قارين: نازاربايەۆتىڭ «ۇلكەن جيىرمالىق» سامميتىنە شاقىرىلۋى - قازاقستاننىڭ وڭىرلىك پروتسەستەگى ىقپال ەتۋ الەۋەتىن قىتايدىڭ مويىنداۋى
وسى رەتتە ق س ز ي- ءدىڭ ديرەكتورى، قازاقستان ساياسي عىلىمدار قاۋىمداستىعى باسقارماسى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ەرلان قارين قازاقپارات تىلشىسىنە سۇحبات بەرىپ، ساپار قورىتىندىسى، ەكى ەلدىڭ زەرتتەۋ قۇرىلىمدارىنىڭ ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىعىنىڭ كەلەشەگى جانە ەلىمىزدەگى اناليتيكالىق سالانىڭ دامۋى جايىندا كەڭىنەن اڭگىمەلەپ بەردى.
- الدىمەن وسى جولعى بەيجىڭگە ساپارىڭىزدىڭ ناتيجەسى جايىندا ايتىپ بەرسەڭىز.
- قازاقستان مەن قىتايدىڭ ساراپتامالىق ورتالىقتارى اراسىنداعى ءوزارا ءىس- قيمىل بارىنشا بەلسەندى جۇرگىزىپ جاتىر دەسەك تە بولادى. دەگەنمەن، بەيجىڭگە جاساعان وسى جولعى ساپارىمىزدا ءبىز قىتايلىق ارىپتەستەرىمىزدەن سەرىكتەستىگىمىزدى جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋ ماقساتىن الدىمىزعا جۇكتەگەن ەدىك.
ادەتتە، قازاقستانعا ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ ماسەلەلەرىنە ماماندانعان قىتايلىق ساراپشىلاردىڭ كەلۋى باسىم. ال رەسەي، ا ق ش جانە باسقا دا وڭىرلەر بويىنشا ماماندار، ولاردىڭ يدەيالارى، عىلىمي تۇجىرىمدامالارى جانە ەڭبەكتەرى قازاقستاندىق ساراپشىلىق قوعامداستىق ءۇشىن بەيمالىم بولىپ قالادى. سوندىقتان وسى جولعى ساپار بارىسىندا ءبىز ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ماسەلەلەردىڭ كەڭ كەشەنىن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن جانە ەلدەردىڭ ۇكىمەتتەرى مەن باسشىلارىنا كەڭەس بەرەتىن جاڭا سەرىكتەستەر مەن بەدەلدى ساراپشىلارمەن بايلانىس ورناتۋعا ۇمتىلدىق.
اتاپ ايتار بولساق، ءبىز شينحۋا ۋنيۆەرسيتەتى حالىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، قىتاي حالىقارالىق ساياساتى جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى، پروفەسسور يان سيۋەتۋنمەن جان- جاقتى سۇحبات جۇرگىزدىك. ول قىتايدىڭ سىرتقى ساياساتى، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جانە قىتاي- امەريكالىق قارىم- قاتىناس سالاسىنداعى جەتەكشى ساراپشىلاردىڭ ءبىرى سانالادى. 2008 -جىلى پروفەسسور يان سيۋەتۋن «Foreign Policy» جۋرنالىنىڭ نۇسقاسى بويىنشا 100 ۇزدىك ويشىل جانە قوعامدىق ينتەللەكتۋال تىزىمىنە ەنگەن.
مۇنان بولەك، ءبىز ق ح ر مەملەكەتتىك كەڭەسى جانىنداعى دامۋدى زەرتتەۋ ورتالىعى ەۋروپا مەن ازيانىڭ الەۋمەتتىك دامۋى ينستيتۋتىنىڭ، بەيجىڭ ۋنيۆەرسيتەتى حالىقارالىق جانە ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنىڭ رەسەي، ەۋروپا جانە ورتالىق ازيا ينستيتۋتىنىڭ، قىتاي قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ، قىتاي قازىرگى زامانعى حالىقارالىق قاتىناستار اكادەمياسىنىڭ باسشىلىقتارى مەن ساراپشىلارىمەن كەزدەستىك.
