قازاقستاندا «تورعاي گەوگليفتەرى حالىقتىق جوباسى» قولعا الىندى

استانا. قازاقپارات - قازاقستاندىق زەرتتەۋشى، تورعاي گەوگليفتەرىن اشقان عالىم دميتري دەي الەمدە بالاماسى جوق قۇپيا نىساندارعا ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىرۋعا قاجەتتى قاراجات جيناۋ ماقساتىندا حالىقتىق جوبانىڭ باستالعاندىعىن جاريا ەتتى.

كراۋدفاندينگكە قاتىستى تولىق اقپارات «تورعاي گەوگليفتەرى حالىقتىق جوباسىنىڭ» سايتىندا ورنالاسقان.

 جارتى جىلدان كەيىن، 2017 -جىلدىڭ ناۋرىزىندا تورعاي گەوگليفتەرىنىڭ تابىلعانىنا 10 جىل تولادى. ايتا كەتەيىك، جەر بەتىندە ۇلكەن فيگۋرالاردىڭ - ساقينا، كرەست، سۆاستيكا، پيراميدا تەكتەس تورعاي گەوگليفتەرى 1,5-8 مىڭ جىل بۇرىن سالىنعان جانە الەم بويىنشا مۇنداي گەوگليفتەر تەك قازاقستان اۋماعىنان تابىلىپ وتىر.

وسى جىلدار ىشىندە دميتري دەي تورعاي نىساندارىنىڭ ماقساتى تەورياسىنا ەنەتىن كوپتەگەن ماتەريالدار جيناقتادى، سايت اشىلعان جانە الەمدىك دەڭگەيدەگى جەتەكشى عىلىمي جانە ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتتارىمەن بايلانىس ورناتىلعان. تورعاي گەوگليفتەرى تۋرالى د. دەيدىڭ دارىستەرى پيتتسبۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (ا ق ش)، ەسكەندىر كىتاپحاناسىنىڭ (مىسىر) رەسمي سايتىندا جاريالانعان، تورعاي ويپاتىن عارىشتان فوتوسۋرەتكە ءتۇسىرۋ جۇمىستارىنا ح ع س، ناسا مەن قازعارىش تارتىلدى.

يۋنەسكو بۇكىلالەمدىك مۇارالار تىزىمىنە ەنگىزىلۋگە لايىق تورعاي نىساندارىن الەمگە تانىتۋ بويىنشا قىرۋار جۇمىستار جەكەلەگەن دەمەۋشىلەردىڭ ەسەبىنەن جۇرگىزىلۋدە. سونىمەن قاتار بۇل ىسكە قازاقستاننىڭ ا ق ش- تاعى ەلشىلىگى قولداۋ كورسەتەدى. 2010 - جىلى «قازاقپارات» اگەنتتىگى جانە «قازاقستان تەلەارناسى تورعاي گەوگليفتەرىنە جاسالعان اقپاراتتىق تۋرعا قاتىستى، سودان بەرى «قازاقپارات» تورعاي گەوگليفتەرىن زەرتتەۋ ءىسىنىڭ اقپاراتتىق ارىپتەسى بولىپ تابىلادى.

تۇركيادا وتكەن ارحەولوگتاردىڭ ەۋروپالىق قاۋىمداستىعىنىڭ فورۋمىندا تورعايلىق نىساندار 2014 -جىلدىڭ باستى سەنساتسياسى دەپ تانىلدى. ال 2015 -جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا امەريكالىق بلوگەرلەردىڭ تاڭداۋىمەن تورعاي گەوگليفتەرى جىلدىڭ توپ-10 جاڭالىقتارىنىڭ قاتارىنا ەندى. 2016 -جىلدىڭ جازىندا Qatar Day شەشىلمەگەن قۇپيا نىسانداردىڭ ءتىزىمىن جاسادى، ولاردىڭ قاتارىندا تورعاي گەوگليفتەرى دە بار.

وكىنىشكە وراي، زەرتتەۋ جۇمىستارى مەملەكەتتىك قارجىلاندىرۋعا ىلىكپەي وتىر، سوندىقتان د. دەي حالىقتان قولداۋ كورسەتۋىن سۇراۋدا.

تومەندە د. دەيدىڭ ۇندەۋىن ۇسىنامىز.

«قۇرمەتتى دوستار! ەڭ العاش رەت 2007 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا قوستاناي وبلىسىندا تورعاي ويپاتىنىڭ گەوگليفتەرى اتاۋىنا يە بولعان قۇپيا نىسانداردىڭ تابىلعانىنا توعىز جارىم جىل ءوتتى. 2007 -جىلدىڭ تامىزىندا قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى ارحەولوگيالىق زەرتحانامەن بىرگە، ءۇشتوعاي گەوگليفتەرىنە ارحەولوگيالىق جۇمىستار ۇيىمداستىرىلدى.

