ابايدىڭ اسىل اجەسى زەرەگە ەسكەرتكىش ورناتىلدى - فوتو

ھاكىم ابايدىڭ اجەسى، قاجى قۇنانبايدىڭ اناسى زەرە (توقبالا) بەكتەمىر قىزىنا جارما جۇرتشىلىعى جۇمىلىپ ەسكەرتكىش ورناتتى، - دەپ حابارلايدى جەرۇيىق. ك ز ءتىلشىسى.
بۇل - تاۋەلسىزدىگىن الىپ، ەگەمەندى ەل بولعان حالقىمىزدىڭ ەتەك- جەڭىن جيناپ، رۋحاني كەڭىستىككە تىڭ سەرپىنمەن قايتا بەت العان تاريح تولقىنىنىڭ انىق كورىنىسى، ۇلت بولاشاعى - ۇرپاق تاربيەسىنىڭ الدىن العان دانا حالقىمىزدىڭ دانىشپان بەينەسى، ماڭگىلىك ەلدىڭ ءماندى ىسكە بەت بۇرعان، جوعىن تۇگەندەپ، بارىن اسقاقتاتقان مەملەكەت يدەولوگياسىنىڭ جەمىسى.
ولاي دەۋگە سەبەپ جەتەرلىك، سوڭعى جىلدارى ءبىر شىعىس ءوڭىرىنىڭ وزىندە وسىعان ۇقساس ءبىرشاما نىشان بوي كوتەرىپ، حالىق مەرەيى ءبىر كوتەرىلىپ قالدى. اتاپ ايتار بولساق، تارباعاتايدا مۇرىن انا مەن ماقتا اپاعا قويىلعان ەسكەرتكىش تە «اناعا» دەگەن ۇلكەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسىندەي. اباي مەن حان توعاس ەسكەرتكىشتەرى دە حالقىمىزدىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىگىنىڭ قايتا تۇعىرعا كوتەرىلگەندىگىنىڭ ايعاعىنداي. جاقىندا عانا اياگوز اۋدانىندا دا ءدۇبىرلى توي بولدى. وندا شىڭقوجا باتىرعا ەسكەرتكىش ورناتتى. باتىردى تۇلپارىمەن قوسا تۇعىرعا شىعاردى. مىنە، وسىنداي ايتۋلى وقيعالار ەل بىرلىگىن نىعايتىپ، حالىق ساناسىن جاڭعىرتىپ، باعىتىن ايگىلەپ بەرگەنى ءمالىم. ويتكەنى، ىزگى ءىستىڭ كوپتەپ ورىن الۋى ەل ەكونوميكاسىنىڭ كۇشەيىپ، اۋدان، اۋىل جاعدايىنىڭ جاقسارعاندىعىنىڭ كورىنىسى.
ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 -جىلدىعى، «ۇلى دالانىڭ ۇلى انالارى» اتتى ءىس- شارا اياسىندا جازيرالى جارما جەرىندە جەمىسىن تاپقان بۇل شارانىڭ ۇيىتقىسى بولعان جارما اۋدانىنىڭ اكىمى سىدىقوۆ نۇرلان ءباتتاش ۇلىن ايرىقشا ايتۋعا بولادى. وسىدان بىرەر كۇن بۇرىن سەمەي شاھارىندا وتكەن «ۇلى دالانىڭ ۇلى انالارى» اتتى تاريحي- تانىمدىق كونفەرەنسيادا ول كىسى شاكارىم اتىنداعى سەمەي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى مەيىر عاريفوللا ۇلىمەن تەڭ ءتوراعالىق جاساپ، وسى كونفەرەنتسيانىڭ ءوز دارەجەسىندە وتۋىنە سەپتىگىن تيگىزگەن بولاتىن. سول كونفەرەنتسيانىڭ ماقساتى قازاقتاعى گەندەرلىك تۇسىنىكتى قايتا جاڭعىرتىپ، ءبىر كەزدەگى ۇلى تۇلعالارىمىز ع. مۇسىرەپوۆ، م. اۋەزوۆ، س. مۇقانوۆتار شىعارمالارىندا ەلەۋلى ورىن العان قازاق قىزدارىنىڭ تاربيەسى مەن تاعدىرى، ايەل تەڭدىگى، قازاق قوعامىنداعى انالار ءرولىن دارىپتەي وتىرىپ، ءبىر اۋلەتتىڭ عانا ەمەس ءبىر اۋىلدىڭ، بۇكىل حالىقتىڭ بىرلىگىن، بولاشاعىن ويلاپ ۇرپاق تاربيەسىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن التىن قۇرساق انالار ەسىمىن جاڭعىرتۋ ەدى.