ءبىز ولاردىڭ حالىقارالىق ساياساتتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە قاتىستى بىرەگەي كوزقاراستارىن بىلۋگە ۇمتىلدىق. بۇل ءۇشىن ناقتى ماسەلەلەردى ارنايى تالقىلادىق تا. سوڭعى 10-15 جىلدىڭ كولەمىندە قىتايدىڭ ساياسي ويلاۋ جۇيەسىندە ناقتى ءبىر وزگەرىستەر ورىن الىپ، جاڭا تۇجىرىمدامالار دۇنيەگە كەلگەن. قىتاي الەمدىك ارەناداعى قۇبىلىستاردى وزىنشە قاراستىرادى. قازاقستاننىڭ ەكسپەرتتىك قوعامداستىعى «تامىر سوعىسىن» باقىلاپ وتىرۋى ءتيىس. سوندىقتان ءبىز ءبىرقاتار ماماندى قازاقستانداعى ارىپتەستەرىمەن وزدەرىنىڭ ويلارىن ءبولىسۋ ءۇشىن شاقىردىق.
قازىرگى ۋاقىتتا ەكى ەلدىڭ زەرتتەۋ قۇرىلىمدارى اراسىندا ءوزارا ءىس- قيمىل نەگىزىنەن كونفەرەنسيالار مەن سەمينارلار وتكىزۋمەن عانا شەكتەلىپ وتىر. ال ول جيىنداردا تەك باياندامالار وقۋمەن عانا شەكتەلەدى.
ءبىز ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا ءپىشىن قاجەت ەكەندىگىنە سەنىمدىمىز. ونىڭ ىشىندە بىرلەسكەن زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ، ساراپتامالىق باياندامالار جاساۋ قاجەت. تەك وسى جاعدايدا عانا ءبىز جاڭا تاجىريبە مەن ءبىلىم جيناقتاپ، زەرتتەۋ نىسانىمىزدىڭ ماسەلەلەرىن جەتىك تۇسىنەتىن بولامىز. سول سەبەپتى وسى كۇندەر ىشىندە ءبىز قىتايلىق ارىپتەستەرىمىزبەن مۇنداي ءوزارا ءىس- قيمىلدىڭ كەلەشەگىن تالقىعا سالدىق.
- وسى كوكتەمدەگى وقيعالار كورسەتكەندەي، ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىق بەلسەندى دامىپ وتىرعاندىعىنا قاراماستان قازاقستاندا سينوفوبتىق كوڭىل- كۇي ءالى دە جوعارى. بۇل جايىندا نە ويلايسىز؟
- قازاقستاندىق قوعامدا قىتايعا قارسى ستەرەوتيپتىڭ كوپتەگەن فاكتورلارى، ءبىرىنشى كەزەكتە كەڭەس وداعى كەزەڭىندە قالىپتاسقان تاريحي جانە يدەولوگيالىق سەبەپتەرى بار. ەكىنشىدەن، قىتايدى تۇسىنبەۋدىڭ جانە سەنبەۋدىڭ سەبەبى - بۇل ەل جايىندا تولىق اقپاراتتىڭ بولماۋى، تەرەڭ بىلمەۋ. بۇگىندە قىتاي الەمنىڭ ەڭ ءىرى ەكىنشى ەكونوميكاسى جانە ءبىزدىڭ كورشىمىز سانالادى. ءبىراق، وسىعان قاراماستان ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستاندا قىتايدىڭ تاريحىن، مادەنيەت، ەكونوميكاسى مەن ساياسي ءومىرىن تەرەڭ زەرتتەۋ قولعا الىنباعان. ءبىز ادەتتەگىدەي قىتايدى رەسەيلىك جانە باتىستىق عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرى ارقىلى قاراستىرامىز. ال بىزگە ءوز كۇشىمىزبەن قىتايتانۋدى دامىتۋ قاجەت. مەن قىتايعا قاتىستى ستەرەوتيپتەردىڭ ساقتالۋىنىڭ باستى سەبەبى ءدال وسى فاكتورلار ەكەندىگىنە سەنىمدىمىن.
