جازۋشىلارىمىز ءالى كۇنگە تاريحتىڭ ماڭىنان شىعا الار ەمەس
ءبىراق سوڭعى كەزدەرى قازاق ادەبيەتىندەگى جانرلاردىڭ جۇتاڭدىعى جانعا باتىپ ءجۇر. سونىمەن بۇگىنگى تاڭدا قازاق ادەبيەتى قاي جانرلاردى جازبايدى؟ جازۋشىلارىمىز كىمنەن قايمىعىپ، نەدەن جۇرەكسىنەدى؟
الدىمەن اڭگىمەمىزدى سوناۋ سوعىس جىلدارىنداعى شىعارمالاردان باستاساق... قازاقتاردىڭ العاش سولدات قاتارىنا الىنا باستاعان كەزىنەن قازاقتىڭ اسكەري كوركەم ادەبيەتى دە ءوز باستاۋىن الدى دەۋگە بولادى. قازاق تاريحىندا سوعىس تۋرالى اڭگىمەلەردىڭ از ەمەستىگى وسىدان بەلگىلى. ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى ازامات سوعىسى، ورتاسىنداعى وتان سوعىسى، ودان قالا بەردى قازاق، تۇركى حاندىقتارى تۇسىنداعى، التىن وردا كەزىندەگى، ارىداعى ساق، عۇن تايپالارى كەزىندەگى سوعىستار... ايتەۋىر قازاق قازاق بولعالى دا بىتپەيتىن جاۋگەرشىلىك تۋرالى جازىلعان تۋىندىلار تولى. سول شىعارمالار كەرۋەنىنىڭ كوشىن سوعىس ونەرىن ەرەكشە ايشىقتاعان «كۇلتەگىن» باستايدى.
ع. مۇسىرەپوۆتىڭ «قازاق سولداتى» ، ت. احتانوۆتىڭ «قاھارلى كۇندەرى»، ءا. نۇرشايىقوۆتىڭ «اقيقات پەن اڭىزى»، ءا. نۇرپەيىسوۆتىڭ «كۇتكەن كۇنى»، ءا. ءشارىپوۆتىڭ «پارتيزان قىزى»، ق. قايسەنوۆتىڭ «پارتيزان حيكايالارى» جالعايدى. وسىلاردىڭ ءبارىن «اسكەري ادەبيەت» دەپ اتاۋ قانشالىقتى ورىندى؟ جوعارىداعى جازۋشىلاردىڭ اڭگىمەلەرىن ەل كەزىندە جىلى قابىلدادى، الىگە دەيىن كەيىنگى بۋىن قاۋزاپ كەلەدى. ءيا، بۇگىنگى بەيبىت زاماندا مۇنداي تۋىندىلاردى جازۋعا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ تاۋەكەلى جەتە قويماس. بۇل تاقىرىپتا قازىر كوسىلە كىتاپ جازباق تۇرماق، اقىندارىمىز دا قالام تەربەي بەرمەيدى. كەشەگى باۋىرجان مومىش ۇلى مەن باۋبەك بۇلقىشيەۆتىڭ ادەبيەتتە ءىزباسارلارى جوقتىڭ قاسى.
