عالىمقايىر مۇتانوۆ: ق ر پرەزيدەنتىنىڭ سەمەي پوليگونىن جابۋ شەشىمى جىلدار وتكەن سايىن قۇندى بولا تۇسەدى
ارينە، بۇگىنگى كۇنى پوليگوندى جابۋ تۋرالى شەشىمنىڭ قابىلدانۋى وڭايعا سوقپاعانى بارشاعا ايان. قازاقپاراتقا سۇحبات بەرگەن ءال- فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، اكادەميك عالىمقايىر مۇتانوۆ تا مۇنى «يادرولىق قارۋسىزداندىڭ الەمدىك تاريحىنداعى ءبىرىنشى ءارى ايرىقشا» وقيعاسى رەتىندە باعالاۋدا.
- عالىمقايىر مۇتان ۇلى، يادرولىق پوليگوننىڭ جابىلۋىنىڭ قۇندىلىعى مەن تاريحي ءمانى نەدە دەپ ويلايسىز؟
- «سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن جابۋ تۋرالى شەشىم» 1991 - جىلى ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ دانالىعى مەن كورەگەندىلىگىنىڭ ارقاسىندا قابىلدانعان بولاتىن. بۇل تەڭدەسسىز ساياسي قادام اسكەري يادرولىق سالانىڭ تۇراقتانۋ پروتسەسسىنە باعا جەتپەس ۇلەس قوستى. ا ق ش، فرانسيا، ۇلى بريتانيا، رەسەي جانە قىتاي سىندى دەرجاۆالار يادرولىق سىناقتارعا موراتوري جاريالادى. بۇل ءبىر جاعىنان يادرولىق سىناقتارعا جاپپاي تىيىم سالۋ تۋرالى شارتىڭ پايدا بولۋىنا تۇرتكى بولىپ، قاۋىپسىزدىكتىڭ وڭىرلىك جۇيەسىن قۇرۋ پروتسەسسىن جەدەلدەتتى. قازاقستان يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ جانە قارۋسىزدان سالاسىنىڭ ءىز اشارى رەتىندە كوپتەگەن ەلدەر ءۇشىن ۇلگى بولىپ، ۇلكەن وزگەرىستەردىڭ باستاماشىسى رەتىندە كورىندى.
يادرولىق پوليگوننىڭ جابىلۋ داتاسى تاريح قويناۋىنا قاراي سىرعي تۇسكەن سايىن مەملەكەت باسشىسى شەشىمىنىڭ تاريحي قۇندىلىعى مەن ءمانى جانە «نيەۆادا- سەمەي» حالىقارالىق انتيادرولىق قوزعالىسىنىڭ زور ءرولى بارىنشا جارقىراپ، دالەدى بولا تۇسەدى. بۇل شىن مانىندە قوعامدىق تانىم- تۇسىنىك پەن الەمنىڭ ساياسي كارتاسىنداعى كۇشتەر كونفيگۋراتسياسىن تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ۇشىراتقان عالامشارلىق اۋقىمداعى وقيعا بولعانى ءسوزسىز.
بۇگىندە، ونداعان جىل وتكەننەن كەيىن مەملەكەت باسشىسىنىڭ جارلىعى بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى سىن- قاتەرلەرى اياسىندا جاڭاشا رەڭككە يە بولىپ وتىر. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن. نازاربايەۆتىڭ ب ۇ ۇ- نىڭ بيىك مىنبەرىنەن 21 - عاسىرداعى ادامزاتتىڭ نەگىزگى ماقساتى يادرولىق قارۋسىز الەم قۇرۋعا شاقىرعان باستاماسى الەمدىك قوعامداستىق تارابىنان جاندى ءۇن قاتۋ مەن قولداۋعا يە بولدى. يادرولىق قارۋدان ازات الەم قۇرۋ تۋرالى جالپىعا ورتاق دەكلاراتسيانىڭ قابىلدانۋى - بۇل اتالعان ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋ ىسىندەگى جاڭا ماڭىزدى قادام.
