قاتىن مەن ايەلدىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - بەلگىلى جازۋشى، الاشتانۋشى تۇرسىن جۇرتباي قاتىن ءسوزىنىڭ قازىرگى قازاق تىلىندە ارحايزمگە اينالعان ۇعىم ەكەنىن، ول اۋەلگى زاڭدىق قۇقى مەن ماعىناسى بويىنشا دارەجەلىك اتاۋ ەكەنىن ايتادى. بۇل تۋرالى قازاق ءۇنى گازەتى حابارلايدى.

بەلگىلى جازۋشى «ايەل» ءسوزىنىڭ - كۇڭ ماعىناسىندا، ال «قاتىن» ءسوزىنىڭ دارەجەلىك اتاۋ ەكەنىن ايتتى.

قازاق قوعامىنداعى قاتىندار - يەرارحيالىق (اۋلەتتىك) ورنىنا قاراي: بايبىشە، توقال، قۇداعي، قۇداشا، كەلىن، قىز، ابىسىن، اجىن، جەڭگە، سونداي-اق ءوزى تەڭدەس ەركەكتەرمەن تەڭ قۇقىقتا - ناعاشى، جيەن، بولە رەتىندە ءارقايسىسى ءوز ورنىنا قاراي بيلىككە ارالاسىپ، ەنشى الىپ، ءتيىستى سىباعاسىن بولىسكەن. ءتىپتى كۇڭنىڭ دە مۇراگەرلىك قۇقى بولعان.

ال بۇگىنگى ادەبي ءتىل اينالىمىنداعى ايەل ۇعىمىنىڭ اراب تىلىندەگى ماعىناسى - كۇڭسى، ياعني كۇڭنەن دە تومەن، باس ەركى جوق، ولسە - قۇنسىز، ەڭبەگىنە جالاقى تولەنبەيتىن، تۋعان بالاسى دا ەسەپكە الىنبايتىن باسىبايلى ءۇي سالماسى.

كەڭەستىك تەڭگەرمە ساياسات تۇسىندا ساۋاتى تومەن ورتادان تومەن، تاربيە مەن ادەپ سىڭبەگەن بەلسەندى قازاق ايەلدەرى: «ءبىز مەنشىك يەسى - قاتىن ەمەسپىز، مال-مۇلىكسىزبىز، باسىبايلى كرەستيانكالار سياقتى ءبىز دە ايەلدەرمىز» دەپ تاپتىق استار بەرىپ، 1927-جىلدان باستاپ شىققان جۋرنالدىڭ اتىن «ايەل تەڭدىگى» (كەيىنگى «قازاقستان ايەلدەرى») دەپ اتادى. سودان باستاپ «ايەل» ۇعىمى جازبا ادەبي تىلدىك تەرمين رەتىندە قالىپتاسىپ قالدى.

ال وزبەك، تۇرىكمەن، قىرعىز، تاتار، نوعاي، قاراقالپاقتار «ايەل» تەرمينىنەن سانالى تۇردە باس تارتتى. ايەلدەرگە ارنالعان باسىلىمدار «وزبەكستان قوتىن- قىزلارى»، «تاتارستان قاتىنلارى» دەپ اتالدى.

ءبىز، نەگىزگى ءافسانا ارقاۋىنىڭ ماقساتىنا سايكەس، ولاردىڭ تاق بيلىگىنە يەلىك ەتەتىن زاڭدى قۇقىن، بيلىك اياسىن، مۇراگەرلىك ەنشىسىن انىقتايتىن دارەجەلىك ماعىنا بەرەتىن «قاتىن» اتاۋىن قولداندىق. ايتپەسە، ولاردىڭ «قاتىندىق» رۋحىن ايەلگە دەيىن تومەندەتسەك، وندا يمپەريانىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان، قۇرىلتايدىڭ شەشىمى ارقىلى «قاتىن» (يمپەراتريتسا) دارەجەسى بەرىلگەن تەركەن قاتىندى، وگىل- قايمىش قاتىندى، سورقاق قاتىندى، ءشابي قاتىندى، ماندۋحاي قاتىندى، تايدۋللا قاتىندى «كۇڭ» ەسەبىندە كەمسىتكەن سياقتى كورىنەر ەدىك.

مۇنداي ماعىناسى تەرىس تۇسىنىك بەرەتىن ۇعىمدار ءار تىلدە كەزدەسەدى. سونداي-اق، وسى ءافسانادا كەزدەسەتىن «التىن ۇرىق»، «كەكتى جاتىر»، «كەكتى قاتىندار»، «ۇلى جەسىرلەر»، «كۇندەستەر» ت. ب. تىرناقشاعا الىنعان سەزدەردىڭ تاريحي تەرمين ەكەنىن ەسكەرتىپ، جاتسىنباي قابىلداۋدى وتىنەمىز.

تۇرسىن جۇرتباي