ەندى، مىنە، سول ماقساتتىڭ اياسىندا جارما اۋدانىندا «انا» مارتەبەسىنىڭ اسقاق بەلگىسى بولىپ قاجى قۇنانبايدىڭ اناسى، ابايدىڭ اجەسى زەرە بەكتەمىر قىزىنا ەسكەرتكىش ورناتىلىپ وتىر.
«جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل» دەمەكشى، اۋدان اكىمىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل ەسكەرتكىشتىڭ ورناۋىنا اۋىل اقساقالدارى رۋحاني دەمەۋ بولعان. سولاردىڭ ءبىرى، قوعامدىق كەڭەس ءتوراعاسى، جارما اۋداننىڭ قۇرمەتتى ازاماتى تولەۋبەردى ورازعالي ۇلى اۋباكىروۆتىڭ ايتۋىنشا، - بۇل ەسكەرتكىشتىڭ ۇرپاق تاربيەسىنە ۇلكەن ۇلەسى بار، - دەي كەلە، - قازىرگى ۇرپاق تاربيەسى شىنىن ايتۋ كەرەك، ءبىراز اقساپ بارادى. قازىرگى كەلىندەر بالالارىن اتا- اجەلەرىنىڭ تاربيەسىنە بەرگىسى كەلمەيدى، ۇلكەندەر تاربيەسىن ەرسى كورەدى. بۇگىنگى تاريحي سىلكىنىستەن كەيىن، زەرەنىڭ ۇرپاق تاربيەسىندەگى ەرەن ەڭبەگى بۇكىل جۇرتقا جايىلاتىن بولار، سودان بالالار ۇلگى الار، ونەگەلى ۇرپاق كوبەيەر، - دەگەن ءۇمىتىن جاسىرا المادى.
بۇل تويعا «قۇنانباي» فيلمىندەگى زەرە اجەنىڭ ءرولىن ويناعان جارما اۋدانىنىڭ تۋماسى نۇرسيپات سالىقوۆا مەن «قۇنانباي» ءفيلمىنىڭ رەجيسسەرى جانە قۇنانباي رولىندە ويناعان دوسحان قالي ۇلى جولجاقسىنوۆ تا قاتىستى. اۋدان اكىمى ارتىستەرگە كوركەمونەر سالاسىنداعى ۇلكەن ەڭبەكتەرى ءۇشىن شىنايى ىقىلاسىن ءبىلدىردى. دوسحان قالي ۇلى جولجاقسىنوۆ، - الەمنىڭ سۋسار بۇلاعى، قوزعاۋشى كۇشى، اي مەن كۇنى انالاردى جىرلاماعان ءداۋىر جوق بولار. «جۇماق - انالاردىڭ تابانىندا» دەگەن ءسوز دە بەكەر ەمەس. مىنا اتقارىلىپ جاتقان ىزگى ىستەرىڭىز قايىرلى، قۇتتى بولعاي» دەگەن لەبىزىن ءبىلدىردى.
ءبىر قىزىعى، جارما اۋدانىندا زەرە ەسىمدى قىز بالالار كوپتەپ كەزدەسەدى ەكەن. وسى مەرەيلى تويعا قاتىسقان قالىڭ ءبۇلدىرشىن «زەرەلەردى» نۇرسيپات سالىقوۆا اپامىز ارنايى قۇتتىقتاپ، - زەرەدەي اجەلەرىڭنىڭ ارۋاعى ءارقاشان قولداپ ءجۇرسىن. پەندە بولعان سوڭ ادام باسىنا ءتۇرلى تاعدىرلار جازىلاتىنى بەلگىلى. قىسىلعان، قينالعان ساتتەرىڭدە وسى زەرە انانىڭ باسىنا كەلىپ ەس جيناپ، زەرەك بولىپ ەسەيىڭدەر، قاراقتارىم، - دەگەن ىزگى تىلەگىن ايتتى.
زەرە اجە ەسكەرتكىشىنىڭ باسىنا جينالىپ، ۇلاناسىر توي جاساپ جاتقان حالىق ون ساۋساعىنان ونەر تامعان ءور ۇلدارىن دا ورتاعا شىعارىپ، شاپان جاۋىپ قۇرمەت كورسەتتى. ءمۇسىندى ءمىنسىز بەينەلەگەن سۋرەتشىلەر: اكەلى- بالالى ەرتىس يسايىن ۇلى تاتيەۆ پەن ونىڭ ۇلى ەركەبۇلان ەرتىس ۇلى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، - زەرە اجەنىڭ تىزەسىنە نەمەرەسىن وتىرعىزۋ يدەياسى - ناعىز اجە بەينەسىن ايشىقتاپ تۇر، - زەرە اجە بەينەسىن اباي جولى ەپوپەياسىن كوپ وقىعانىمىزدان بولار قينالماي ىسكە كىرىستىك.
