امانگەلدى ايتالى: لاڭكەستىك تاعى قايتالاندى. ءبىز قانداي قاتەلىك جىبەردىك؟

استانا. قازاقپارات - فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور امانگەلدى ايتالى اقتوبەدە بولعان لاڭكەستىك وقيعاعا قاتىستى ءوز وي- پىكىرىن ءبىلدىرىپتى.

ءبىز قانداي قاتە جىبەرىپ الدىق؟

اقتوبە جەرىندە تاعى دا قان توگىلدى. ەل ۇرەيلەنىپ، اقتوبە حالقى ابىرجىپ قالدى. بۇل ءبىرىنشى رەت بولىپ تۇرعان قانتوگىس ەمەس. وسىنداي جاعدايعا جەتەرلىكتەي بىزگە، اقتوبەلىكتەرگە نە كورىندى؟ نەگە ءبىز بۇل جايتتىڭ الدىن الا المادىق؟ بۇل سۇراقتار اركىمنىڭ كوكەيىندە بار شىعار. راس، جاۋىزدىق جازاسىن الىپ جاتىر. جاۋىزدار جەر جاستاندى. ءبىر جاعىنان جەڭدىك، لاڭكەستەردىڭ بەتىن قايتاردىق دەپ توقمەيىلسۋگە دە بولار. ەكىنشى جاعىنان كوڭىل ءالى دە بولسا تەرەڭ تولقۋدا. وسى وقيعا تاعى دا قايتالانباسىن دەپ 2011 -جىلى شۇبارشي وقيعاسىنان كەيىن ايتقانبىز. ءبىراق وقيعا قايتالاندى. قانداي قاتە جىبەردىك؟ نە ىستەدىك؟ نە سەبەپتى بۇل وقيعا قايتالاندى؟ الدە 2011 -جىلعى وقيعادان ساباق الا المادىق پا؟ بۇل سۇراق تا ءارقايسىمىزدىڭ كوكەيىمىزدە. عىلىمدا تەرروريزمنىڭ اداممەن بىرگە جاراتىلعانى ايتىلادى.

ەجەلگى تاريحشىلاردىڭ ءبىرى فۋكيديد: «سيلنىە پوستۋپايۋت تاك، كاك حوتيات، ا سلابىە سترادايۋت تاك، كاك دولجنى» دەپ ايتقان ەكەن. ياعني، قازىر كۇشتى ويىنا كەلگەنىن، ءالسىز قولىنان كەلگەنىن جاساپ جاتقان زامان بولدى. بۇل الەمدە بولىپ جاتقان جاعداي. ونىڭ سەبەبى بار. سوندىقتان، ءبىز وسى بولعان جاعدايدىڭ سەبەبىنە ءۇڭىلىپ كورۋىمىز كەرەك.

تەررورولوگيا ءىلىمىنىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق جاعى بار: تەوريالىق باعىتىندا تەرروردىڭ بىرنەشە سەبەپتەرىن ىزدەيدى، ال پراكتيكالىق جاعى قولعا قارۋ الىپ كۇرەسۋدى تالدايدى. ارينە، بۇل جەردە سەبەبىن تالداۋدىڭ ماقساتى اقتاۋ ەمەس، بۇل قاسىرەتتى جايتتىڭ الدىن الۋ.

ەل ىشىندە تىنىشتىق بولسىن دەسەك، مادەنيەتتى بولۋىمىز كەرەك!

تەررورولوگيا ءىلىمىنىڭ مىناداي ءبىر التىن قاعيداسى بار: «ەگەر ەل ىشىندە وسىنداي لاڭكەستىك وقيعا بولسىن دەسەڭ، كۇدىكتەنگەن ادامىڭنىڭ سوڭىنا ءتۇس، قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىرات، سوندا قورقاق تا باتىر بولىپ، وزىڭە قارسى شىعادى، ال ەگەر ەل ىشىندە تىنىشتىق بولسىن دەسەڭ، مادەنيەتتى بول، سەبەبى سەن اينالاڭ ءۇشىن جاۋاپتىسىڭ». ياعني، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى وكىلدەرى، مۇعالىمدەر، مەملەكەتتىك قىزمەتكەر - بارلىعى ساۋاتتى بولۋى ءتيىس. ءبىراق قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى وكىلدەرىنە دە، مۇعالىمدەرگە دە، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرگە دە مادەنيەت جەتىسپەيدى، ساۋات جەتىسپەيدى. سول سەبەپتى وسىنداي جاعدايلار قايتالانادى.

مىسالى، وسى ازاماتتارعا «سەن ءشييتسىڭ با، سۇننەتسىڭ با؟» دەسە، نەمەسە «قاي مازحابتانسىڭ؟» دەسەڭ، كەيبىرى جاۋاپ بەرە المايدى. سوندىقتان، ولاردىڭ ءبىلىمدى بولۋىن تالاپ ەتۋ كەرەك. ماسەلەن، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى قىزمەتكە الاردا ءتۇرلى تەست تاپسىرىپ جاتادى عوي، سول كەزدە ۇمىتكەردىڭ ءدىن تۋرالى ءبىلىمىن دە قاراۋ كەرەك. ءبىلىمىن جەتىلدىرەتىن كۋرستار، ينستيتۋتتار دا وسى ماسەلەگە ءمان بەرسە... سەبەبى حالىق بيلىكتىڭ دەڭگەيىن سولارعا قاراپ ولشەيدى.

