تاۋەلسىز قازاق ەلىن الاشوردا مەملەكەتىنىڭ تاريحي جالعاسى رەتىندە مويىندايىق
سوندىقتان بۇل كۇن قوس مەملەكەتتە ەڭ باستى مەيرامداردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.
1918 -جىلى ازەربايجان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلىپ، وزدەرىنىڭ تۋى مەن ەلتاڭباسىن جانە دە ءانۇرانىن بەكىتىپ، پارلامەنتتىك باسقارۋ جۇيەسىن تاڭداپ العان بولاتىن. وكىنىشكە قاراي، 1920 -جىلعى 28-ساۋىردە قىزىل ارميا باكۋگە باسىپ كىرگەن سوڭ ازەربايجان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى.
ال ارمەنيا 1918 - جىلعى 28-مامىردا زاكاۆكازە دەموكراتيالىق فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنان ءبولىنىپ شىعىپ، ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. ايتسە دە 1920 - جىلعى 2- جەلتوقساندا پرەمەر- مينيستر سيمون ۆراتسيان باسقارعان ۇكىمەتتى كەڭەس ۇكىمەتى كۇشتەپ تاراتىپ جىبەرەدى.
بۇگىندە ءازىربايجاندار مەن ارمياندار وزدەرى ءۇشىن قاسيەتتى سانالاتىن كۇندى - رەسپۋبليكا كۇنى رەتىندە جوعارى دەڭگەيدە اتاپ ءوتىپ ءجۇر. ءتىپتى، ءازىربايجاندار 28-مامىردى ۇلتتىق قۇتقارۋ كۇنى دەپ تە ەسەپتەيدى. ويتكەنى ولار 1918 -جىلى قۇرىلعان مەملەكەتتىڭ ۇلت تاريحىنداعى ءمان- ماعىناسىن، ماڭىزىن جاقسى تۇسىنەدى.
ءبىر قىزىعى، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە ۇلتتىق قۇتقارۋ كۇنى بولۋعا ءتيىستى ايرىقشا داتالار جەتەرلىك. ماسەلەن، 1917 -جىلعى 5-13- جەلتوقسان ارالىعىندا ورىنبور قالاسىندا 2 - جالپى قازاق قۇرىلتايى ءوتىپ، الاشوردا مەملەكەتى جاريالانعان بولاتىن. سوندىقتان دا 13-جەلتوقساندى رەسپۋبليكا كۇنى رەتىندە اتاپ وتۋگە بولار ەدى. الايدا الاشتانۋشى مامبەت قويگەلدى «ەل ۇكىمەتى ءالى كۇنگە دەيىن الاش ارىستارىنا سالقىن قاراپ كەلەدى» دەگەن پىكىردە.
- ءازىربايجاندار مەن ارميانداردىڭ 28-مامىردى رەسپۋبليكا كۇنى رەتىندە اتاپ ءوتۋى تاريحي تۇرعىدان العاندا، نەگىزدى جانە دۇرىس بولىپ سانالادى. ويتكەنى ولار بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدى 1918 - جىلى قۇرىلعان مەملەكەتتىڭ تاريحي جالعاسى رەتىندە باعالاپ وتىر. بىزدە ءازىربايجاندار مەن ارمياندار سياقتى 13-جەلتوقساندى رەسپۋبليكا كۇنى رەتىندە اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك ەدى. سەبەبى 1917 - جىلعى 5-13- جەتوقسان ارالىعىندا ورىنبوردا 2- جالپى قازاق قۇرىلتايى ءوتىپ، الاشوردا مەملەكەتى جاريالاندى. ال 1991 - جىلى قۇرىلعان تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتى 99 جىل بۇرىن جاريالانعان الاشوردا مەملەكەتىنىڭ تاريحي جالعاسى بولىپ سانالادى - 1991 -جىلى تاۋەلسىزدىك بىزگە اسپاننان كەلىپ تۇسكەن جوق، - دەيدى مامبەت قويگەلدى.
