قازاق باتىرلارىنىڭ تاعدىرى. كوكجارلى كوكجال باراق
ءتىپتى باراق اتتاس تۇلعالاردى (ولاردىڭ سانى 13) ءبىرىن- بىرىنە شاتاستىرىپ، اداستىرۋ ءالى ءجۇرىپ جاتىر تام- تۇمداپ بولسىن، بۇل جونىندە اقتايلاق بي تۇزگەن شەجىرە، شوقان ءۋاليحانوۆ، ءماشھۇر ءجۇسىپ، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ، ت. ب. دەرەكتەر بەرەدى.
بەلگىلى عالىم سابەتقازى اقاتاي ءوزىنىڭ «كەلىپتى كوكجارلىدان كوكجال باراق» اتتى ماقالاسىندا نايمان رۋىنان شىققان اتاقتى باتىر، ابىلاي حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى بولعان قولباسى باراق باتىردى باسقا باراقتاردان اجىراتىپ، اتى مەن اتاعىن دالدىكپەن جازىپ شىققان. ول «كوكجال باراق تۋرالى ءومىرباياندىق مالىمەتتەر تاپشى، ولاردى قازىردە تەك ەتنوگرافيالىق دەرەكتەر نەگىزىندە تۇزۋگە بولادى» دەيدى دە، بىرنەشە عالىمداردىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ جازادى: «كۇرشىمدىك ن. ايدارحانوۆ، م. يۋسۋپوۆ، مارقۇم ز. دۋكەيەۆ، س. نۇرعازين، ق. باەلوۆ، ت. قايىربايەۆ، قىتايلىق قاليبەك ماناپوۆ، الماتىلىق ح. امىرەنوۆ جانە باسقا دا «كوكجال» باراقتىڭ الىس- جاقىن تۇقىمدارىنىڭ حابارلارىنا قاراعاندا، باتىر 1701-1702 -جىلدارى جارما وزەنى (كەيدە سىرداريا وزەنى) بويىندا تۋىپ، 1770 -جىلى جورىق ۇستىندە، جاۋ قولىنان قايعىلى قازاعا ۇشىرايدى».
باراقتىڭ تۋعان جەرى - قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى جارما اۋىلىنىڭ قىزىلسۋ - شار وزەنى ماڭىنداعى كوكجار دەگەن مەكەن. ەل اۋزىندا ساقتالعان ەسكى اڭگىمەلەردە باراقتىڭ اكەسىنىڭ ەسىمى - شۇرەك، ودان جاستاي قالىپ نەمەرە اعاسى شونانىڭ قولىندا وسەدى. قازاقتىڭ جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى ۇلت- ازاتتىق كۇرەسىنە ەرتە، 15-16 جاسىندا قاتىسادى. كوكجال باراق جەتىسۋدىڭ ىلە بويىنداعى ايقاستاردا دا ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. بالقاش وڭىرىندەگى ەل تىنىشتىعىن بۇزعان حونتايشىنىڭ سايىن- بولەك، نامەحۋ- جىرعاپ، باتىر موڭكە باستاعان قولى العا قاراي ورشەلەنە ۇمتىلادى. ولارعا ابىلايدىڭ قول استىنداعى مالايسارى، كوكجال باراق، ەر جانىبەك قوسىندارى قارسى تۇرادى.
باتىر ءومىرىن زەرتتەۋشىلەردىڭ جازۋىنشا، باراق باتىر قابانباي قولىنىڭ ءبىر قاناتىن - كوكجارلى، سارىجومارت رۋلارىنان قۇرالعان ساربازداردى باستاپ، شىعىستاعى ەرتىستىڭ وڭ جاعالاۋىن، التاي تاۋلارىنا قاراي كەڭ القاپتى قالماقتاردان تازارتقان. ءوز تۇسىندا باراق ورداسى ارۋاقتى ۇلكەن شاڭىراق رەتىندە، جاۋ- جورىققا اتتاناتىن باتىرلار، قولباسىلار كەلىپ ءدام تاتىپ، باتا الىپ، اقىل سۇراپ اتتاناتىن كيەلى ورداعا اينالعان. كوكجال باراق باتىر كوز ىلەسپەس شاپشاڭ ادام بولعان دەگەن اڭىز بار جانە كەز كەلگەننىڭ مىسىن باساتىن قايسارلىعى ءۇشىن ونى حان ابىلاي ماقتان تۇتىپتى.
