ءماجىلىس دەپۋتاتى يۋري تيموشەنكو: قازاقستان - يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ جونىندە دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ءبىرىنشى بولىپ باستاما كوتەرگەن ەل

استانا. قازاقپارات - قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى، وسى پالاتانىڭ حالىقارالىق ىستەر، قورعانىس جانە قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ مۇشەسى يۋري تيموشەنكو قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ (ق ح ا) قوعامداعى ءرولى، بەيبىتشىلىك پەن ۇلتارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋدىڭ ماڭىزدىلىعى جونىندە ءوز ويلارىمەن ءبولىستى.
None
None

بۇگىنگى تاڭدا يادرولىق قارۋعا قارسى كۇرەس جاھاندىق ماڭىزعا يە بولىپ وتىر. اڭگىمە ارقاۋى قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋعا قارسى ساياساتى تۋرالى دەپۋتاتتىڭ ءوز پىكىرىنەن باستالدى.

- قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋعا قارسى ساياساتى قازىر الەم نازارىن وزىنە اۋداردى. بۇل - ءبىزدىڭ پرەزيەدەنت جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ساياساتتىڭ ەڭ نەگىزگى سالاسىنىڭ ءبىرى. 1991 -جىلى ەلدىڭ قارجى- ەكونوميكالىق جاعدايى قيىن، بيۋدجەتتە قاراجات جوق كەزدە، وزگە ەلدەرمەن ديپلوماتيالىق بايلانىس ورناتىلماعان تۇستا، حالىقتىڭ جاعدايى وتە اۋىر جانە الەمنىڭ ءوزى بەيمازا كۇي كەشىپ جاتقاندا، قازاقستان پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆ سەمەي سىناق ايماعىن جابۋ جانە يادرولىق ارسەنالدان باس تارتۋ جونىندە شەشىم قابىلدادى. بۇعان وزگە ەلدەردىڭ ساياساتكەرلەرى «بۇل قالاي؟» دەپ تاڭعالعان بولاتىن. ءبىزدىڭ ەلباسى دۇرىس شەشىم قابىلداعانىنا قازىر ءبارىنىڭ دە كوزى جەتتى. قازاقستان يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ جونىندە دۇنيە ءجۇزى بويىنشا ءبىرىنشى بولىپ باستاما كوتەرگەن ەل اتانىپ وتىر.

ويتكەنى سەمەي سىناق ايماعى قانشا قاسىرەت اكەلگەنىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. قانشاما ۇرپاق مۇگەدەك بولىپ ومىرگە كەلدى؟! جازىلمايتىن دەرت ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ جاتىر. ونكولوگيالىق اۋرۋعا ۇشىراعاندار قانشاما؟ سوندىقتان دا پرەزيدەنت ءبىرىنشى كەزەكتە حالىق ءۇشىن سونداي شەشىمگە باردى. ول ءوزىنىڭ نە مەملەكەتتىڭ قانداي دا ءبىر پايداسىن ويلاعان جوق. «نەۆادا- سەمەي» قوزعالىسىن قولدادى. ەندى بۇگىنگى تاڭدا الەمگە «ءبىز سياقتى يادرولىق قارۋدان باس تارتىڭدار!» - دەپ ۇندەۋ تاستاپ وتىرمىز. ءوز ەلىندە، الەمدە بەيبىتشىلىك، كەلىسىم، بىرلىك بولۋى جولىندا بىرىگۋگە شاقىرامىز. جاڭا عاسىردا يادرولىق قارۋلانۋعا ەمەس، كەرىسىنشە ساياسي- ەكونوميكالىق دامۋعا باسا ءمان بەرۋىمىز قاجەت. ب ۇ ۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە دە قازاقستان وسى ۇستانىمىن ودان ءارى قولداۋ ءۇشىن جوعارى دەڭگەيدە باستامالار كوتەرەدى جانە ول قولداۋعا يە بولادى دەپ سەنەمىن.

بيىل - ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلدىعى. مىنە، وسى كەزەڭ ىشىندە ەۋرازيا كەڭىستىگىندە جانە ورتالىق ازيادا ءبىزدىڭ ەل ۇلكەن قادامدارمەن جانە دۇرىس باعىتتا العا باسىپ كەلەدى. سونىڭ ىشىندە بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم قادامىن ايرىقشا ايتار ەدىم. ەكىنشىدەن، قانداي قيىندىقتار مەن قارجى داعدارىستارى كەزدەسكەنمەن، مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا بەلگىلەنگەن بارلىق الەۋمەتتىك باعدارلامالار ورىندالىپ كەلەدى.

قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ قانداي ءىستى دە اۋەلى انىقتاپ الىپ، بولۋى ىقتيمال كۇردەلى جاعدايلاردىڭ الدىن الىپ وتىرادى. مىسالى، قيىن كەزەڭ بولسا دا، ءبىز قازىرگى زامانعى ساپالى جولداردى سالۋدى قولعا الدىق. قارجى تاپشى بولعانمەن، ءبىز جاڭا وبەكتىلەردى، زاۋىتتاردى سالدىق. سونىڭ نەگىزىندە الەۋمەتتىك داعدارىستىڭ ورىن الماۋىنا باسا ءمان بەرىلىپ وتىرعانىن سەزىنە ءبىلۋىمىز قاجەت. بىزگە حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جايلى ءومىر سۇرگەنى كەرەك.

بىرنەشە جول كارتاسى باعدارلاماسى جۇزەگە استى. الىس اۋىلدارعا دەيىن جەتتى. ءبىر جەرلەردە جاڭا وبەكتىلەر مەن جولدار سالىندى، ەندى ءبىر وڭىرلەردە كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. سونىڭ ءبارى جاڭا جۇمىس ورىندارىنىڭ اشىلۋىنا الىپ كەلدى، ول حالىقتىڭ جاعدايى جاقسارا تۇسۋىنە ءسوزسىز ىقپال ەتتى.

بۇرىن شيكىزات وندىرۋمەن عانا شەكتەلگەن بولساق، سوڭعى جىلدارى قانداي ءونىم بولسا دا، ونى ءوزىمىز تۇپكىلىكتى وڭدەپ، دايىن تاۋار تۇرىندە شىعارۋ ءىسى جان- جاقتى قولعا الىندى. ناتيجەسى كوڭىل قۋانتارلىقتاي.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ باستاماسىمەن ەلىمىزدە نەگىزگى باعىتتار بويىنشا كلاستەرلىك دامۋعا جول اشىلدى. ويتكەنى كلاستەرلىك ساياسات قازىرگى زامان جاعدايىندا الەمدە يننوۆاتسيالىق دامۋدىڭ باستى كوزى بولىپ وتىر. قازاقستاندا جاڭا كلاستەرلىك ساياساتتى ىسكە اسىرۋ يننوۆاتسيالىق دامۋ مودەلى مەن وتاندىق ەكونوميكانىڭ جاڭا باسەكەلەس ارتىقشىلىقتارىنىڭ نەگىزىن جاساۋعا، ەكونوميكانىڭ، شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتىڭ باسەكەگە قابىلەتتى بازالىق جانە جاڭا سەكتورلارىن ارتتىرۋعا، وڭىرلەردىڭ تۇراقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەردى.

ەلىمىزدىڭ قاي وڭىرىندە قاي سالانى دامىتۋ ءتيىمدى ەكەندىگى ايقىندالدى. جانە دە سول سالالار بويىنشا ناقتى باعدارلامالار جاسالدى. مىسالى، وڭتۇستىك ءوڭىر حيميا جانە فارماتسيەۆتيكا سالاسىن دامىتۋ ىسىنە دەندەپ كىرىسۋدە. ال قوستاناي مەن وسكەمەن قالالارىندا ماشينا قۇراستىرۋ سالاسى دامىپ كەلەدى. استانادا تالگو پوەزىن شىعارۋ، ەلەكتروۆوزدار، ۆاگوندار قۇراستىرۋ ءىسى جولعا قويىلعان. ورال قالاسىندا شاعىن كەمەلەر جاسالىپ جاتىر. وسىنىڭ ءبارى ەل دامۋىنا وڭ ىقپال ەتۋدە.

- تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ دامۋىنا ءار ازامات، ءاربىر ۇجىم اتسالىسقانى ابزال. وسى ورايدا، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ قوسقان ۇلەسى قانداي؟

- ەل ىشىندە بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم بولسا، بيزنەس تە داميدى، ەكونوميكالىق ورلەۋ دە ايقىن كورىنەدى. قاي جەردە تۇراقتىلىق بولسا، اداممەن دۇرىس قارىم- قاتىناس جاسايتىن بولسا، ءاربىر ازامات ول بيزنەستە، مادەنيەت سالاسىندا نەمەسە مەملەكەتتىك قىزمەت بولسىن، قاي سالادا جۇرسە دە، ءوز مەملەكەتىن دامىتۋعا ۇلەسىن قوسۋعا تىرىسادى.