- قازاقستان سىرتقى ساياساتتا بەيبىتشىل ۇستانىمداردى ىلگەرىلەتۋدە. وسى رەتتە ءسىز قانداي انتيادرولىق باستامالاردى ايرىقشا اتاپ وتەر ەدىڭىز؟ ولاردىڭ ماڭىزدىلىعى نەدە؟
- ەڭ بىرىنشىدەن بۇل باعىتتاعى قازاقستان ءىس- قيمىلىنىڭ دايەكتىلىگىن اتاپ وتكىم كەلەدى. ماسەلەن، الەمدىك قوعامداستىقتىڭ يادرولىق سىناقتارعا جاپپاي تىيىم سالۋ تۋرالى شارتتىڭ كۇشىنە ەنۋىنە قولداۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا قازاقستان پرەزيدەنتى 2012 -جىلدىڭ 29 - تامىزىندا «اتوم» حالىقارالىق جوباسىنا باستاماشىلىق ەتتى. بۇل جاھاندىق ناۋقان يادرولىق قارۋ سىناقتارىنا قارسى كۇرەستە الەمدى بىرىكتىرىپ، بەيبىت سۇحباتتىڭ جاندانۋىنا جانە بارلىق راديواكتيۆتى ماتەريالداردىڭ قورعالۋىن قامتاماسىز ەتۋگە نەگىزدەلگەن. جوبا الەمدىك قوعامداستىق تاراپىنان زور قولداۋعا يە بولدى. كوپتەگەن ەلدەردىڭ كورنەكتى ساياساتكەرلەرى، قوعام قايراتكەرلەرى، عالىمدارى جانە قاراپايىم ادامدارى وعان بەلسەندى قاتىسىپ جاتىر.
قازاقستان اۋماعىندا ماگاتە- ءنىڭ قامقورلىعىمەن اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋدى جوسپارلاپ وتىرعان مەملەكەتتەرگە ارنالعان تومەن بايىتىلعان يادرولىق وتىن بانكى قۇرىلدى. بۇل ەلدەر اراسىنداعى سەنىمدى بەكىتۋ، تۇراقتى الەمدى نىعايتۋداعى جۇيەلى ساياساتتى جالعاستىرۋ جانە جاھاندىق يادرولىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدەگى ماڭىزدى قادام سانالادى. سونىمەن قاتار ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسى قازاقستان باستاماشى بولعان يادرولىق قارۋدان ازامات الەم قۇرۋ تۋرالى جالپىعا ورتاق دەكلاراتسيانى بەكىتتى.
قازاقستان يادرولىق قارۋسىز الەم قۇرۋ جولىنان اينىمايتىندىعىن پاش ەتە وتىرىپ، يادرولىق عىلىم باسىمدىعىن ىلگەرىلەتۋدەگى الەمدىك كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىن دە كورسەتە الادى. وسىلايشا، يادرولىق ارسەنالدى تاراتپاۋداعى پرەزيدەنتتىڭ جاھاندىق باستامالارى مەن قازاقستاننىڭ تاجىريبەسى شىن مانىندە بارشا ادامزاتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتەدى دەۋگە بولادى.
ءوزارا سەنىمسىزدىكتىڭ، حالىقارالىق شيەلەنىستەردىڭ جانە گەوساياسي كەۋدەمسوقتىقتىڭ ءورشي ءتۇسىپ، ال اجال ۋىن سەبەتىن يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى شارتتىڭ ءوز مىندەتتەمەسىن ورىنداي الماي وتىرعاندىعىن قاپەرگە العان نۇرسۇلتان نازاربايەۆ جالپىعا ورتاق «21 - عاسىر: سوعىسسىز الەم» باعدارلاماسىن ۇسىندى. بۇل بىتىمگەرشىلىك قۇجات حالىقارالىق قارىم- قاتىناستاردى تۇراقتاندىرۋعا باعىتتالعان ماڭىزدى جاھاندىق باستامالاردى قامتيدى.