شىنى كەرەك، قازىر، وكىنىشكە قاراي، جاستار تۇگىل، ءبىزدىڭ ءوزىمىز الاشوردا مەملەكەتىن قوعامدىق ۇيىم، ارى كەتسە، قوعامدىق قوزعالىس رەتىندە عانا باعالاپ ءجۇرمىز. الايدا ءاليحان بوكەيحان الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ پرەمەر- ءمينيسترى بولدى. بۇل دەگەنىڭىز، الاشوردا مەملەكەتىنىڭ ءوز تىزگىنى ءوز قولىندا بولعانىن بىلدىرەدى.
دەسەك تە ءبىز الاشتانۋشىعا «الاشوردا مەملەكەتىنىڭ ساياسي سالماعى ءازىربايجان مەن ارمياندار قۇرعان مەملەكەتتەن تومەن بولعان با؟» دەگەن سۇراق قويدىق.
- الاشوردا مەملەكەتىنىڭ ساياسي سالماعى ءازىربايجاندار مەن ارمياندار جاريالاعان مەملەكەتتەن جوعارى بولماسا، ەش كەم بولعان جوق. ماسەلەن، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مينيسترلەر كابينەتىنىڭ 15 مۇشەسى بولدى. مىنە، وسى 15 ادامنىڭ 14 مۇشەسى ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەن، جوعارى ءبىلىمدى ازاماتتار بولاتىن. تەك وتىنشى ءالجان عانا مۇعالىمدەر دايارلايتىن سەميناريانى ءبىتىردى. بۇل دەگەن ءسوز الاش ارىستارى ينتەللەكتۋالدىق جاعىنان ءوز زامانداستارىنان الدەقايدا جوعارى بولعانىن بىلدىرەدى.
ايتالىق، ولار الاش پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىن جاريالاۋ ارقىلى بولشيەۆيكتەرگە قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىز ەل رەتىندە ءومىر سۇرۋگە قۇقىعى بار ەكەنىن دالەدەدى. ەگەر الاشوردا مەملەكەتى قۇرىلماعاندا، قازاق ەلىنىڭ شەكاراسىن كەڭەس ۇكىمەتى زاڭداستىرىپ، ونى مويىنداماعان بولار ەدى. سوندىقتان الاشوردا مەملەكەتىنىڭ ۇلت تاريحىنداعى تاريحي ورنى وراسان، - دەيدى تاريحشى.
ءسوز سوڭىندا، مامبەت قويگەلدى 1917 -جىلى قۇرىلعان مەملەكەتتى الاشوردا رەسپۋبليكاسى دەپ اتاۋىمىز كەرەك ەكەنىن مالىمدەدى. ويتكەنى الاش زيالىلارى الاش پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىندا رەسپۋبليكالىق باسقارۋدى قابىلداعان بولاتىن. سول سەبەپتى تاريحشى «پارلامەنت 1991 - جىلى جاريالانعان تاۋەلسىز قازاق ەلىن الاشوردا مەملەكەتىنىڭ تاريحي جالعاسى رەتىندە مويىنداپ، ارنايى قۇجات قابىلداۋى كەرەك» دەگەن پىكىردە.
ەگەر اتالعان قۇجات قابىلداناتىن بولسا، ءبىز دە ءازىربايجان مەن ارمياندار سياقتى الاشوردا مەملەكەتىنىڭ قۇرىلعان كۇندى ەلىمىزدىڭ باس مەرەكەلەرىنىڭ ءبىرى - رەسپۋبليكا كۇنى رەتىندە اتاپ وتەر ەدىك. ويتكەنى وسىدان 7 جىل بۇرىن 25 - قازان - رەسپۋبليكا كۇنىن مەرەكەلىك داتالاردان الىپ تاستاعان بولاتىنبىز. وسى ولقىلىق ءالى كۇنگە دەيىن سەزىلىپ تۇر.
سەرعالي اسلانبەك
kaz.365info.kz
