ۇلتتىق ۇعىمداعى جەڭسىك اس - فوتو
وسى جولدا الەم عالىمدارى تاراپىنان تەرەڭ ىزدەنىسكە ءتۇسىپ، سان ءتۇرلى يدەيالار مەن ۇسىنىستار ايتىلۋدا. سونىڭ ءبىرى - نيدەرلاندتىق ىزدەنۋشىلەر كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيلەردىڭ جەرتولەسىنەن ءونىم الۋ ءتاسىلىن ويلاپ تاپسا، ا ق ش عالىمدارى الاقانداي جەردەن از كۇندە كوكونىس تۇرلەرىن ءوسىرۋ ارقىلى، ونىڭ پايدالىلىعىن 40 پايىزعا دەيىن ارتتىرۋدىڭ جوباسىن تانىستىرۋدا.
الەمگە ءالى كەڭ تاراي قويماعان بۇل جوبالاردىڭ جۇزەگە اسۋى بۇگىندە قازاقستاندا دا قىزۋ قولعا الىنا باستاعانى قۋانتادى. اتاپ ايتقاندا، استانا ىرگەسىندەگى ارشالى اۋدانىنىڭ ارناساي اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى الەم حالقى ءالى دە بولسا تەرەڭ ۇعىنا قويماعان جاڭاشىلدىقتى يگەرۋگە ۇمتىلۋدا. ياعني، اسكوك پەن جۋا، سارىمساق، ءسابىز، شالقان، قيار، قىزاناق سىندى سان ءتۇرلى با ق شا ونىمدەرىن ۇلكەن قالالارداعى كوپ قاباتتى تۇرعىن ۇيلەردىڭ جەرتولەسىندە ءوسىرۋ مەن شاعىن قوراپتا جەتى تاۋلىك ىشىندە جەتىلدىرىپ، ءونىمدى تالعاجاۋ ەتۋدىڭ قىر- سىرىن مەڭگەرۋدە. ءبىز جۋىردا عانا «جاسىل» ەكونوميكانى قولداۋ مەن G- Global-دى دامىتۋ كواليتسياسى» زاڭدى تۇلعالار بىرلەستىگىنىڭ دەمەۋىمەن جۇزەگە اسىپ جاتقان وسىنداي يگى ىستەردىڭ كۋاسى بولدىق.
وسى ماقساتتا ارناساي اۋىلىندا اۋماعى 1000 شارشى مەتردى قۇرايتىن كەڭەس زامانىنان بەرى قاڭىراپ بوس تۇرعان ەكى قاباتتى عيمارات كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىلىپ ىسكە قوسىلدى. «بۇل جەردەن ءبىز وسىنداي جىلىجاي ءوندىرىسى ارقىلى جىل ون ەكى اي بويى ءونىم الۋدىڭ سان ءتۇرلى ءتاسىلى مەن ونىڭ قىر- سىرىن ۇيرەتەتىن حالىقتىق ورتالىق اشتىق. كوزدەگەنىمىز - ەل تۇرعىندارىن ۇنەمشىلدىك پەن تيىمدىلىككە ۇيرەتۋ»، - دەيدى «جاسىل» ەكونوميكانى قولداۋ مەن G- Global دى دامىتۋ كواليتسياسى» ز ت ب باسقارما ءتورايىمى سالتانات تەمىرقۇل قىزى.
ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل ورتالىقتا وسى سالادا كاسىپ اشىپ، ءناپاقا تابام دەۋشىلەرگە قولداۋ كورسەتىلەدى. سونىمەن قاتار، زاماناۋي وزىق تەحنولوگيالار مەن يننوۆاتسيالار ەنگىزىلگەن تىڭ جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ دا وقىتىلادى. اتاپ ايتقاندا، ۇلكەن قالالارداعى قاراۋسىز جاتقان جەرتولەلەردى از شىعىنمەن مول تابىس كوزىنە اينالدىرۋ ءادىسىن كەڭىنەن قولدانىسقا ەنگىزۋگە باۋليدى. ياعني، كوپقاباتتى تۇرعىن ءۇي جەرتولەسىن جەلدەتىپ، جارىقتاندىرۋ ارقىلى باۋ- با ق شا ونىمدەرىن ءوسىرۋ. اتالعان ۇيىم نيدەرلاند ەلىنەن قاجەتتى قۇرالداردى الىپ كەلىپ، بۇگىندە جارىقديودتى شامدارداعى قىزىل- جاسىل ساۋلەنىڭ كومەگىمەن قاراڭعى جەرتولەدەن ءونىم وندىرۋگە قاتىستى قۇرىلعىلاردى ىسكە قوسقان. كۇن كوزى تۇسپەيتىن قاراڭعىدا قيار قالاي وسەدى دەيتىن شىعارسىز؟ بۇل ءوزى تۇنىپ تۇرعان يننوۆاتسيا. سوندىقتان دا، بايىپپەن تۇسىندىرەيىك. جەرتولەدە قيار ءوسىرۋ ءۇشىن ءۇش نەگىزگى قاجەتتىلىك: جىلۋ مەن جەلدەتۋ جۇيەسى جانە 10 ك ۆ ت ينفراكۇلگىن ءتۇستى جارىق بولسا جەتكىلىكتى. وسى ءۇش نەگىزگى قاعيدا بۇزىلماسا، وزگە قاجەتتىلىكتەردى ءىس بارىسىندا رەتتەپ الۋعا بولاتىن كورىنەدى. ياعني، ديامەترى 120 م م. پلاستيكالىق قۇبىرلاردىڭ بەتكى قاباتىن ءتورت ەلى ەندىكتە ءتىلىپ ءتۇسىپ، تۇقىمدى ارنايى توپىراققا وتىرعىزۋ ارقىلى ونى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى شەشىلەدى. سونىمەن بىرگە، ۇزىندىعى 6 مەترگە دەيىن سوزىلاتىن قيار ساباعىن جوعارى- تومەن بايلاۋ ءادىسى ارقىلى ونىڭ ەركىن ءوسىپ، مول ءونىم بەرۋىنە مۇمكىندىكتەر جاسالادى.
وعان قوسا، وسىمدىكتى بايلاۋ باعانالارىنىڭ بيىكتىگى مەن ەنىنىڭ ولشەمىن ەسەپتەۋ نەگىزىندە الگى قاجەتتىلىكتىڭ ءبىرى - جارىق ديودتى شام ىلىنەدى. جانى مەن جوعارى- تومەننەن تۇسكەن جارىقتىڭ وسىمدىككە وڭ اسەرىن تيگىزەتىن جارىقديودتى LED شام قۇرىلعىسى ەكى ءتۇرلى ءتۇس شىعارادى. قىزىل مەن جاسىل ءتۇستىڭ شاعىلىسۋى ناتيجەسىندە پايدا بولاتىن ينفراكۇلگىن ساۋلەنىڭ قۇرامىندا قياردىڭ ءوسىپ- جەتىلۋىنە قاجەتتى ەنەرگيانىڭ ءبارى بار.
ال ونىڭ ءوسۋ مەرزىمى مەن ءونىم بەرۋ كەزەڭى ادەتتەگىدەي جاعدايدا وتەدى. ءونىمنىڭ كولەمى مەن قۇرامىندا قانداي دا ءبىر وزگەشەلىك ورىن الادى دەۋ ارتىقتاۋ. تيىمدىلىگى سول، مەگاپوليس قالالارداعى جەرتولەلەر ارقىلى تابيعي تازا ونىمدەر قولجەتىمدى بولماق. مۇنىڭ ءوزى ەبىن تاۋىپ، كاسىپ كوزىنە اينالدىرا بىلگەندەر ءۇشىن الەۋمەتتىك جاعدايىن تۇزەپ الۋىنا بىردەن- ءبىر سەپ بولادى. ء«بىزدىڭ ورتالىعىمىزعا نيدەرلاند ەلىنەن ماماندار كەلىپ، جارىقديودتى شامداردى كەپىلدىگىمەن قوسىپ، جۇمىس ىستەۋ ءتارتىبىن جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا ۇيرەتتى. مۇنىڭ ءتىلىن تولىق مەڭگەرگەن ماماندارىمىز ەلىمىزدە وسى كاسىپكە قىزىعۋشىلىق تانىتقان كەز كەلگەن ازاماتتى وقىتىپ، ارنايى كۋرستاردان وتكىزۋدەمىز»، - دەيدى ورتالىقتى ۇيىمداستىرۋ جۇمىسىنىڭ جەتەكشىسى تاتيانا نيكولايەۆا.