مەنىڭ پايىمىمشا، مەملەكەت باسشىسىنىڭ مانيفەسى يادرولىق سىناقتىڭ زۇلمات سالدارىن باستان كەشكەن قازاقستان حالقىنىڭ ۇستانىمىن بىلدىرەدى. بۇل ماڭىزدى قۇجات مەملەكەت باسشىسىنىڭ قازىرگى جانە بولاشاق ۇرپاقتىڭ ەرتەڭگى كۇنى ءۇشىن الاڭداۋىنان تۋىنداعان.
مانيفەست كوشباسشىلاردى، ساياساتكەرلەردى جانە الەمدىك قوعامداستىقتى بارلىق ادامزات بالاسىن شيەلەنىستەر مەن جانجالداردان ارىلتۋ ءۇشىن ۋاقىت كۇتتىرمەس ءالى ءتيىمدى شارالار قابىلداۋعا شاقىرادى. ۇلت كوشباسشىسى بارلىق ەلدەردىڭ باسشىلارى مەن ولاردىڭ ازاماتتارىن جاڭا سوعىس وتىنىڭ تۇتانۋىنا جول بەرمەۋگە، جانتالاسا قارۋلانۋ مەن تەرروريزمگە بىرلەسە وتىرىپ تىيىم سالۋعا ۇندەيدى.
قازاقستان پرەزيدەنتى ۇسىنعان بەيبىت باستامالاردى الەمدىك كوشباسشىلار سىرتقى ساياسات تاجىريبەلەرىندە قولدانار بولسا، وندا حالىقارالىق ۇيىمدار قىزمەتىندەگى داعدارىس كورىنىستەرىن ءسوزسىز ەڭسەرە الاتىندىعىنا سەنىمىم مول. بۇعان قوسا، ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىق دامىپ، قازىرگى ۋاقىتتا جۇمىس ىستەپ تۇرعان حالىقارالىق ينستيتۋتتارعا دەگەن سەنىم قايتا ورالار ەدى.
قازاقستان يادرولىق سىناقتاردىڭ بارلىق جانتۇرشىگەرلىك اسەرىن ءوز باسىنان كەشىردى. سەمەي پوليگونىنىڭ اۋماعى ءالى كۇنگە دەيىن ەكولوگيالىق تۇرعىدا ەڭ جايسىز ايماقتاردىڭ ءبىرى بولىپ قالۋدا. سول ءداۋىردىڭ ادامي قۇندىلىقتاردان ادا ساياساتكەرلەرىنىڭ جاڭعىرىعى ءالى دە تالاي جىل بويى ءوزىن ەسكە سالىپ وتىرادى. جارالىستىڭ سالدارى يادرولىق قارۋعا يە بولۋ ءۇشىن جانىن سالعانداردىڭ تۇتقىنىنا اينالعان مىڭداعان وتباسىنىڭ تاعدىرىنا اسەر ەتتى. مەنىڭ دە اكەم سول ءبىر بەيمازا ۋاقىتتىڭ كۋاگەرى. كوپتەگەن جىل وتكەننەن كەيىن ول «نيەۆادا- سەمەي» حالىقارالىق انتيادرولىق قوزعالىسىنىڭ بەلسەنبى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى، و. سۇلەيمەنوۆتىڭ جاقتاسى بولىپ، ءوز ءومىرىن انتيادرولىق كۇرەسكە، يادرولىق سىناقتان زارداپ شەككەندەردىڭ پروبلەماسىنا قوعام نازارىن اۋدارۋعا ارنادى.
تۋعان جەرىنىڭ بولاشاعىنا كۇيزەلىسى مەن الاڭداۋىن اكەم «كورگەندەرىم» دەپ اتالاتىن كىتابىندا كەڭىنەن بايانداپ بەرەدى. ازاماتتىق بەلسەندى ۇستانىمى مەن قوعامدىق قىزمەتتەرى ءۇشىن ول ەل پرەزيدەنتىنىڭ قولىنان «قۇرمەت» وردەنىن الدى.