 تورعاي دالاسىندا قۇپيا سىزبالاردى كىم، قاشان جانە نە ءۇشىن سالدى دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ تابىلماعاندىقتان، وسى ساۋالدارعا جاۋاپتى قايتسەم دە تابام دەگەن ماقسات قويىپ، بۇل جوباعا بار عۇمىرىمدى ارناۋعا بەل بۋدىم. 2008 -جىلى وسى ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا Turgay Discovery اتتى عىلىمي- زەرتتەۋ جوباسى قۇرىلدى. ءبىز قاراجات پەن قاجەتتى جابدىقتاردى ىزدەستىرىپ، تورعاي ويپاتىنداعى گەوگليفتەرگە العاشقى ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىردىق، نىساننىڭ ءوزىن جانە وعان جاپسارلاس جاتقان اۋدانداردى دا زەرتتەدىك. زەرتتەۋ بارىسىندا تورعاي گەوگليفتەرىنە قاتىستى جاريالانعان عىلىم ەڭبەكتەر مەن ماتەريالداردى تالداپ شىقتىق. سوڭعى 50 مىڭ جىل ىشىندە مۇندا كليماتتىڭ، فلورا مەن فاۋنانىڭ قالاي قالىپتاسقاندىعى، گەولوگيالىق وزگەرىستەر قالاي ورناعاندىعى تۋرالى ماتەريالدار جيناقتالدى.

تورعاي ويپاتىنىڭ وزگەرۋىنە الىپ كەلگەن ءتۇرلى تابيعي اپاتتار جايىندا مالىمەتتەر زەرتتەلدى. 20012 -جىلى جيناقتالعان مالىمەتتەردىڭ نەگىزىندە گەوگليفتەردىڭ شىعۋ تاريحى تۋرالى نەگىزگى بولجامدار پايدا بولدى.

وكىنىشكە وراي، ۇكىمەت تاراپىنان، بيزنەس قاۋىمداستىق تاراپىنان تورعاي گەوگليفتەرىنە ءتيىستى تۇردە قىزىعۋشىلىق پەن كوڭىل قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن بولىنبەي كەلەدى. قاجەتتى قارجىلىق قولداۋ بولماعان سوڭ، اتالمىش نىسانداردىڭ اينالاسىندا زەرتتەۋ جۇمىستارى وتە باياۋ جۇرۋدە. 2015 -جىلدىڭ كوكتەمىندە ءتىپتى سوراقى جاعداي ورىن الدى. قوستاناي وبلىسىنىڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان امانتوعاي اۋىلىنان تورعايعا بەت الاتىن جولدى قايتا سالۋ بارىسىندا بارشا ادامزاتتىڭ مادەني مۇراسىنا جاتقىزۋعا ابدەن لايىق ارحەولوگيالىق نىساننىڭ جويىلۋىنا اكەپ سوقتى. ول «قوعاي كرەستى» دەگەن اتپەن تانىمال كرەست ىسپەتتەس گەوگليف بولاتىن.

2015 -جىلدىڭ تامىز ايىندا وتە ماڭىزدى وقيعا بولدى. مەن پيتتسبۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى Ronald E. LaPorte حابارلاستى.

رونالد تورعاي گەولگليفتەرى تۋرالى بىلۋگە ۇلكەن قىزىعۋشىلىقپەن كىرىسىپ كەتتى. ءوزىنىڭ ارىپتەستەرىمەن بىرگە ول تورعاي گەوگليفتەرى تۋرالى جاڭالىقتى حالىقارالىق قاۋىمداستىق اراسىندا كەرەمەت تانىتا ءبىلدى. Ronald اتاقتى The New York Times باسىلىمىنىڭ كاسىبي ءتىلشىسى Ralph Blumenthal دەگەن ازاماتتى تارتتى. Ralph ماقالانى ءبىر اي بويى دايىندادى، تورعاي گەوگليفتەرىنە قاتىسى بار كوپ ادامنان سۇحبات الدى، سونىڭ ناتيجەسىندە The New York Times باسىلىمىنا 30.10.2015 كۇنى ءبىزدىڭ نىساندار تۋرالى كولەمدى ماقالا شىقتى.

رونالد اتالمىش نىسانداردى ءتۇسىرۋ ءۇشىن NASA اگەنتتىگىن تارتتى، سونىڭ نەگىزىندە تورعاي ويپاتى گەوگليفتەرىنىڭ جاڭا فوتوسۋرەتتەرى جاسالدى. New York Times ماقالاسىنىڭ ارقاسىندا حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ نازارى اۋدى. باسقا دا حالىقارالىق باسىلىمدار ماقالانى وزدەرىندە باسىپ شىعاردى، اقپاراتتىق سيۋجەتتەر جاسالدى، بۇل ماتەريالدار جاڭا ديسكۋسسيالار مەن پىكىرلەرگە تامىزىق بولدى.