- قازاقستان پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆ ق ح ر ءتوراعاسى شي جينپيڭنىڭ شاقىرۋىمەن G20 سامميتىنە قاتىسادى. ءسىز وسى وقيعاعا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
- قىتايدىڭ كورشىسى كوپ. دەگەنمەن، بەيجىڭ ساناۋلى قوناقتاردىڭ قاتارىندا قازاقستان پرەزيدەنتىن G20 سامميتىنە شاقىرىپ وتىر. مەنىڭشە، قىتاي ءۇشىن «ۇلكەن جيىرمالىق» كەزدەسۋى توقەتەرىنە كەلگەندە يمميدجدىك شارا ەمەس، قايتا الەمدىك قوعامداستىقتىڭ ىقپالدى ويىنشىلارىنا جاھاندىق ەكونوميكانى دامىتۋعا دەگەن وزدەرىنىڭ ادىستەرىن جەتكىزۋ مۇكىنشىلىگى.
سوندىقتان قازاقستاندىق كوشباسشىنى G20 سامميتىنە قاتىسۋعا شاقىرۋ قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ساياساتتاعى ءرولىن، ونىڭ بەلسەندى ۇستانىمى مەن وڭىرلىك پروتسەسكە ىقپال ەتۋ الەۋەتىن قىتايدىڭ مويىنداۋىن بىلدىرەدى.
بۇعان قوسا، ق ر مەن ق ح ر- دىڭ ساياسي فيلوسوفياسىنىڭ سۇحباتتاستىققا ۇمتىلۋ، كيكىلجىڭنەن باس تارتۋ، ازاماتتاردىڭ ءومىرى ءۇشىن جايلى جاعداي جاساۋعا باسىمدىق بەرۋ سىندى كوپتەگەن ورتاق قۇندىلىعى بار.
وتكەن جىلى ن. نازاربايەۆ قىتايعا مەملەكەتتىك ساپار جاسادى، ال بۇل جولى قازاقستاندىق كوشباسشىنىڭ ق ح ر- عا جۇمىس ساپارى كوزدەلگەن. ەكى ەلدىڭ اراسىندا تۇراقتى كەزدەسۋدىڭ جانە جوعارى دەڭگەيدەگى ساياسي كونسۋلتاتسيالار جۇرگىزۋدىڭ جاقسى ءداستۇرى قالىپتاسقان.
- قازاقستاندا جەكە سينولوگيا ينستيتۋتىن قۇرۋ قاجەتتى تۋرالى نە ويلايسىز؟
- مەنىڭشە، بىزگە بىرنەشە قىتايتانۋ ورتالىعىن دامىتۋ قاجەت. ويتكەنى، قىتاي ءبىزدىڭ الىپ كورشىمىز. بۇعان قوسا، بىزگە تەك ق ح ر- دى زەردەلەۋ ينستيتۋتى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە رەسەي مەن ورتالىق ازيانى زەرتتەۋ ورتالىقتارى دا قاجەت. ءبىز كۇردەلى ورتالىق ازيا وڭىرىندە ورنالاسقانبىز. وزبەكستانداعى وقيعالار ورتالىق ازيا رەسپۋبليكالارىن تەرەڭ زەردەلەۋ قاجەتتىگىنە تاعى دا ءبىر مارتە دالەل بولا الادى.
سوندىقتان، تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، قازاقستانعا ءوڭىرتانۋدىڭ جەكەلەگەن باعىتىن دامىتۋ قاجەت.
