جاركەن بودەش: كوكشەتاۋدا قوي باعىپ ءجۇرىپ قابدەش اعاما حات جازدىم

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى، اسا كورنەكتى قالامگەر، تۇتاس عۇمىرىن قازاق ادەبيەتىنىڭ كەمەلدەنۋى مەن قازاق ويىنىڭ تولىسۋىنا ارناعان جازۋشى قابدەش جۇمادىلوۆ تۋرالى ايتۋلى اقىن،

«الاش» سىيلىعىنىڭ يەگەرى، تاعدىرلاس ءىنىسى جاركەن بودەش ۇلى: «قابدەش جۇمادىلوۆ - الاشقا اتى ءمالىم قالامگەر عانا ەمەس، ءوزىنىڭ ومىرلىك ۇستانىمىنان، ۇلتتىق مۇرات جولىنان اداسپاعان كۇرەسكەر» دەيدى.

- مەن ءۇشىن قازاقتىڭ اسا كورنەكتى جازۋشىسى قابدەش جۇمادىلوۆتىڭ ورنى بولەك. ماعان قينالسام قول ۇشىن سوزىپ، تورىقسام كەڭەس بەرىپ، اقىلىن ايتقان اعالارىم از بولعان جوق. سولاردىڭ ىشىندە ەتباۋىرىمداي ەرەكشە قامقورلىق كورسەتكەن جان وسى كىسى، - دەيدى جاركەن بودەش ۇلى.

- ەگەر سانامالاپ ايتار بولسام، ءبىرىن ەسكە تۇسىرسەم، ەكىنشىسىن ۇمىت قالدىرۋىم مۇمكىن. مەن قۋانسام دا، قايعىرسام دا، مارقايىپ، مارە-سارە كۇي كەشسەم دە الدىمەن قابەكەڭە ايتامىن. باسىما قيىن كۇن تۋعان شاقتاردا ماعان قامقور بولار ادام بار عوي دەپ، ىشتەي قابەكەڭە سۇيەنەمىن. ءبىر كەزدەرى مىنا مەنىڭ الماتىدا، ءتىپتى تۇتاس قازاقستاندا بىردە- ءبىر تۋىسىم بولعان جوق. شىعارمالارىن ەرتەدەن وقىپ، داقپىرتىنا قانىعىپ جۇرگەن قابدەش ءجۇمادىلوۆتى ىزدەۋىم سوندىقتان.

- ءسىز 1969 - جىلى قىتايدان قازاقستانعا قاشىپ وتكەن ستۋدەنتتەردىڭ ساپىندا بولدىڭىز. شەكارا بۇزعان سەنىمسىز ادام رەتىندە كوكشەتاۋعا ايدالدىڭىز. وندا ءجۇرىپ قوي باققانىڭىزدى بىلەمىز. سول كەز تۋرالى ايتىپ وتىرسىز عوي؟

- ءيا، مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ ايتۋلى كەزەڭ بولسا، ول شەكارانى بۇزىپ وتكەن ستۋدەنتتەردىڭ قاتارىندا بولعاندىعىم. قازىر قۋانىشپەن، ساعىنىشپەن ەسكە الامىز. دەگەنمەن، ءبىر ەلدىڭ، جاي ەل ەمەس، ك س ر و- نىڭ شەكاراسىن بۇزىپ ءوتۋ وڭاي شارۋا ەمەس قوي. سول ستۋدەنتتەر «سەنىمسىز ادامدار» ەسەبىندە بولدى. بۇل جاقتاعى ساياسي جۇيە ەشقايسىمىزدىڭ ماڭدايىمىزدان سيپاي قويعان جوق. شەكارانى بۇزىپ وتكەن سول ستۋدەنتتەر تۋرالى بۇل كۇندەرى كوپ ايتىلمايدى. كوبى و دۇنيەلىك بولىپ كەتتى. ءتۇرلى تاۋقىمەتتى باستان وتكەردى عوي، جازعاندار... ول بولەك اڭگىمە.

- سىزدەردى قاشىپ وتۋگە يتەرمەلەگەن قانداي كۇش؟

- 1962 - جىلى قىتايدان قازاقستانعا 200 مىڭعا جۋىق قازاق قونىس اۋدارعانىن بىلەسىڭدەر. سول ۇلى كوشتىڭ بۇيداسىن ۇستاعانداردىڭ ءبىرى - قابدەش ءجۇمادىلوۆ. بۇل تالاسسىز شىندىق.

شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىنىڭ ىشىندە كوزى اشىقتارى كۇن-ءتۇن دەمەي قازاقستان تۋرالى سويلەسەتىنبىز. ونىڭ ىشىندە قابدەش جۇمادىلوۆ، جاعدا بابالىقتار تۋرالى ايتاتىنبىز. ءبىزدى رۋحاني تۇرعىدان دەمەگەن نەگىزگى كۇش وسى اعا بۋىن بولدى.