سونىمەن قاتار، يگى ءىستى قولعا الىپ جۇرگەن مامانداردىڭ سوزىنە قاراعاندا، ورتالىق قىزمەتى ارقىلى ەلدەگى شاعىن كاسىپكەرلىكتىڭ جاندانۋىنا مۇددەلىلىك تانىتىپ جۇرگەن بارلىق مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن وزگە دە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن تىعىز ارىپتەستىك ورناتۋ كوزدەلگەن. ماسەلەن، ءقازىردىڭ وزىندە «دامۋ» كاسىپكەرلىكتى قولداۋ قورى» مەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ كومەگىمەن جىلىجاي باپتاپ، جىل ون ەكى اي ءونىم الۋعا ىنتالى كاسىپكەرلەر ارنايى 3 كۇندىك وقىتۋدان وتكىزىلە باستاعان.
ارناساي اۋىلىندا جۇزەگە اسىپ جاتقان تىڭ جاڭالىقتىڭ تاعى ءبىرى - شاعىن قوراپتارعا كوكونىس ونىمدەرىن ەگىپ، ءوسىرۋ ارقىلى ادام اعزاسىن پايدالى دارۋمەندەرمەن قامتاماسىز ەتۋ. مۇنداعى جاڭاشىلدىقتىڭ ەرەكشەلىگى سول - ەنى 20×40 س م شاماسىندا، ال بيىكتىگى 10-15 سم بولاتىن قوراپتاردا اسكوك، شالقان سىندى ءتۇرلى اس مازىرلەرىنە قوسىلاتىن دامدەۋىشتەردى ءوسىرۋ مۇمكىندىگى. جانە ونى وتىرعىزۋ، توپىراعىن اۋىستىرۋ نەمەسە تاسىمالداۋ وتە قولايلى. بۇل جەردە نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەتىن ءبىر ماسەلە - تۇقىمدى توپىراققا سەبۋ مەن ونى كەسىپ العانعا دەيىن بار- جوعى جەتى تاۋلىكتىڭ جەتكىلىكتى بولۋى. ال ءونىمنىڭ ادام اعزاسىنا پايدالىلىق اسەرى 40 پايىزدىق كورسەتكىشكە تەڭ كەلەدى.
مۇنى ا ق ش عالىمدارى زەرتتەپ، دالەلدەپ، سوڭعى 2-3 جىل ىشىندە الەمدىك نارىقتا كەڭىنەن قولدانىسقا ەنگىزە باستاعان. ال وسى ورايدا «بۇل جوبا ءبىزدىڭ ەلگە قايدان كەلدى؟» دەگەن سۇراق تۋىنداۋى ءسوزسىز.
الماتى وبلىسىنىڭ تۋماسى مامىرحان قاسىموۆ ا ق ش- قا «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن وقۋعا بارىپ، سول جاقتا وسى سالامەن اينالىساتىن ماماندارمەن بىرلەسىپ، قازاقستاندا ونىڭ جۇزەگە اسۋىنا بىلەك تۇرە كىرىسىپتى. وسى ماقساتپەن ول امەريكالىق دوسى ۋولتەر گرەيبەردى ارناساي اۋىلىنا شاقىرىپ، اۋىل تۇرعىندارىنا جاڭاشىل يدەيانىڭ قىر- سىرىن ۇيرەتۋدە.
«بۇل جوبا ا ق ش- تىڭ وزىندە ەندى- ەندى ءورىس الا باستادى. ەتسەڭ - ەڭبەك، جەسەڭ - ازىق. وسى جوبانى قالادا ءوسىپ جاتقان بالالاردى ەڭبەككە باۋلۋ ءادىسى رەتىندە دە پايدالاناتىن اتا- انالار بار. مۇنىڭ سىرتىندا تابيعي ءارى دارۋمەنگە باي كوكونىستەرگە قولجەتىمدىلىكتىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟»، - دەيدى يدەيا اۆتورلارى.