تەرىس باعىتتا جۇرگەن 20-50 ادامنىڭ بەتىن بەرى قاراتقانمەن، ماسەلە شەشىلمەيدى

كەيبىر مۇعالىمدەر ستۋدەنتتەردەن اقىلسىز. 2015 -جىلى اقتوبەدە ۇلكەن جينالىس بولدى. سوعان ءبىر ستۋدەنت قىز ورامال تارتىپ كەلدى. «مىنا ورامال تارتىپ كەلگەنىڭ ءبىزدىڭ وقۋ ورنىنىڭ بەدەلىن تۇسىرەدى، شىق مىنا جەردەن» دەپ ءبىر پەداگوگ حالىقتىڭ كوزىنشە ول قىزدى زالدان شىعاردى. كەيىن مەن ول قىز بالامەن اڭگىمەلەستىم. ول مۇعالىمنەن اقىلدى ەكەن. سول جەردە شاتاق شىعارىپ، ايقايلاعاندا نە بولاتىن ەدى؟ جوق ول ويتپەدى. «اعا، ەگەر مەنىڭ وقۋ ورنىمنىڭ بەدەلى مەنىڭ ورامالىما بايلانىستى بولسا، مەن كەتەيىن دەپ ويلادىم. تورەلىگىن ايتىڭىز»، - دەدى. مۇعالىمدىكى دۇرىس ەمەس دەپ ويلادىم. مۇعالىمدە قىز بالانىڭ مادەنيەتىندەي مادەنيەت بولماعان. وكىنىشكە قاراي، بۇل اڭگىمە ەلگە تاراپ كەتىپتى، اسىرەسە، ءدىننىڭ اينالاسىنداعى ازاماتتار دۇرىس تۇسىنبەۋى مۇمكىن. مىنە، وسىلاي-وسىلاي حالىق اراسىندا اشۋ-ىزا، تۇسىنىسبەستىك پايدا بولادى.

سوندىقتان، ءبىز ارامىزدا تەرىس باعىتتا جۇرگەن 40-50 بالانىڭ بەتىن بەرى قاراتساق، ماسەلە شەشىلەدى دەپ ويلاساق، قاتتى قاتەلەسەمىز. تەرەڭ زەرتتەۋ كەرەك. تاربيەنى قايتا قاراۋ كەرەك. سەبەبىن انىقتاۋعا ءتيىسپىز. تەرەڭ زەرتتەمەگەندىكتەن دە، وسىنداي جاعدايلار قايتالانا بەرەدى. مەنىڭ ويىمنان 2011 -جىلعى شۇبارشي اۋىلىنداعى وقيعا كەتپەيدى. سول وقيعادان كەيىن اتالعان اۋىلدا ءۇستى- ۇستىنە 40 قا جۋىق جينالىس بولىپتى. ءبىر جەرگە مەكتەپ، ءبىر جەرگە مادەنيەت ءۇيىن سالىپ بەرىپتى. حالىقتا «ەگەر قورقىتسا، مەكتەپ، ساراي سالىپ بەرەدى ەكەن» دەگەن وي تۋدى. بۇل دۇرىس وي ەمەس. جۇمىستى باسقاشا، جۇيەلى تۇردە جۇرگىزۋ كەرەك.

ءدىن وتە كۇردەلى نارسە. ءدىننىڭ اينالاسىندا جۇرگەن ادامدار اتوم ەلەكتر ستانسياسىنىڭ اينالاسىندا جۇرگەن ادامدار سەكىلدى، ەگەر دۇرىس ءسوز ايتپاسا، دۇرىس قىلىق جاساماسا، چەرنوبىل اپاتى سەكىلدى اۆاريا بولادى. ءبىز سودان ساقتانۋىمىز كەرەك.

لاڭكەستىك وقيعاعا قاتىسقان، قازا تاپقان ازاماتتاردىڭ دا وتباسىلارىنا كوڭىل ايتۋ كەرەك

بيلىك كەڭ بولۋى ءتيىس. بيلىك ءتوزىمدى بولۋى كەرەك. لاڭكەستىك وقيعاعا قاتىسقان، قازا تاپقان ازاماتتاردىڭ دا وتباسىلارىنا كوڭىل ايتۋ كەرەك. ۇندەمەي «سەندەرگە سول كەرەك» دەپ وتىرۋ ۇيات بولادى. ءبىزدىڭ بارلىعىنا دا جانىمىز اشيتىنىن ءتۇسىنسىن. سابىر اداي ايتقانداي، ءار قازاق ءبىزدىڭ جالعىزىمىز. ستالين زامانىندا «اكەسى بالاسى ءۇشىن جاۋاپ بەرمەيدى» دەگەن ءسوز بولدى، ال ءبىزدىڭ زامانىمىزدا اكەسى مەن اناسى بالاسى ءۇشىن جاۋاپ بەرمەسىن، ولاردى سىيلايىق، ورتامىزعا تارتايىق، وسىلايشا ەلدىڭ بىرلىگىن اسىرايىق. سول كەزدە ەل ىشىندە بەرەكە- بىرلىك بولادى دەپ ويلايمىن.

اقتوبەنىڭ حالقى پاراساتتى حالىق. ءبىز، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ پروفەسسورلارى، وقىتۋشىلار، ەل ينتەلليگەنتسياسى بۇل جايتقا قاتتى كۇيزەلەمىز. ءبىز قولىمىزدان كەلگەنشە جاستاردى تاربيەلەۋگە تىرىسامىز.

م. راحات قىزى.

دەرەككوز: aktobenews.kz