- ءسىز مەملەكەت باسشىسىنىڭ باستامالارىن جۇزەگە اسىرۋعا بەلسەندى قاتىساتىن ەلىمىزدەگى بىرنەشە مىڭداعان ۇجىمى بار جەتەكشى جوعارى وقۋ ورنىن باسقاراسىز. بۇگىندە قانداي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىپ، قانداي جوبالاردى جۇزەگە اسىردىڭىزدار؟
- يادروسىز الەمگە قاراي ىلگەرىلەۋ عالىمداردىڭ، وي- پىكىرى ورتاق ادامداردىڭ كۇش- جىگەرىنسىز، ءبىزدىڭ جالپى قاتىسۋىمىزسىز مۇمكىن ەمەس. بۇل ورايدا اكادەميالىق قاۋىمداستىق پەن عىلىمي قوعامداستىقتىڭ ءرولى جايىندا ايتقىم كەلەدى. قازۇۋ ب ۇ ۇ- نى جاھاندىق حاب، ال تۇراقتى دامۋ جونىندەگى يۋنەسكو- نى ورتالىق ازيا حابى رەتىندە بەيبىت جانە تۇراقتى دامۋدىڭ ماڭىزدى قۇندىلىقتارىن ىلگەرىلەتۋگە باعىتتالعان ءبىرقاتار ءىرى شاراعا باستاماشىلىق ەتتى. جاھاندىق حاب الاڭىن، بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمدارمەن، قوزعالىستارمەن بايلانىستاردى كادەگە جاراتا وتىرىپ، قازۇۋ پرەزيدەنتىمىزدىڭ بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋ جانە نىعايتۋ باعىتىنداعى باستامالارىن بەلسەندى ىلگەرىلەتۋدە.
راديوەكولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ ەكولوگيالىق جانە الەۋمەتتىڭ ءمانىن تەرەڭ تۇسىنگەن قازۇۋ- دىڭ حيميك عالىمدارى بۇرىنعى سەمەي پوليگونىنىڭ راديوەكولوگيالىق احۋالىن زەردەلەۋگە باعىتتالعان ەكى ءىرى حالىقارالىق جوبانى ۇيىمداستىرىپ جۇزەگە اسىردى. وسى حالىقارالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ناتيجەسىندە ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە ماريا سكلادوۆسكايا- كيۋري اتىنداعى «رادياتسيالىق ەكولوگيا» زەرتحاناسىنىڭ قۇرىلۋى - اسا ماڭىزدى جايت. ول سوڭعى بۋىننىڭ زاماناۋي اسپاپتارىمەن جابدىقتالعان. بۇل ازىرشە ەلىمىز ءۇشىن بارىنشا وزەكتى راديوحيميا، راديوبيولوگيا، رادياتسيالىق قاۋىپسىزدىك جانە رادياتسيالىق ەكولوگيامەن بايلانىستى سالالارداعى مامانداردى دايىندايتىن قازاقستاننىڭ جوعارى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى جالعىز عىلىمي- ءبىلىم بەرۋ زەرتحاناسى دەسەك بولادى.
ەلىمىزدە اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرىلۋى يادرولىق عىلىمنىڭ باسىم باعىتتارى بويىنشا وزىق ىرگەلى جانە قولدانبالى زەرتتەۋلەردىڭ جۇرگىزىلۋىنە سەپتىگىن تيگىزەدى. وسى باعدارلامانىڭ اياسىندا ا ق ش، رەسەي، جاپونيا جانە باسقا دا مەملەكەتتەردىڭ عالىمدارىمەن بىرلەسىپ، يادرولىق قالدىقتادى وڭدەۋ، راديواكتيۆتى توپىراقتى زالالسىزداندىرۋ تەحنولوگياسىن، جاڭا بۋىننىڭ بولاشاعى زور قاۋىپسىز رەاكتورلارىن جاساۋ جوسپارلانۋدا. ماسەلەن، قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعى مەن جاپونيانىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسى اگەنتتىگى اراسىندا قازۇۋ- دىڭ قاتىسۋىمەن ءتورتىنشى بۋىننىڭ جوعارى تەمپەراتۋرالى گازبەن سالقىنداتىلاتىن رەاكتورىن بىرلەسىپ ازىرلەۋ كەلىسسوزدەرى اياقتالۋدا.