قازاق - قاعىلەز حالىق. وسى ورايدا تيىمدىلىك تۇرعىسىنان ءبىر مىسالدى تىلگە تيەك ەتسەك. وسىنداي يگىلىكتى ءىستىڭ بارىن ينتەرنەتتەن كورگەن سوڭ استانا قالاسىنداعى №52 بالابا ق شا تاربيەشىسى ريما سايلىباي قىزى توپتاعى بالالارمەن بىرلەسىپ اسكوك ءوسىرۋدى قولعا الادى. بۇلدىرشىندەردى ەڭبەككە باۋلي وتىرىپ ويناتۋدى ۇيعارعان ونىڭ وسىمدىك ءوسىرۋ تاجىريبەسى ناتيجەسىز بولماعان. بۇلدىرشىندەردىڭ نۇسقاۋلىققا ساي توپىراققا تۇقىم سەۋىپ، ءوسىرىپ، ەرتەڭگىلىك ساباعىندا اسكوكتى قيىپ، اتا- اناسىنا سىيعا تارتۋى ولاردى ەرەكشە قۋانىشقا كەنەلتكەن. مۇنىڭ استارىندا عاجاپ ءتالىم- تاربيە مەن تانىم- تۇسىنىك جاتقانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ەندەشە، بۇل ءادىستى نەگە كەڭىنەن قولدانباسقا؟!
راسىمەن دە، يگەرىپ ىسكە اسىرا بىلگەنگە بۇل تىڭ يدەيا. سەبەبى، ءبىزدىڭ قوعامدا كەڭسەلەر مەن ءۇي تەرەزەلەرىنىڭ الدىندا گۇل ءوسىرىپ، سوعان مەيىر- شاپاعاتىن توگىپ جاتاتىندار از ەمەس. ول ەندى اسەمدىك، ياكي ەستەتيكالىق تالعام ءۇشىن قاجەت تە بولار. ءبىراق، مىنانىڭ ارتىقشىلىعى ءونىم بەرۋىندە. ال ەندى ونى قالاي ىسكە اسىرۋ كەرەك؟ ايتالىق، جۇمىرتقا تاسىمالداۋعا ارنالعان قوراپ كولەمىندەگىدەي ىدىسقا ارنايى ازىرلەنگەن بيوگۋمۋس توپىراعىن سالىپ، اسكوك تۇقىمىن سەبەسىز دە، بەتىن جارىق ىشىنە ەنبەيتىندەي ەتىپ جاۋىپ، ءۇش تاۋلىك ساقتايسىز. وسى مەرزىم وتكەن سوڭ، قوراپتى اشىپ، كۇن ساۋلەسىنە 4 تاۋلىك قوياسىز (ول كوپقاباتتى تۇرعىن ءۇي بالكونى نەمەسە تەرەزە جاقتاۋى بولسا دا). وسى ارالىقتا اسكوك 13-18 سم شاماسىندا بيىكتەپ وسكەندە، قاجەتىڭىزشە كەسىپ، تۋراپ، اسىڭىزعا قوساسىز. بار بولعانى وسى عانا. الايدا، قوراپ بىرنەشە پايدالانۋعا جارامدى بولعانىمەن، ونىڭ توپىراعىن ءار تۇقىم سەبەردە اۋىستىرىپ تۇرعان ءجون. سەبەبى، وسىمدىك تامىردان ءنار الاتىندىقتان، توپىراقتىڭ قۇنارلى بولعانى ءجون. وسىلايشا، ۇلكەندى- كىشىلى سان ءتۇرلى اس مازىرىنە قوساتىن دامدەۋىش وسىمدىكتەردى ءۇي جاعدايىندا وندىرۋگە بولادى. ءتىپتى، قىزاناق پەن قياردى دا وسىنداي تاسىلمەن وسىرۋگە بولاتىن كورىنەدى. اسىلىندا، مۇنداي كوكونىستەردى بارىنشا ۇلكەيتىپ وسىرمەي- اق، شاعىنداۋ كەزىندە قولدانسا، ونىڭ قۇنارلىلىعى مول بولاتىنى بار.
قالاي دەسەك تە، بۇل ءوزى قازاقتىڭ ءسۇيسىنىپ جەيتىن جاس مالدىڭ ەتىنەن جاسالاتىن جەڭسىك اسى نەمەسە ءدامى تاڭدايدا قالاتىن مارقا قوزىنىڭ ەتىنە بالاناتىنداي دۇنيە. ياعني، اينالىپ كەلگەندە، ءتۇپ- توركىنى ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدىڭ و جاق، بۇ جاعىنداعى ۇعىم بولعانىمەن، امەريكالىقتاردىڭ ارتىقشىلىعى وسى جوبانى عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەپ، سارالاپ، قاعازعا قاتتاپ- قۇنتتاپ، پاتەنتتەپ زاماناۋي اينالىسقا ەنگىزگەنى بولسا كەرەك.
نۇرلىبەك دوسىباي،
«ەگەمەن قازاقستان»