وتكەن قاراشا ايىندا قولعا العان جۇمىس ەدى، ەندى مىنە، حالىققا ۇناپ جاتىر، جەمىسىن كورىپ، قۋانىپ جاتىرمىز، - دەيدى.
ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋ سالتاناتىنان كەيىن قالىڭ جۇرت قالباتاۋ اۋىلىنىڭ مادەنيەت ۇيىنە قاراي بەت الدى. جارمانىڭ جالىندى جاستارى اباي مەن شاكارىم اندەرىن اۋەلەتىپ، قازاقتىڭ قارا دومبىراسىنان كۇي توگىلتتى. كونتسەرتتەن كەيىن اۋىل شەتىندەگى يپودرومدا ات بايگەسى بولدى. 5 اۋداننان 31 ات قاتىسقان الامان جارىستان الدى بولىپ سەمەيلىك شىرىن ەسىمدى تۇلپار كەلىپ، شاباندوزى جۇمابايەۆ ءىلياسقا جەڭىل اۆتوكولىك الىپ بەردى. جەڭىمپازداردى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى د. قالي ۇلى ماراپاتتادى.
تۇلپارلاردىڭ دۇبىرىنەن قۇلاق قۇرىشى قانعان حالىق ەندى زەرە اجەمىزگە ارناپ تۇسىرگەن قاتىمعا بەت الدى. اق داستارحان جايىلىپ، قۇران باعىشتالدى. اقساقالدار تاراپىنان باتا تىلەك ايتىلدى.
اس ۇستىندە اقتارىلا سويلەگەن قوناقتاردىڭ دەنى وسى شارانىڭ باستان- اياق ويداعىداي وتۋىنە كۇش سالعان اۋدان اكىمى مەن ۇيىمشىل دا، اقجارقىن جارما جۇرتشىلىعىنا العىس ايتۋمەن بولدى.
دومالاقوۆ امانتاي ايتمىرزا ۇلى، سەمەي قالاسىنىڭ ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى:
«نەبىر كەمەل ويلى دانىشپان ادامدار جەر بەتىنە عاسىر تولعاتىپ كەلەتىنى بەلگىلى. تەكتى قازاقتىڭ قايقى ماڭدايىنا ونداي تۇلعالاردى ءتاڭىرىم اياماي بەرگەن. سول تۇلعالاردىڭ ارقاسىندا قازاق حالقى سان عاسىر كوپتەگەن ادام قولىنان جاسالعان، تابيعات زاڭدىلىعىنان جاسالعان وپاتتاردان امان شىقتى. كوشپەلى ءداۋىردىڭ سوڭعى تۇتقاسىن ۇستاعان اعا سۇلتان قۇنانبايدى دۇنيەگە اكەلگەن زەرە اجەمىز وسى جارما وڭىرىندە دۇنيەگە كەلدى. «جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ايت، نۇرى تاسىسىن» ، ءوزىمىزدىڭ تاريحتى ۇمىتپاي، زەرە اجەمىزگە ارناپ ەسكەرتكىش ورناتقان جارما اۋدانىنىڭ اكىمى نۇرلان ءباتتاش ۇلىنا العىسىمىز شەكسىز.
مۇحامەتقازى مۇحامەدي ۇلى، ەتنوگروف- تاريحشى :
«جاقسىدان جاقسى تۋماي ما، جاقسىنىڭ جولىن قۋماي ما» دەيدى قازاق. كەشەگى ءباتتاش سياقتى جاقسىنىڭ ارتىنان نۇرلانداي ۇلى جولىن قۋىپ، مىنەكەي، التى الاشقا ساۋىن ايتقان اقجارما تويدىڭ ۇيىتقىسى بولىپ، ەلىنىڭ مەرەيىن ءوسىرىپ جاتىر. بۇل - نۇرلان ۇلىمىزدىڭ ۇلت الدىنداعى ۇلى ءىسى دەۋگە ابدەن جاراسىمدى. كەلەشەك ۇرپاق ەندى زەرەنى ۇمىتپايدى، زەرەنى ۇمىتپاعان ۇرپاق ۇلتتان دا الشاقتاماسى انىق» .
الماس احمەتبەك ۇلى، اقىن:
«سوڭعى جىلدارى قازاق دالاسىندا تاريحىن قايتا قوپارۋ، اتا- تەگىن جوقتاۋ، بابا رۋحىنا تاعىزىم جاساۋ جانە وعان بەلگى قويۋ كەڭ ەتەك الدى. بۇل - قۋانارلىق جاعداي. مىنە، ەندى سول ءۇردىس ءبىزدىڭ شىعىستا دا كورىنىس تابۋدا. ال، بۇگىن جارمادا جاڭا قىرىنان كورىنگەن يگى باستامانىڭ، ۇلى انالار رۋحىنا تاعىزىم ەتۋ، ونى دارىپتەۋ زەرە اجەدەن باستاۋ الىپ وتىر. بۇل- تاريحي وقيعا. ونىڭ بارلىعىنا جانىن سالىپ جۇگىرىپ جۇرگەن نۇرلان ءباتتاش ۇلىنا زور العىس ايتۋىمىز پارىز شىعار.
