قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ارەناداعى كەلەشەگىنە ۇمىتپەن قاراي الامىز - يكرام ادىربەكوۆ
ءسامميتتىڭ ءبىرىنشى سەسسياسىندا ەلباسى ءسوز سويلەپ، جاھاندىق ەكونوميكالىق پروبلەمالاردى شەشۋ جولىنداعى ءوز ويلارىمەن بولىسكەن ەدى.
قازاقپارات تىلشىسىنە سۇحبات بەرگەن ق ر پارلامەنتى سەناتى حالىقارالىق قاتىناستار، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى يكرام ادىربەكوۆ قازىرگى الەمدەگى قازاقستاننىڭ جانە ونىڭ پرەزيدەنتىنىڭ ءرولى، سونىمەن بىرگە قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ كەلەشەگىنە قاتىستى ءوز ويلارىمەن ءبولىستى.
- يكرام ادىربەك ۇلى، كوپتەگەن حالىقارالىق بايقاۋشىلار قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ساياساتتاعى ىقپالى جىلدان- جىلعا ارتىپ كەلە جاتقاندىعىن ايتۋدا. ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىزشا، بۇل جايت نەمەن بايلانىستى؟
- بۇل فەنومەندى ءتۇسىندىرۋ قاراپايىم دا، ءارى كۇردەلى دە. ءبىزدىڭ بارلىعىمىز دا مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ كوپۆەكتورلىق ۇستانىمعا نەگىزدەلگەن بەيبىت سۇيگىش، جاۋاپتى سىرتقى ساياساتىن بىلەمىز. وسىنى باسشىلىققا الا وتىرىپ، قازاقستاندىق ديپلوماتيا تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلى ىشىندە الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىمەن جانە حالىقارالىق ۇيىمدارمەن ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىق ۇستانىمى مەن پراگماتيزمگە نەگىزدەلگەن ءوزارا قارىم- قاتىناستىڭ سەنىمدى جۇيەسىن قۇردى. ءبىزدىڭ ەلىمىز يادرولىق قارۋسىزدانۋ سالاسىنىڭ تانىلعان كوشباسشىسىنا، مادەنيەت، ءدىن جانە وركەنيەت سۇحباتىنىڭ بەلسەندى مودەراتورىنا اينالدى.
ءبىز قازىرگى الەمدەگى وڭىرلىك جانە جاھاندىق پروبلەمالاردى شەشۋگە تەڭ دارەجەدە قاتىسىپ، ءوز ۇلەسىمىزدى قوسۋدامىز. ونىڭ جارقىن دالەلى مەملەكەت باسشىسىنىڭ «الەم. 21 - عاسىر» مانيفەسى بولا الادى. قازاقستان يميدجىنە مەملەكەتتىلىكتى، نارىقتىق ەكونوميكانى، دەموكراتيانى نىعايتۋداعى جاسامپازدىق جۇمىستاردىڭ جەمىسى مەن كونفەسسياارالىق جانە ەتنوسارالىق كەلىسىمنىڭ بىرەگەي مودەلى دە وڭ ىقپال ەتىپ وتىرعانى ءسوزسىز. «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى، «5 ينستيتۋتتىق رەفورمانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ 100 ناقتى قادامى» ۇلت جوسپارى، «نۇرلى جول» جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتى شەتەلدىك سەرىكتەستەر تاراپىنان شىنايى قىزىعۋشىلىق تۋدىرىپ، ەلىمىزدىڭ الەمدىك ساياسي جانە ەكونوميكالىق قارىم- قاتىناستار جۇيەسىنە ودان ءارى ينتەگراتسيالانۋى ءۇشىن مىعىم نەگىز قالىپتاستىردى. دەگەمەن، ءبىز قول جەتكىزگەن پوزيتيۆتە توقتاپ قالماۋىمىز قاجەت. قارقىندى، كوپ جاعدايدا بولجاپ بولمايتىن