- ق س ز ي- ءدىڭ شەتەلدىك ارىپتەستەرىمەن ىنتىماقتاستىعى قالاي دامۋدا؟
- سوڭعى ءبىر جارىم جىلدىڭ ىشىندە ءبىز شەتەلدىك ورتالىقتارمەن قارىم- قاتىناسىمىزدى دامىتۋدىڭ جاڭا ستراتەگياسىنا كوشتىك. وعان دەيىنگى بايلانىستار سيتۋاتيۆتى ءارى ەپيزودتى سيپاتقا يە بولاتىن. ياعني ءبىز كونفەرەنسيالاردا، سيمپوزيۋمداردا جانە فورۋمداردا عانا كەزدەسەتىن ەدىك. بۇگىندە ءبىز ەكىجاقتى نەگىزدەگى ارنايى تالقىلاۋلارعا باسا نازار اۋدارامىز.
ماسەلەن، وتكەن جىلى ءبىز ورتاازيالىق ارىپتەستەرىمىز: وزبەك ستراتەگيالىق زەرتتەۋ ينستيتۋتىمەن، قىرعىز ستراتەگيالىق زەرتتەۋ ينستيتۋتىمەن، تاجىك ارىپتەستەرىمىزبەن سەرىكتەستىگىمىزدى نىعايتىپ، جاڭا پىشىنگە كوشىرۋگە باسا نازار اۋداردىق. بۇعان قوسا اۋعاندىق جانە ازەربايجاندىق ارىپتەستەرىمىزبەن قارىم- قاتىناستى دامىتتىق. ال اعىمداعى جىلى رەسەي مەن قىتايداعى ارىپتەستەرىمىزبەن اراداعى قارىم- قاتىناستارىمىزدى ارنايى تۇردە دامىتۋدامىز. وسى جولعى ساپارىمىزدى جارتى جىلدان استام ۋاقىت جوسپارلاعان ەدى. بۇل رەتتە باعدارلامامىزدا تەك قانا حاتتامالىق كەزدەسۋلەردى قاراستىرماي حالىقارالىق ساياساتتاعى جەتەكشى ساراپشىلارمەن تىڭعىلىقتى پىكىر الماسۋعا كوڭىل بولدىك.
- سىزبەن سۇحباتتاسقان قىتايلىق ساراپشىلاردى نە قىزىقتىردى؟
- ولاردى دا ءبىزدى قىزىقتىراتىن ماسەلەلەر تولعاندىرادى. اتاپ ايتقاندا. ا ق ش، رەسەيمەن قارىم- قاتىناس، ورتالىق ازياداعى جەتەكشى ويىنشىلار قارىم- قاتىناسىنىڭ تەڭگەرىمىن قالىپتاستىرۋ، ەكىجاقتى ءارى كوپجاقتى ءوڭىرارالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ تاۋەكەلدەرى مەن مۇمكىنشىلىكتەرى.
- ساراپشى امبەباپ بولۋ كەرەك پە نەمەسە تەك ءبىر باعىتتاعى مامان بولۋى قاجەت پە؟
- مەنىڭشە، ماماندانۋى اسا قاجەت. قازاقستاندىق ساراپتامالىق مەكتەپتىڭ ەڭ باستى پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى ماماندانۋدىڭ جوقتىعى. كوپتەگەن ساراپشىلار گەوساياسي پروبلەمالارعا، ىشكى ساياسات ماسەلەلەرگە، الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق تاقىرىپقا جانە وزگە دە اسپەكتىلەرگە قاتىستى پىكىر ءبىلدىرىپ، امبەباپ بولۋعا ۇمتىلادى. دەگەنمەن، ماماندانۋ قاجەت، ادام ءوزى تەرەڭىرەك تالداي الاتىن ارى كەتكەندە 2-3 باعىت بولعانى دۇرىس.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
اۆتور: مارلان جيەمباي
