ءارتاراپتاندىرۋ دەگەنىمىز وندىرىلەتىن ءونىم ءتۇرىن كوبەيتۋ، جاڭا ءوندىرىستى يگەرۋ، ءسويتىپ ەكونوميكالىق پايدا تابۋ. ال بىزدەگى دايىن ءونىم ءتۇرى شەكتەۋلى.
- قوعام دامۋىنىڭ ءاربىر ساتىسى قانداي دا ءبىر كۇردەلى وزگەرىستەردى تۋعىزاتىنى ايان. جاڭا ءداۋىر قانداي قيىندىقتارمەن قاتار جۇرمەك؟
- ارينە، جەدەل ەكونوميكالىق دامۋ ءبىراز قۇندىلىقتارىمىزدى جوعالتادى. مىسالى، كورەيا ەكونوميكالىق دامۋ بارىسىندا دىننەن - ءوز ءدىنى بۋدديزمنەن باس تارتتى. %40 ى شوقىنىپ، پروتەستانتيزمگە ءوتتى. ءبىراق، ولار انا تىلىنەن، گرافيكاسىنان - يەروگليفتەن ايرىلعان جوق. وسىلايشا، جىلدام مودەرنيزاتسيا بەلگىلى ءبىر رۋحاني مودەرنيزاتسياعا الىپ كەلەتىنى ءسوزسىز. وسىنداي جاعدايدا ءوزىنىڭ قۇندىلىقتارىن ساقتاپ قالعان ەلدىڭ ءبىرى - مالايزيا. ەكونوميكالىق ءوسىم مەن مۇسىلماندىعىن، ءدىنىن بىرگە الىپ كەلە جاتىر. جالپى كەز- كەلگەن جەدەل دامۋ - بۇل مىندەتتى تۇردە ءبىر مودەرنيزاتسياعا الىپ كەلەدى. بىزدە دە سولاي بولادى.
باتىستاعى يندۋستريالاندىرۋ كەزىندە ميلليونداعان ادام جۇمىسسىز، جەرسىز قالعان. ول كەزدە ۇلى بريتانيا دۇنيە ءجۇزىنىڭ شەبەرحاناسى بولاتىن. بۇكىل ونەركاسىپ، ءوندىرىس سوندا. نارىقتىق قوعامنىڭ زاڭى قاتال ءارى ءادىل، ول كىمنىڭ قانشا تۇراتىنىن ناقتى ايتىپ بەرەدى. قانشا وندىرسەڭ - سونشا تۇراسىڭ. بۇل وتە ادىلەتتى. كەز- كەلگەن نارسەنىڭ، ءتىپتى ادامنىڭ دا باعاسى بار. ءار ادام ءوز مۇددەسىن كوزدەپ، ادال ەڭبەك ەتسە، ول قوعامعا دا پايدا اكەلەدى.
- ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى عالىمدارىنىڭ (س ز ي) زەرتتەۋلەرى بويىنشا ەل تۇرعىندارىنىڭ %50 دان استامى يندۋستريالاندىرۋدىڭ جاي- جاپسارىنان حاباردار. بۇل يندۋستريالاندىرۋ تۋرالى اقپاراتتىڭ ءبىرجاقتىلىعىنىڭ، ياعني تەك جاعىمدى جاقتارى ناسيحاتتالۋىنىڭ دالەلى ەمەس پە؟
- 50 پايىز دەگەن تىم ۇلكەن كورسەتكىش، بۇدان از بولۋى كەرەك. جالپى ماسەلە يندۋستريالىق ساياساتتىڭ ايتىلۋ- جازىلۋ جاعىندا ەمەس. ەڭ باستى ماسەلە - ونىڭ كادەگە اسۋىندا. مەنىڭ جەكە ءوزىم ءۇشىن بۇل پايدالى بولدى ما، بولمادى ما؟ مىنە، وسى ماڭىزدى. كەيدە قانداي دا ءبىر اقپارات از بولسا دا، ول تۋرالى ءبارى ەستيدى. دەمەك، ەگەر ول كادەلى، ىسكە اساتىن نارسە بولسا، بارىنە پايدالى دەگەن ءسوز. جالپى يندۋستريالاندىرۋ باعدارلاماسىنىڭ الەۋمەتتىك نەگىزى ءالسىز. راس، مۇندا جاڭادان اشىلعان زاۋىت- كاسىپورىنداردا جاڭا الەۋمەتتىك توپ - جۇمىسشى اريستوكراتتار قالىپتاسۋى ءتيىس، ولار كوپ جالاقى الادى. ويتكەنى ولاردىڭ بىلىكتىلىگى جوعارى. الايدا ولاردىڭ سانى تىم از.
يندۋستريالاندىرۋدىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى قۇرامداسى - ورتا تاپتى قالىپتاستىرۋ. قوعام ورنىقتى، تياناقتى بولۋى ءۇشىن ورتا تاپتىڭ ۇلەسى كەم دەگەندە %60 بولۋ قاجەت. سوندا ەكونوميكالىق ءوسىم دە، الەۋمەتتىك تىنىشتىق تا قامتاماسىز ەتىلەدى. ويتكەنى مەنشىك يەلەرى ءۇشىن ءوز بيزنەسىنىڭ دامۋى ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى. ورتا تاپتىڭ دامۋىنىڭ تاعى ءبىر بەلگىسى - ولار بيلىككە تاۋەلدى بولماۋى ءتيىس.
- 21 -عاسىر وزگەرىستەرى قازاقستاندىقتاردىڭ جاڭا ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋعا الىپ كەلۋى مۇمكىن بە؟ ۇلتتىق ۇردىستەر شەت قالىپ قويماي ما؟
- جالپى قوعامنىڭ دامۋى، ۋربانيزاتسيا(قالالانۋ)، يندۋستريالاندىرۋ - مۇنىڭ ءبارى جاڭا ءومىر سالتىنا، جاڭا كوزقاراستارعا الىپ كەلۋى مىندەتتى. ال ارى قاراي ۇلتتىق ۇردىستەردى دامىتۋ، - ول بولەك ماسەلە. يندۋستريالىق قوعامدا كونسوليداتسيا، ينتەگراتسيالىق ۇردىستەر باسىمدىق الادى. بۇل نارىقتىق قوعامنىڭ ءبىر زاڭى. ال وسى قوعامدا قازاقتىڭ ۇلتتىق قاسيەتتەرىن دامىتۋ يندۋستريالاندىرۋدىڭ يدەولوگيالىق قۇرامداسى بولۋى مىندەتتى.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
دينا تازابەك قىزى، الەۋمەتتانۋشى
ۇلت پورتالى