2016 -جىلدىڭ مامىرىندا، Fuji Television اتتى جاپون تەليەۆيزياسى 7 ميلليون كورەرمەنى بار  الەمنىڭ قۇپيالارى تانىمال باعدارلاما ءۇشىن تورعاي گەوگليفتەرى تۋرالى بەينەسيۋجەت جاسادى. باعدارلاما جاپون تەلەراناسىندا 22 - ماۋسىمدا شىقتى جانە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اراسىندا قىزۋ تالقىعا سالىندى. تورعاي گەوگليفتەرىنە دەگەن حالىقارالىق قاۋىمداستىعنىڭ قىزىعۋشىلىعى ول جەردە جاڭا زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ قاجەتتىگىن كورسەتتى. مەن گەوگليفتەردى زەرتتەۋ ءىسىنىڭ مارتەبەسىن جەكەدەن حالىقتىق دەڭگەيگە وتكىزۋ قاجەت دەپ تاپتىم جانە ونى «تورعاي گەوگليفتەرى حالىقتىق جوباسى» دەپ اتادىم.

 Turgay Discovery عىلىمي- زەرتتەۋ جوباسى حالىقتىق جوبانىڭ قۇرىلىمىنا ەنەدى. كەز كەلگەن ادام ۇلكەن زەرتتەۋشى كوماندانىڭ قاتىسۋشىسى اتانا الادى. تالقىلاۋلارعا قاتىسىپ، ءوز گيپوتەزالارىن ۇسىنۋعا بولادى، ءوز گيپوتەزالارىن ۇسىنعان جۇمىس توپتارىنا قوسىلۋعا مۇمكىندىك بار.

جوباعا تىركەلگەن ءاربىر قاتىسۋشىعا كوپ جىلداردان بەرى جيناقتالعان بارلىق عىلىمي ماتەريالدار بەرىلەدى، سونىڭ ىشىندە Turgay Discovery جوباسىنىڭ بااسىندا ساقتاۋلى تۇرعان نىسانداردىڭ ناقتى كوورديناتتارى دا ۇسىنىلادى.

بەلگىلى ءبىر گيپوتەزالاردىڭ رەيتينگتەرى مەن ساۋالنامالارى ناتيجەلەرى بويىنشا، دالالىق زەرتتەۋلەردىڭ جوسپارى جاسالادى. مۇندا ەڭ باستىسى، ءبىز بارلىعىمىز بىرگە ەڭ نەگىزگى ءۇش سۇراققا جاۋاپ ىزدەيمىز: تورعاي وپاتىنىڭ الىپ گەوگليفتەرىن كىم، قاشان جانە ءۇشىن جاسادى.

وسى ماقساتتا قاراجات پەن تىركەۋ جارنالارىن جيناۋ باستالعاندىعىن جاريا ەتەمىز. «تورعاي گەوگليفتەرى حالىقتىق جوباسىنىڭ» قاتىسۋشىسى اتانىڭىزدار، سىزدەردىڭ ەسىمدەرىڭىز تورعاي ويپاتى گەوگليفتەرى قۇپيالارىن اشقان ازاماتتاردىڭ قاتارىنا ەنەدى.

ءبىزدىڭ ورتاق جۇمىسىمىزدىڭ العاشقى قادامى تورعاي گەوگليفتەرىنە جاسالاتىن سوڭعى ەكسپەديتسيانى جابدىقتاۋ بولماق. ەكسپەديتسيا ماقساتى - «تورعاي گەوگليفتەرى حالىقتىق جوباسىنىڭ» قاتىسۋشىلارى ءۇشىن تولىق ماتەريالدار جيناۋ ماقساتىندا فوتو جانە بەينەتۇسىرىلىم جاساۋ، سونىڭ ىشىندە كۆادروكوپتەر ارقىلى.

ەكسپەديتسياعا قاتىسۋ ءۇشىن قازاقستانعا اقش- تىڭ تانىمالدىلىعى جاعىنان ەكىنشى بولىپ سانالاتىن Newsweek جۋرنالىنىڭ ءتىلشىسى Nina Burleigh كەلەتىن بولدى.

 ءبىز جاڭا جوبا جانە سىزدەردىڭ قاتىسىپ جاتقاندارىڭىزدى بارشا الەمگە جاريالايمىز!».

 اۆتور: جاسۇلان جولدىبايەۆ