الەمدىك وقيعالار مەن تەندەنتسيالار ءبىزدىڭ بارلىعىمىزدان دا جاڭا سىن- قاتەرلەرگە دەر ۋاقىتىندا قارسى ارەكەت ەتۋدە تىنىمسىز، تەڭگەرىمدى جۇمىستاردى جالعاستىرۋدى، پايدا بولعان مۇمكىنشىلىكتەردى تولىققاندى پايدالانۋدى تالاپ ەتەدى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ ستراتەگيالىق كورەگەندىگىنىڭ ارقاسىندا بىزدە ول ءۇشىن قاجەتتى بارلىق رەسۋرستار بار. ديپلوماتيالىق قىزمەتتىڭ مىعىم تەتىگى، كەلەسى جىلى استانادا وتەتىن ەكسپو حالىقارالىق كورمەسى، 2017-2018 -جىلدارداعى بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەسى وكىلەتتىگى جايىندا ايتىپ وتىرمىن. بۇعان قوسا، اعىمداعى جىلدىڭ قاراشا ايىندا قازاقستان استاناسى كەلەسى ءىرى حالىقارالىق فورۋم - استانا بەيبىتشىلىك ءسامميتىن قابىلدايتىن بولادى. مۇنىڭ بارلىعى دا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ارەناداعى كەلەشەگىنە زور ۇمىتپەن قاراۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
- حاڭجوۋدا وتكەن G20 سامميتىندە مەملەكەت باسشىسى جاھاندىق ەكونوميكالىق پروبلەمالاردى شەشۋ بويىنشا ءبىرقاتار ۇسىنىس ەنگىزدى. سىزدىڭشە، بۇل ۇسىنىستاردىڭ قايسىسى ءبىرىنشى كەزەكتە جۇزەگە اسىرىلۋى مۇمكىن؟
- قازاقستان كوشباسشىسىنىڭ بارلىق ۇسىنىستارى الەمدىك ليدەرلەردىڭ قۇلاعىنا جەتۋگە جانە حالىقارالىق دەڭگەيدە قابىلدانۋعا لايىقتى دەپ سانايمىن. G20 ەلدەرى، الەمنىڭ وزگە ەكونوميكالارىنىڭ باسىم بولىگى ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە الەمدىك ەكونوميكا ءوسىمى قارقىنىنىڭ بايالاۋىمەن بايلانىستى كۇردەلى سىن- قاتەرلەرمەن بەتپە- بەت كەلىپ وتىر. ماسەلەن، 2015 -جىلى بۇل كورسەتكىش 3 پايىزدان ءسال عانا اسقان ەدى. ال بۇل 2009 -جىلعى داعدارىستان كەيىنگى ەڭ تومەنگى كورسەتكىش. بۇل قۇبىلىس ەكونوميكالىق تەجەلۋگە نەمەسە قىتاي سەكىلدى ءبىرقاتار «جاڭا» ەكونوميكالاردىڭ قۇرىلىمىن وزگەرتۋىنە، كەي جاعدايداردا، ماسەلەن، رەسەي مەن برازيلياداعىداي رەتسەسسياعا بايلانىستى.
ۇلى بريتانيانىڭ ەۋروپالىق وداق قۇرامىنان شىعۋى بويىنشا رەفەرەندۋم قورىتىندىسى، ق ح ر ەكونوميكاسىنداعى قۇرىلىمدىق وزگەرىستەردىڭ جالعاسۋى، الەمدىك شيكىزات پەن قور نارىقتارىنداعى قۇبىلمالىلىق، تۇركياداعى مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساۋعا ۇمتىلۋ، فرانسياداعى، بەلگياداعى جانە ءبىرقاتار وزگە ەلدەگى لاڭكەستىك ارەكەتتەر، تاياۋ شىعىس پەن ۋكرايناداعى احۋالدىڭ تۇراقتانۋ كەلەشەگىنىڭ كومەسكىلىگى، رەسەيلىك- باتىستىق شيەلەنىس الەم الدىندا جاڭا كۇردەلى سىن- قاتەرلەردى ءتوندىرىپ وتىر. بۇعان قوسا، ترانس تىنىق مۇحيتى ارىپتەستىگى، ترانساتلانتيكالىق ساۋدا- ينۆەستيتسيالىق ارىپتەستىگى جانە قىتايلىق «ءبىر بەلدەۋ. ءبىر جول» جوباسى سىندى وڭىرگە ءبولىنۋدىڭ جاھاندىق تەندەنتسياسىنىڭ كۇشەيە ءتۇسۋى انىق بايقالادى.