- كوكشەتاۋدا قوي باعىپ جۇرگەندە قابدەش اعاعا جىر ارناپسىز. ونى جازۋشىنىڭ ءسىز جونىندە جازعان ءبىر ماقالاسىنان وقىعان ەدىك.

- جوعارىدا ايتقانىمداي، مەنىڭ بىردە-ءبىر تۋىسىم جوق ەدى. ەشكىمدى تانىمايمىن. تانىسى، تۋىسى بارلار سولاردىڭ قاسىنا سۇرانىپ كەتتى. ىزدەۋشىسى جوق مەن سەكىلدىلەر ءار قيىرعا كەتتىك. مەنى كوكشەتاۋعا قوي باعۋعا جىبەردى. كەزىندە نەمىس تۇتقىندارى بولعان جەر ەكەن. ەكى جىل قوي باقتىم. نە ىستەيمىن؟ تىنىش جۇرسەم، ماڭگى قۇتىلاتىن ءتۇرىم جوق. سودان ويلانا كەلە جازۋشى قابدەش اعامنىڭ ادرەسىن تاپتىم دا، «كوكشەتاۋدان ءبىر سالەم» دەگەن ولەڭ جازىپ، پوشتامەن جىبەردىم. سول حاتىم كوپ ۇزاماي جەتىپتى. ولەڭىمدى وقىعان قابەكەڭ قاراپ جاتسىن با، تالانتتى ازاماتقا قيانات جاسامايىق دەپ، جان-جاققا حات جازىپتى، اقىرى اياعىمداعى تۇساۋ الىندى. سودان بىردەن الماتىعا تارتتىم. كەلە سالىپ قابدەش اعامدى ىزدەدىم. بۇرىننان تانىس ادامداي شۇرقىراسىپ تابىستىق.

- الماتىعا كەلگەن سوڭ دا ادەبي ورتامەن ارالاسۋ وڭاي بولماعان شىعار.

- ادەبي ورتامەن ارالاسۋ ول كەز تۇگىل، قازىردىڭ وزىندە وڭاي ەمەس قوي... (كۇلەدى). مەندە ءتولقۇجات جوق ەدى. سونى جاساتۋ كەرەك بولدى. تاعى دا قابدەش اعا مەن جاعدا اعا كومەك قولىن سوزىپ، مەنى تانيتىندارىن ايتىپ، شەكارادان وتكەندەگى تىلىمدەي قاعاز بويىنشا قۇجات الۋىما جاردەمدەستى. سودان كەيىن وقۋىم كەرەك ەدى. قابدەش مەنى ەرتتى دە، كيروۆ ۋنيۆەرسيتەتىنە (قازىرگى قاز ۇ ۋ) تارتتى. وندا بەلگىلى ادەبيەتتانۋشى، سىنشى رىمعالي نۇرعاليەۆكە ەرتىپ بارىپ، ءمان-جايىمدى ءتۇسىندىردى. ول كىسى: «اقىن بولساڭ، ولەڭ وقىشى»، - دەدى بەتىمە قاراپ. مەن «تۋعان جەر»، «اتاجۇرت» دەگەن ولەڭىمدى وقىپ ەدىم: «وي، دايىن اقىن ەكەن عوي. وسى جاقتىڭ جازۋىن ۇيرەندىڭ بە؟» - دەدى. «بىلەم، ءبىراق توتە جازۋ ىڭعايلى» دەپ كۇمىلجىپ ەم: « ۇلىلاردىڭ ءبارى سول قارىپپەن جازعان. شىعارماشىلىقتى سول جازۋمەن جازا بەر»، - دەگەنى. سونداعى قۋانعانىمدى سۇراماڭىز.

سودان وقۋعا ءتۇستىم، ۇيلەندىم، جۇمىسقا تۇردىم. سونىڭ بارىندە قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ ءبىر كىسىدەي ۇلەسى بار. مەنىڭ ايداۋدان قۇتىلىپ، قۇجات الىپ، وقۋعا ءتۇسىپ، ءۇي بولىپ، شاڭىراق كوتەرۋىمە سەپتەسكەن اعامدى قالاي عانا ۇياتقا قالدىرايىن.

قابەكەڭ مەنەن باسقا ەشتەڭە تالاپ ەتكەن جوق. «جاز، ءوندىرىپ جاز، ۇلتتىق پوەزيانىڭ قۋاتىن تانىت»، - دەدى. شاما-شارقىمشا جازدىم. قابەكەڭدى ۇياتقا قالدىرعان جوق شىعارمىن دەپ ويلايمىن.