سوڭعى جىلدارى ادەبيەتشىلەر س. ماۋلەنوۆتىڭ «سوعىستان قايتقان سولداتتارى» مەن «قۇلىنىنا»، ق. امانجولوۆتىڭ «اقىن ءولىمى تۋرالى اڭىز» پوەماسىنا الەم پوەزياسىندا تەڭ تۇسەر تۋىندىلار جوق دەگەن باعا بەرىپ ءجۇر. ءبىراق بۇل تاقىرىپتىڭ اۋقىمدى ەكەنى، وعان قالام تەربەۋگە كەز- كەلگەن ادامنىڭ پايىم- پاراساتى جەتپەيتىنى دە تالاي تىلگە تيەك بولعان- دى. ءبىراق مۇنداي اڭگىمەلەردىڭ تيەگىن اعىتۋ ءۇشىن سونىڭ ءبارىن باستان وتكەرۋ ماڭىزدى ما؟ وندا دۋلات يسابەكوۆتىڭ «ءبىز سوعىستى كورگەن جوقپىز»، و. بوكەيدىڭ «ءبارى دە مايدان» پوۆەستەرى، ب. سوقپاقبايەۆتىڭ «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى»، ن. عابدۋلليننىڭ «جىگەر» روماندارى، بەلورۋسسياداعى تىلدى سۋرەتتەيتىن ت. احتانوۆتىڭ «شىراعىڭ سونبەسىن» رومانى شە؟ ولار قاي تۋىندىدان كەم؟
ادەبيەتتەگى توقىراۋ دەگەن ءسوزدى ءجيى ەستيمىز. بۇل قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس، الەم ادەبيەتىنىڭ باسىنا تۇسەتىن حال. ال قازىرگى قالامگەرلەر نە جازىپ ءجۇر؟ نەگە تاريحي تاقىرىپتارعا تىم قۇمار؟ ارينە، ويتكەنى تاريح دەگەنىڭىز دايىن دۇنيە. مۇراعاتقا سۇڭگىپ، سۇيرىكتەي- سۇيرىكتەي اڭگىمەلەرگە ءسۇيسىنتۋ دە وڭاي بولسا كەرەك.
جازۋشى سەرىك نۇعىماننىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى ادەبيەت جاڭا باعىتتا، قازىرگى زامان تالابىنا ساي بولۋى كەرەكتىگى كوپ ايتىلعانمەن، قاي باعىتتا جازۋ ەمەس، كوركەم دەڭگەيدە جازۋ ماڭىزدى. ءبىراق، ءبىراعى سول بۇگىندە عىلىمي- فانتاستيكالىق جانر مەن دەتەكتيۆتىك شىعارمالاردى شىرامىتا ەسكە ءتۇسىرۋدىڭ ءوزى قيىن. بۇگىنگى تاڭدا شىعارمانىڭ تانىمدىق مازمۇنى كوبىنە رومان مەن پوۆەست، اڭگىمە مەن پەسامەن بەلگىلى. ال باستى كەيىپكەر رەتىندە تىڭشىلار مەن بارلاۋشىلاردى، قىلمىسكەرلەردى سويلەتەتىن شىعارمالار قازاقتا جوق دەۋگە بولادى. امەريكان جازۋشىسى ە. پو اكەلگەن جانر جات ەلدەردە كەڭ تارالدى. الەمگە ايگىلى شەرلوك حولمس وبرازى سونىڭ ءبىر ايعاعى. ا. ك. دويلدىڭ بۇل شىعارماسى دەتەكتيۆتىك ادەبيەتتىڭ دەڭگەيىن ەداۋىر داۋىرلەتتى. ال اگاتا كريستيدىڭ، ج. سيمەنوننىڭ كىتاپتارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇلكەن سۇرانىسقا يە. ال قازاق جازۋشىلارىنىڭ ىشىندە ق. يسابايەۆتىڭ «اجال قۇرساۋىندا» جانە «كومەندانتتىڭ جازبالارى»، ق. توقايەۆتىڭ «تۇندە اتىلعان وق» سىندى ساناۋلى تۋىندىلارى بولماسا، بۇگىنگى جازۋشىلاردىڭ اراسىنان بۇل جانرمەن جارق ەتىپ شىعاتىن جازۋشىلار تىپتەن بايقالمايدى.
بارىنەن بۇرىن، قارا جامىلعانداي كۇيگە تۇسكەن ءبىزدىڭ عىلىمي- فانتاستيكالىق جانر شىعار. كوركەم ادەبيەتتە عانا ەمەس، كينو سالاسىندا دا قالىپتاسقان جانر ەلىمىزدە كەنجە قالىپ كەلەدى. اتالمىش جانر XX عاسىردا قالىپتاسقانىمەن، قازاقتا 70-80 -جىلدارداعى «ەر توستىك»، «ۇشقىر كىلەم» سىندى ساناۋلى ەرتەگىلەردەن باسقا دانەمە دە جوق.
جوق دەي بەرگەن جوعالادى. ءبىراق بار دەۋگە تاعى نەگىز تاپپاي ءبىراز قينالدىق. وسىلاي جانرلار جىل وتكەن سايىن جۇتاڭداي تۇسسە، قازاق ادەبيەتى قاشان وڭالادى؟
ماقپال تورەبەك
korrespondent.kz