مەملەكەت باسشىسى حاڭجوۋدا اتاپ وتكەندەي، جاھاندىق دامۋدىڭ بۇدان ارعى جولى نەگىزىنەن بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك قوعامداستىقتىڭ ءىس- قيمىلىنىڭ جۇيەلىلىگىنە بايلانىستى. وسىعان وراي بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك كەڭەسىن جاھاندىق دامۋ كەڭەسىنە اينالدىرۋ دەر ۋاقىتىندا كوتەرىلگەن يدەيا. وعان جاھاندىق ەكونوميكالىق رەتتەۋشى فۋنكتسيالارى جۇكتەلۋى كەرەك. پرەزيدەنتتىڭ ايىرباس باعامىن تۇراقتاندىرۋ، الەمدىك ەكونوميكانى جانداندىرۋعا باعىتتالعان شارا رەتىندە جاڭا يندۋستريالىق ريەۆوليۋتسياعا، ساندىق ەكونوميكا مەن يننوۆاتسياعا سەنىم ارتۋ ۇسىنىستارى دا بارىنشا ماڭىزدى. مۇنان بولەك، مەملەكەت باسشىسى G- Global الاڭىن G20 مەن دامۋشى مەملەكەتتەر اراسىنداعى ديالوگ ورتالىعى رەتىندە انىقتاپ الۋدى ۇسىندى.
- سوڭعى جىلدارى قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ قارقىندى دامي ءتۇسۋى نەمەن بايلانىستى؟
- الەمدەگى جانە ورتالىق ازياداعى قاۋىپسىزدىكتىڭ جاڭا ساۋلەتىن، گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق تەڭگەرىمىن قالىپتاستىرۋ قازاقستاننان جاڭا جاھاندىق شىنايىلىققا بەيىمدەلۋدى تالاپ ەتەدى. بۇل جۇمىستاعى ماڭىزدى ەلەمەنت جاڭا الەمدىك ساياسي، اسكەري جانە ەكونوميكالىق قۋات ورتالىعى رەتىندەگى قىتايمەن ىنتىماقتاستىقتا باستى ادىستەردى وزەكتەندىرۋ بولىپ سانالادى.
ءوز كەزەگىندە قازاقستان بەيجىڭ ءۇشىن ماڭىزدى ساۋدا- ەكونوميكالىق سەرىكتەس ءارى تاتۋ كورشى، ەۋروپالىق جانە تاياۋ شىعىس نارىقتارىنا اپاراتىن جولداعى كوپىر رەتىندە زور قىزىعۋشىلىق تۋدىرادى.
قازاقستاندىق- قىتايلىق قارىم- قاتىناس قارقىندى دامۋ ديناميكاسىمەن، مىعىم قۇقىقتىق بازاسىمەن، ۇيىمداستىرۋشىلىق قۇرىلىمدارىنىڭ تارماقتالۋىمەن، بارلىق دەڭگەيدەگى بەلسەندى بايلانىستارىمەن سيپاتتالادى. ءبىزدىڭ مەملەكەتتەرىمىزدىڭ باسشىلارى ەكى ەل اراسىنداعى قارىم- قاتىناستىڭ سيپاتىن «جان- جاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك» رەتىندە ايقىندايدى. بۇل دەڭگەي ەكىجاقتى قارىم- قاتىناستىڭ تاريحىنداعى ەڭ ۇزدىك ناتيجە بولىپ وتىر.
ءبىزدىڭ ەلدەرىمىزدىڭ اراسىنداعى ءوزارا سەنىم مەن تۇسىنىستىكتىڭ قالىپتاسقان جوعارى دەڭگەيى ماسەلەلەردىڭ كەڭ اۋقىمى بويىنشا ءوزارا ءىس- قيمىلداردى ىلگەرىلەتۋگە، ەڭ قيىن مىندەتتەردى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاياۋداعى قىتايعا ناتيجەلى ساپارى مەن ونىڭ حاڭجوۋداعى ۇلكەن جيىرمالىق جۇمىسىنا قاتىسۋىمەن تۇسپا- تۇس كەلۋى ىنتىماقتاستىق تيىمدىلىگىنىڭ كەزەكتى دالەلى بولا الادى.