مىسالى، ءوزىم قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىندا قىزمەت جاساپ جۇرگەن كەزىمدە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ كاسىپكەرلەر قاۋىمداستىعىنا باسشىلىق جاسادىم. ونىڭ ماقساتى ءاربىر ەتنيكالىق توپ تاريحي وتانىمەن مادەني- رۋحاني باعىتتا بايلانىس ورناتۋمەن قاتار، ءتيىمدى ەكونوميكالىق قارىم- قاتىناسقا دا، ياعني، ينۆەستيتسيا تارتۋعا، جاڭا زاماناۋي تەحنولوگيالاردى اكەلۋگە ىقپال ەتۋى كەرەك. سول ارقىلى جاڭا يننوۆاتسيالىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋ - بۇگىنگى زامان تالابىنان تۋىنداپ وتىرعان قاجەتتىلىك. ق ح ا- نىڭ XVII سەسسياسىندا ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن سونداي شەشىمگە كەلگەن ەدىك. وسى باعىتتا جۇمىستارىمىز ءوز جەمىسىن بەرىپ كەلەدى. قحا كاسىپكەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ ارقاسىندا، ايتالىق، تەمىر جول، جول- كولىك ينفراقۇرىلىمى، ەنەرگەتيكا جانە باسقا دا سالالاردا بىرنەشە بىرلەسكەن كاسىپورىندار قۇرىلدى. قازىر ەلىمىزدە قانت ونەركاسىبىن دامىتۋ ىسىنە دە ۇلەس قوسپاقشىمىز. مىسالى، ۋكراينادا قانت ءوندىرىسى جاقسى دامىعان. سونداي- اق كەيبىر تەحنولوگيانى بەلارۋس، گەرمانيا نەمەسە وزبەكستاننان الىپ جاتىرمىز. سونىڭ ناتيجەسىندە بايلانىس جاساعان ەلدەرمەن ارادا ساۋدا- ەكونوميكالىق بايلانىستىڭ ۇلەسى ارتا تۇسەتىنى بەلگىلى. ەڭ باستىسى، بىزگە دەگەن سەنىم بار. سوندىقتان دا بىرلەسكەن كاسىپورىندار قۇرۋعا بارلىق مۇمكىندىك جاسالعان. شەتەلدىك ينۆەستورلار قاراجاتىن سالۋدان قورىقپايدى. ويتكەنى ءبىز دامىپ كەلەمىز، ولاردىڭ باستاماسى دالادا قالمايدى.

- بىزدەگى ىنتىماق، بىرلىك، كەلىسىمنىڭ وزگە ەلدەرگە دە ۇلگى بولىپ وتىرعانى جونىندە پىكىرىڭىزبەن بولىسسەڭىز؟

- قازاقستان حالقى - ءبىرتۇتاس! وتكەن جولى - ءبىر، تاعدىرى - ءبىر، بولاشاق ماقساتى - ءبىر! ءبىزدىڭ ەلدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. بىرىككەن ۇلتتان ۇيىمىندا ۇلكەن مارتەبەگە يە بولۋىمىز، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ الەمگە ۇلگى بولۋى - ەلدىك جەڭىسىمىز! بۇۇ باس حاتشىسى پان گي مۋن ەلىمىزگە كەلگەن كەزدە: «سىزدەر شاعىن بىرىككەن ۇلتتان ۇيىمىسىڭدار»، - دەدى. شىنىمەن دە، بىزدە 130-دان استام ۇلتتار مەن ۇلىستار تاتۋلىق پەن كەلىسىمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. بىزدە ءبارى - تەڭ. مىسالى، ورىستار ۇلكەن ەتنوس، ال قاراشاي- بالقارلار بىرنەشە مىڭداي بولسا دا، بارىنە دە بىردەي قارايمىز. ەشكىمگە سانىنا، تىلىنە، دىنىنە، سالت- داستۇرىنە نەمەسە مادەنيەتىنە قاراپ، ارتىقشىلىق بەرىلمەيدى.

قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى - ەلدى بىرلىك پەن تۇتاستىققا باستايتىن الەمدەگى بىردەن- ءبىر ينستيتۋت. قازىر كوپتەگەن مەملەكەتتەر قحا- نىڭ تاجىريبەسىن، قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىگىن، قىزمەتىن زەرتتەپ جاتىر. جىلىنا 20 شاقتى دەلەگاتسيا كەلىپ، ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزبەن تانىسادى، تاجىريبەمىزدى وزدەرىندە ەنگىزگىسى كەلەدى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن العان 25 -جىلدىڭ ىشىندە ەتنوستار تاراپىنان دا، مەملەكەت دەڭگەيىندە دە كوپتەگەن جۇمىستار اتقارىلدى. اسسامبلەيانىڭ ءتوراعاسى، ەل پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ءوزى بولعاندىعى دا ۇلكەن ءرول اتقارىپ وتىر. قحا- نىڭ ءاربىر سەسسياسىنا ءوزى ءتوراعالىق ەتەدى. سول القالى جيىندا قابىلدانعان شەشىمدەردى بارلىق مەملەكەتتىك ورگاندار ورىندايدى. وبلىس اكىمدەرى - كىشى اسسامبلەيالاردىڭ ءتوراعالارى. سوندىقتان دا ەلدى بىرلىككە، كەلىسىمگە باستايتىن بارلىق شەشىمدەر جوعارىدان تومەنگە دەيىن ورىندالىپ كەلەدى.

- وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋى تۇرعىسىنداعى پىكىرىڭىز قانداي؟

- كەڭەستەر وداعى قۇلاعان تۇستا وزبەكتەر بىردەن وزبەك تىلىندە سويلەۋدى قولعا الدى. ال ءبىز 25 -جىل بويى قازاق ءتىلىن بارلىق سالاعا بىرتە- بىرتە ەنگىزىپ كەلەمىز. قازىر ۇلتى وزگە كوپتەگەن جاستار قازاق تىلىندە جاقسى سويلەي الاتىنداي دەڭگەيگە جەتتى. بۇل دا تاعاتتىلىقتى بىلدىرەدى. ماڭىزدى جينالىستاردا، تەلەارنالاردا قاعازعا قاراماي- اق مەملەكەتتىك تىلدە سويلەي الاتىن وتانداستارىمىزدى كورىپ ءجۇرمىز.

ءتىلدى زورلىقپەن ۇيرەتسەك، ىشتەي قارسىلىقتارى بولۋى مۇمكىن، ال وزدەرىنىڭ قىزىعۋشىلىعىن، قاجەتتىلىگىن تۋدىرىپ بارىپ، ولار قۇرمەتپەن، ىنتامەن وقىپ ۇيرەنسە، ونىڭ ناتيجەسى وتە جوعارى بولماق! ءارى وتانىمىزعا - قازاقستانعا دەگەن شىنايى سۇيىسپەنشىلىگى سوزىنەن دە، ىسىنەن دە كورىنىپ تۇرادى!

قازاقستان كوپ سالالى ساياساتتى ۇستانعان مەملەكەت، ول ءوزى تاڭداعان جولمەن ءجۇرىپ كەلەدى. ءبىز ەكونوميكالىق باعىتتا 150 دەي ەلمەن بايلانىس ورناتقانبىز. ىزگى نيەتپەن كەلەتىن ادامعا ەسىگىمىز اشىق. قازاق حالقىنىڭ قوناقجايلى مىنەزى ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىندا دا كورىنىس تاۋىپ وتىر. كەزىندە جىبەك جولىنىڭ ۇلكەن ساۋداسى دا وسى قازاق جەرىمەن وتكەن. ءبىزدىڭ حالىقتىڭ مىنەزى وزىنە عانا ءتان. بىزدە جاسى ۇلكەندى، بىرگە تۇرىپ جاتقان ادامداردى قۇرمەتتەۋ مادەنيەتى قالىپتاسقان. قانداي ۇلتتىڭ وكىلى بولسا دا، ونىڭ دىنىنە، تىلىنە، مادەنيەتىنە، سالت- داستۇرىنە سىيلاستىقپەن قاراۋ كەرەك دەگەن ۇلاعاتتى ۇعىم ۇرپاقتان ۇرپاققا تاربيەمەن بەرىلىپ كەلەدى. ول از دەسەڭىز، كورشى تۇرىپ جاتقان وزگە ۇلت وكىلىنىڭ ۇلتتىق تاعامدارىن دا جاقسى بىلەدى. ماسەلەن، بورشتى بىلمەيتىن قازاق جوق شىعار. مەن ءوزىم قازاقتىڭ ەتىن، قۋىرداعىن، قازى- قارتاسىن، باۋىرساعىن دا جاقسى بىلەمىن. باۋىرلاس جانە بىرگە تۇرىپ جاتقان ۇلتتاردىڭ تاريحىن، ادەبيەتى مەن ونەرىن، سالت- ءداستۇرىن كوبىرەك بىلگەنىمىز دە رۋحاني بايلىعىمىزدى ارتتىرا تۇسەدى. حالىقتار مادەنيەتىن قۇرمەتتەۋ وسىنداي قاراپايىم قارىم- قاتىناستارداعى دوستىق، نيەتتەستىك پەيىلدەن باستالادى.