زەرە اجەنىڭ ارۋاعى جاتقان قاسيەتتى مەكەننەن اقىن، قازاقستاننىڭ مادەنيەت قايراتكەرى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى تولەگەن جانعاليەۆ سالەمىن ولەڭمەن الا كەلىپ، حالىقتىڭ رۋحىن ءبىر كوتەرىپ تاستادى. ول كىسىنىڭ ولەڭى وسى تويدىڭ بارىسى مەن ماعىناسىن اشىپ تاستاعانداي:
ءبولىنىپ بورىگە اس بولعان ەمەن،
قازاعىم - جاپىراعىن جايعان ەمەن.
اباي ەلى وركەندەپ، ءوسىپ وتىر،
التىن قۇرساق زەرەدەي ارۋ انامەن.
حان شىڭعىس قالباتاۋدىڭ اراسىنان،
قاينارى سارقىلمايتىن ارنا كورەم.
ەجەلدەن ەگىز كىندىك ادامدارمىز،
قاق ءبولىپ سىباعاسىن، قالجا جەگەن.
اعالاس بابامىز ەدى قۇنەكەڭدەر،
التىن جامبى تاسىسقان اربامەنەن.
قانداس باۋىر اعايىن، ارمىسىزدار،
قاراۋىلدان ءبىز كەلدىك تولعاپ ولەڭ.
قاسيەت، قادىرلەپ قاقتاعالا،
قۇنانبايداي قۇدىرەت تاپقان انا.
ادامزاتقا اي، كۇندەي اراي شاشىپ،
جيدەلى جيدەبايدا جاتقان انا.
مىڭ سالەم جولداپ قالدى مىنا بىزدەن،
تۋعان جەر، تۋىس باۋىر جاس بالاعا.
انانىڭ العىسىن ال، اۋ، اعايىن،
اناسىز باسىمىزعا باق قونا ما؟
تەگىندە، تەكتىلىك تە - اللا سىيى،
تەگىندە جوق ەشكىمدە بولماس ۇلى.
اقىندى دا اقىندى انا تاپقان،
انادان اسقان ەلدىڭ بار ما اقىلى.
زەرىگەردەي، زەرىگەردىڭ قايراعىنداي،
اسىل ەكەن زەرەدەي اجەمىزدىڭ مايدا ءتىلى.
اباي ءتىلىن سوندىقتان ءپىر تۇتادى،
ادامزات عۇمىرىنىڭ ءور عاسىرى.
ءتاۋبا، قۇداي، تاۋەلسىز ەل بولعالى،
ەل تورىندە ەركىندىك سايراندادى.
قۇدىرەتتى قۇنانباي قايتا تۋدى،
اقىل- ويدىڭ ادامى، پايعامبارى.
اۋليە اجەمىزدىڭ ەسكەرتكىشى،
الدىمەن التى الاشتىڭ جانعان باعى.
جانعان باق جارما جاققا قۇت اكەلىپ،
حالىقتىڭ ورىندالسىن ارماندارى.
شىنىمەن دە، قۇنانبايدىڭ قازاققا قايتا ورالۋى «قۇنانباي» فيلمىنەن كەيىن انىق كورىنىس تاپقانى ءمالىم. سونداي قىسىلتاياڭ قوعامدا ەل بىرلىگىن ويلاعان، ءوز بيلىگىن حالىق قامىنا پايدالانعان قۇدىرەتتى ۇلدى دۇنيەگە اكەلگەن زەرەدەي اۋليە اجەمىزدىڭ ەسكەرتكىشى التى الاشقا اۋىزبىرشىلىك، ىنتىماق، بايسالدىلىق بەرگەي. حالىق ارماندارى ورىندالا بەرگەي. ەل ىرگەسى امان، جۇرتىمىز تىنىش بولعاي.
مىنە، وسىلاي زەرە بەكتەمىر قىزىنا ارنالعان توي دۇركىرەپ ءوتتى. جان- جاقتان جيىلعان جۇرت رازى بولىپ قايتتى. قالباتاۋ اۋىلىنىڭ اسپانى مامىراجاي كۇي كەشتى. تاڭنان كەشكە دەيىن قازباۋىر بۇلتتار توبەدەن قاراپ، قۋانىشىمىزعا كۋاگەر بولدى.
جۇمابەك ايقىن،