سوڭعى جىلدارى استانا مەن بەيجىڭ يندۋستريالىق- يننوۆاتسيالىق ىنتىماقتاستىقتى قارقىندى كەڭەيتۋگە باعىت الىپ وتىر. ماسەلەن، قاراپايىم تاۋارلاردى ساۋدالاۋدىڭ ورنىن ينۆەستيتسيالىق جوبالار باسۋدا. بۇل ءاربىر جوبا بويىنشا ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ بارىنشا ۇزاق مەرزىمدى تسيكلىن، ولاردىڭ بارىنشا تەرەڭ سيپاتىن بىلدىرەدى.
ءوزارا ءىس- قيمىل اۋقىمىن قىزىل سوزدەن گورى مىناداي نەبارى ەكى سان عانا انىق كورسەتەدى: 51 ينۆەستيتسيالىق جوبا، 26 ميلليارد دوللار ينۆەستيتسيا.
قازاقستاننىڭ قىتايداعى بۇرىنعى ەلشىسى رەتىندە استانانىڭ بەيجىڭمەن باعىتتاردىڭ كەڭ سپەكتورى بويىنشا بايلانىستاردى ودان ارى تەرەڭدەتۋگە ۇزدىكسىز ۇمتىلۋى قۋانتادى. بۇل ءۇشىن قاجەتتى ساياسي ەرىك- جىگەر، ەكونوميكالىق ماقساتتىلىق، سايكەسەتىن سىرتقى ساياسي باسىمدىقتار سياقتى بارلىق العىشارت بار.
- «جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى» جوباسى اياسىندا ق ح ر- مەن سەرىكتەستىك قارىم- قاتىناستى دامىتۋدىڭ كەلەشەگىنە قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
- مەن بۇل كەلەشەكتى بارىنشا قولايلى دەپ باعالايمىن. قازاقستان «جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى» ۇزاقمەرىمدى ستراتەگيالىق باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بارىنشا وڭتايلى وڭىرلىك پلاتسدارم بولىپ وتىر. بۇل رەتتە ەلىمىزدىڭ ستراتەگيالىق تۇرعىدا گەوگرافيالىق ورنالاسۋى، باي تابيعي رەسۋرستارى جانە ەكىجاقتى قارىم- قاتىناستىڭ ءداستۇرى تىعىز سيپاتى ءسوز بولىپ وتىر. بۇعان قوسا، قىتاي قازاقستانمەن جانە ءوزىنىڭ شەكاراسىنىڭ باتىس بولىگىندە شەكتەسەتىن باسقا دا ورتاازيالىق ەلدەرمەن تۇراقتىلىقتى ۇستاپ تۇرۋعا مۇددەلى.
وسىعان وراي تاراپتار جۇرگىزىپ وتىرعان «جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى» مەن «نۇرلى جول» جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتىن تۇيىندەستىرۋ بارىنشا وڭتايلى بولا تۇسەدى. قازاقستاننىڭ دا، قىتايدىڭ دا ستراتەگياسى ازيا مەن ەۋروپانىڭ ءتۇرلى بولىكتەرىن بايلانىستىرۋعا نەگىزدەلگەن ترانسقۇرلىقتىق كولىك- لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىمدى جان- جاقتى دامىتۋدى ماقسات تۇتادى.
ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق، «جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋى» جانە باسقا دا مۇددەلى ويىنشىلاردىڭ كۇش- جىگەرىن ۇيلەستىرۋمەن بايلانىستى دا مول پەرسپەكتيۆا بار. قازاقستان بارلىق ەۋرازيالىق جوبالاردى ۇيلەستىرۋدەن جانە سونىڭ نەگىزىندە بىرلەسكەن دامۋ ارەالىن قۇرۋدان سينەرگەتيكالىق تيىمدىلىك الۋعا تاماشا مۇمكىنشىلىككە يە.
«جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋىن» تولىققاندى جۇزەگە اسىرۋ قىتايدىڭ ورتالىق ازيا مەن ەۋرازياداعى پروگرەسس ىسىندەگى جاسامپازدىق الەۋەتىنىڭ تاعى ءبىر تاماشا جەتىستىگى بولادى دەپ سانايمىن. قىتايدىڭ ەۋرازيالىق گەوەكونوميكاعا بەلسەندى ارالاسۋى وڭىردەگى ءوزارا قارىم- قاتىناستىڭ جاڭا ءپىشىنىن قالىپتاستىرۋعا مۇمكىنشىلىك بەرەدى.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
اۆتور: مارلان جيەمباي