شوقان ءۋاليحانوۆ ابىلاي حاننىڭ قۇزىرىنا قاراعان باراقتىڭ الاتاۋعا جاساعان 1770 -جىلعى جورىعىن جازىپ قالدىردى. وسى جورىقتاردىڭ بىرىندە قىرعىزدىڭ سارىباعىش رۋىنىڭ باتىرى اتەكە جىرىق تا، ونىڭ ۇلى قارابەك تە وققا ۇشادى. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ «ايقاپ» جۋرنالىنا شىعارعان (1913, №8) ماقالاسىندا باراق ەسىمىن اتاپ وتەدى. «ابىلاي حان تۇسى. قازاق، قىرعىزدىڭ جاۋلىعى اسىپ تۇرعان كەزى. ول كەزدەگى قازاقتىڭ قولباسشى باتىرلارى قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي، شانىشقىلى بەردىقوجا، تۋما، شىنعوجا، كوكجارلى كوكجال باراق ھام باسقالار» دەيدى.
1770 -جىلدارداعى «جايىل قىرعىنىنداعى» شايقاستاردىڭ بىرىندە كوكجال باراق قىرعىزدىڭ توعالاق دەگەن جاس باتىرىمەن جەكپە- جەكتە ءشايىت بولادى. كەيىن باراقتىڭ شاكىرتى سارىجومارت تاناش توعالاقتى ءولتىرىپ، اعاسىنىڭ كەگىن قايتارادى. بۇل شايقاس الاتاۋدىڭ تۇيىسكەن دەگەن القابىندا بولعان دەلىنەدى. سوعىستا قازاعا ۇشىراعانداردىڭ بارلىعىن ابىلاي ءبىر جەرگە كومدىرىپ، ال باراققا جەكە كۇمبەز سالدىرتقان. شىعىس قازاقستان وبلىسى بۋراباي اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، باراقتىڭ دوس دەگەن ۇرپاعىنان تارايتىن ايتقوجا تاناشجانوۆتىڭ 1984 -جىلى بەرگەن مالىمەتىنە سۇيەنسەك، باراق الاتاۋدىڭ « قىزىل شىلىك» دەگەن اسۋىندا قازا بولادى. ال شۋ قالاسىنداعى باراقتىڭ بوستاننان تاراعان ۇرپاعى قادىلبەك مۇحامەتجانوۆتىڭ بايانداۋىنشا، «باراق الاتاۋ اسۋىندا جەرلەنگەن. اسىنا سويىلعان مال باسىنان ابىلاي كۇمبەز تۇرعىزىپتى. سوققان جەلگە گۋىلدەپ كەتەدى ەكەن. جاۋ جاقىنداسا سول اسۋدان قار بوراپ، وتكىزبەيدى ەكەن» دەيدى.
قالاي بولعاندا دا بۇل دەرەكتەر باتىر بابامىزدىڭ ءومىرىنىڭ اقىرى قايعىلى اياقتالعانىن كورسەتەدى. «دارابوز» رومانىنىڭ اۆتورى، جازۋشى قابدەش ءجۇمادىلوۆ كوكجال باراقتان تاراعان ۇرپاق جايلى قىزىقتى دەرەكتى كەلتىرەدى: «قازاقتىڭ ۇلكەن باتىرى كوكجال باراقتىڭ جەتى ايەلى بولعان. ونىڭ تورتەۋى - قالماقتان، ۇشەۋى - قازاقتان. كوكجال باراق قازاق ايەلدەرىن شەيىت بولعان اعاسى مەن ءىنىسىنىڭ ايەلدەرىن امەڭگەرلىك جولىمەن السا، قالماق ايەلدەرى - ولجادا تۇسكەن قىزدار. دالا زاڭى بويىنشا ولجاعا تۇسكەن قىز- كەلىنشەكتەرگە كىمگە تيگىسى كەلەتىنىنە تاڭداۋ بەرىلەدى. بۇل - دالا دەموكراتياسى. سوندا ايەلدەر باراقتى كوپ تاڭدايدى ەكەن. قازىر سول كوكجال باراقتان تاراعان ۇرپاق كۇرشىم اۋدانىندا مىڭ ادامنان اسىپ كەتكەن. جەتى ايەلىنەن 30 ۇل، 10 شاقتى قىز تاراعان». قازىرگى كەزدە شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى كۇرشىم اۋدانىنىڭ اتاۋىن باراق باتىردىڭ قۇرمەتىنە قويۋ تۋرالى ماسەلەسى وتە وزەكتى.
زاڭعار كارىمحان
http://e-history.kz