بۇل تاپسىرمالاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى يادرولىق بەيىندەگى بىلىكتىلىگى جوعارى مامانداردىڭ دايىندىق مۇمكىنشىلىكتەرىمەن بايلانىستى ەكەندىگى تۇسىنىكتى. سوندىقتان دا بۇگىنگى كۇنى قازۇۋ ۇلتتىق يادرولىق ورتالىقتىڭ يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىمەن، جاپونيانىڭ اتوم ەنەرگەتيكاسى اگەنتتىگىمەن جانە حوككايدا ۋنيۆەرسيتەتىمەن ىنتىماقتاسا وتىرىپ، تەوريالىق جانە ەكسپەريمەنتتىك يادرولىق فيزيكا، يادرولىق ەنەرگەتيكا جانە يادرولىق تەحنولوگيالار بويىنشا ماماندار دايىنداۋدا. ستۋدەنتتەر، ماگيسترانتتار، PhD- دوكتورلار جانە جاس ماماندار جاپونيا، فرانسيا، يتاليا جانە وزگە دە دامىعان ەلدەردە تاعىلىمدامادان ءوتىپ، الەمنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ قوسارلانعان ديپلومىن الادى.
قازىرگى زامانعى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ميسسياسى تەك كاسىبي كادرلاردى دايىنداۋمەن عانا شەكتەلمەيتىندىگىن ايرىقشا باسا ايتقىم كەلەدى. ج و و- لار الەم ازاماتتارىن قالىپتاستىرۋدا دا زور جاۋاپكەرشىلىككە يە. ۇلى ءال- فارابي ايتقانداي، «ادامعا ەڭ اۋەلى ءبىلىم ەمەس، تاربيە بەرىلۋى كەرەك. ونسىز بەرىلگەن ءبىلىم - ادامزاتتىڭ قاس جاۋى».
سوندىقتان اسىرەسە، جاستاردىڭ اراسىندا يادرولىق قارۋلانۋ جولىنداعى باقتالاستىقتى توقتاتۋ، بارلىق سىناق پوليگوندارىن جابۋ تۇسىنىگىنىڭ قالىپتاسۋى زور مانگە يە.
پرەزيدەنتىمىز اتاپ وتكەندەي، يادروسىز الەمگە قاراي ىلگەرىلەۋ - بۇل كونسترۋكتيۆتى كوپ پوليارلىققا اپاراتىن جول. وسىناۋ قايىرىمدى ءارى ماڭىزدى ىستە ج و و- لاردىڭ بىرلەسكەن جانە ماقساتتى قىزمەتى الەمدىك اكادەميالىق قوعامداستىقتى شوعىرلاندىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، يادرولىق قاتەرگە، قاۋىپسىزدىكتىڭ جاڭا سىن- تەگەۋىرىنىنە قارسى تۇرۋداعى ونىڭ ءرولىن ارتتىرادى، بەيبىت جانە تۇراقتى دامۋدىڭ ماڭىزدى قۇندىلىقتارىن ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن قاجەتتى جاعداي جاسايدى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ سالاسىنداعى كۇش- جىگەرى بۇكىلالەمدىك قولداۋعا جانە جوعارى حالىقارالىق قۇرمەتكە يە بولدى. قازاقستان بەدەلىنىڭ ءوسۋى مەن الەمدىك قوعامداستىقتىڭ مۇلتىكسىز سەنىمىنە ەلىمىزدىڭ 2017-2018 -جىلدارى ب ۇ ۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەلىگىنىڭ سايلانۋى- اق دالەل بولا الادى. پرەزيدەنت مانيفەستىندە ايتىلعان «جاھاندىق ستراتەگيالىق باستامالار - 2045» جوسپارى جاھاندىق قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتى الەمدى قامتاماسىز ەتۋدەگى ناقتى مودەل بولا الارىنا سەنىمدىمىن.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
اۆتور: مارلان جيەمباي