- قازاق پەن ۋكراين حالىقتارىنىڭ اراسىندا قانداي ۇقساستىقتار بار؟ ءسىز ەكى حالىقتىڭ دا مىنەزىن، سالت- ءداستۇرىن جاقسى بىلەسىز عوي؟

بىرىنشىدەن، مەنتاليتەتتەرى ۇقساس. كەڭ پەيىلدىلىگى، دارحان كوڭىلى، قوناقجايلىلىعى، جان دۇنيەسىنىڭ اشىقتىعى ءبىر- بىرىنە جاقىن دەر ەدىم. ماعان ەكى ۇلتتىڭ دا حالىق اندەرىنىڭ اۋەزدىلىگى قاتتى ۇنايدى. ءبىر جاقىندىق بار سياقتى. سوزدىك قورىمىزدا ورتاق سوزدەر بار. مىسالى، «مايدان» دەگەن ءسوز. تۇرمىستىق سالت- داستۇرىمىزدە دە ۇقساس جايتتار از ەمەس. ەڭبەكقورلىق قاسيەتتى دە اتاپ وتەر ەدىم. جاڭا دۇنيەنى بىلۋگە دەگەن قۇلشىنىستارى ەرەكشە.

1990 -جىلدارى ەركىندىك بەرىلگەن كەزدە شامامەن 800 مىڭداي ۋكرايندىقتار اتاجۇرتىنا ورالدى. قازىر كەرى كەلىپ جاتقاندارى دا بار. وسى جاقتان كوشىپ كەتكەندەر قازاقستان دەگەندە ەرەكشە ىقىلاس تانىتىپ تۇرادى. قازاقستاننىڭ ءاربىر جەتىستىگىنە قۋانادى. جازعى دەمالىس العان كەزدە وسىندا كەلىپ، تۋىپ- وسكەن جەرلەرىندە بولىپ، بۇرىنعى كورشىلەرىمەن، دوستارىمەن كەزدەسىپ، قۋانىشقا بولەنىپ جاتقاندارى دا از ەمەس. ولار كوشىپ كەتكەنمەن، قازاقستانمەن بايلانىستارىن ءالى ۇزگەن جوق.

ءوزىم ۋكرايناعا بارىپ- تۇرامىن. وندا تۇرىپ جاتقان قازاق دياسپوراسى دا از ەمەس. 15 مىڭداي قازاق بار. ولارمەن تىعىز بايلانىس جاساپ تۇرامىز. ءۇش قوعامدىق بىرلەستىك بار. اسىرەسە، حاركوۆتە، كييەۆتە قازاقتار كوپ تۇرادى. ولار - جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ قالىپ قويعاندار، اسكەري قىزمەتتەن كەيىن قالعاندار جانە جۇمىس بارىسىندا بارعاندار. قازاقستان ەلشىلىگىمەن تىعىز بايلانىستا. ءبىزدى ايتۋلى مەرەكەلەرىنە ءجيى شاقىرادى. كييەۆتە اباي اتىنداعى كىتاپحانا بار.

اتتەڭ، ۋكراينادا بىزدەگىدەي اسسامبلەيا جوق، ونداي ۇيىم بولسا، قازىرگىدەگىدەي وقيعالار، قاقتىعىستار بولماس پا ەدى؟ ! مۇمكىن، بولاشاقتا بولار، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم بولسىن دەپ تىلەيمىز.

- ەلدىڭ ىنتىماعىن ارتتىرۋ ماقساتىنداعى قىزمەتىڭىزگە تابىس تىلەيمىز. اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

 اۆتور: ايدىن بايمەن

سوڭعى جاڭالىقتار