- حالىق جازۋشىسى قابدەش ءجۇمادىلوۆ شىعارماشىلىعىنىڭ نەگىزگى ارقاۋى - ۇلتتىق رۋح ەكەنى انىق. ول كىسىنىڭ بۇگىنگى ۇلتتىق ادەبيەتتەگى ورنىن ەشكىم باسەيتە المايدى. وقىرمان رەتىندە ايتىڭىزشى، قالامگەردىڭ قاي شىعارماسىن ەرەكشە ۇناتاسىز؟

- ول كىسىنى كوپ ادام «ۇلت جازۋشىسى» دەپ باعالايدى. بۇل اتاقتى بيلىك نەمەسە بەلگىلى مەكەمەلەر بەرگەن جوق، حالىق بەرىپ وتىر. دەمەك، شىن باعا، ولشەۋسىز باعا. مۇنداي اتاققا ادەبيەتتە جەتكەندەر نەكەن- ساياق. دەمەك، قابدەش جۇمادىلوۆتىڭ كەز كەلگەن شىعارماسى ۇلتتىق بىرەگەي مۇرا، قۇندىلىق. ءوز باسىم بارلىق شىعارماسىن وقىعان اداممىن. «سوڭعى كوش»، «دارابوز»، «تاعدىر»، «تاڭعاجايىپ دۇنيە»، «قىلكوپىر»... بۇل رومانداردىڭ قاي- قايسىسى بولسا دا ءبىزدىڭ رۋحاني شامشىراعىمىز. ودان بولەك حيكاياتتارى، اڭگىمەلەرى، ەسسەلەرى، ماقالالارى قانشاما!

ەگەر قالامگەردىڭ ءومىربايانىنا كوز جۇگىرتسەڭىز، ەشكىمگە جالتاقتاماي، جالباقتاماي، ءوز پرينتسيپىنەن قايتپاي كەلە جاتقان ساناۋلى تۇلعانىڭ ءبىرى وسى - قابەكەڭ.

ۇلتقا قاتىستى ماسەلە كوتەرىلەر بولسا، قابەكەڭ بەتىڭ بار، ءجۇزىڭ بار دەمەيدى، ايتارىن ەش ىرىكپەيدى. بۇل قايسار مىنەز اتادان دارىعان بولسا كەرەك. «قاراكوكتىڭ تۇقىمى» دەگەن ادەمى ءسوز بار عوي قازاقتا. سول ءسوز قابەكەڭە ارنالعانداي.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

كوكشەتاۋدان ءبىر سالەم

(جازۋشى قابدەش جۇمادىلوۆ اعاما)

قوي باعىپ ءجۇر دەگەنشە،

وي باعىپ ءجۇر دەگەيسىڭ.

قوينى- قونىشىن ولەڭگە

قويما عىپ ءجۇر دەگەيسىڭ.

قويعا كەتتى دەگەنشە،

ويعا كەتتى دەگەيسىڭ.

ولەڭ دەگەن ءبىر ەلگە -

تويعا كەتتى دەگەيسىڭ.

نە كەلمەدى باسىما،

جىر جازدىم تاۋدىڭ تاسىنا.

قابەكەڭ - مەنىڭ اعا ەكەم،

شاقىرىپ الشى قاسىڭا.

مۇز قاتسا دا مۇرتىڭا،

زاماننىڭ كونبەي ىرقىنا،

سوڭعى كوشىن قازاقتىڭ

قوندىردىڭ اتاجۇرتىنا.

كۋاسىندەي سول جىلدىڭ

قيلى- قيلى جول ءجۇردىڭ.

سارعايىپ جۇرگەن جۇرتىڭدى

سارى جۇرتىنا قوندىردىڭ.

ىستىعىنا كۇيدىرىپ،

سۋىعىنا توڭدىردىڭ.

سولاردىڭ مەن دە ءبىرى ەدىم،

اعىل دا تەگىل جىر ەدىم.

شاقىرىپ الشى جانىڭا،

وسى ەدى سوڭعى تىلەگىم.

اناۋ- مىناۋ دەمەيىن،

ونان ارتىق نە دەيىن؟.

ارمانىم ەدى تالايعى،

كۇن نۇرىنداي ارايلى

الماتىنى كورەيىن،

الماسىن كۇندە تەرەيىن.

الاتاۋداي اسقاقتاپ،

الاۋلاسىن مەرەيىم.

شاقىرىپ الشى جانىڭا،

قان قوسايىن قانىڭا.

سوڭعى كوشتەي سونىلاپ،

جىر جازايىن تاعى دا.

جەمقورلار التىن وڭگەرىپ،

جەتىمدەر ءجۇر سەندەلىپ.

ابايدان قالعان ۋ باردى،

ىشەلىك، اعا، تەڭ ءبولىپ.

ۇلىلىققا جۇگىنىپ،

ىشەلىك، اعا، ءسىمىرىپ.

جوعالعانى تابىلىپ،

توي جاساسىن ۇلى جۇرت.

جاركەن بودەش ۇلى. 2016- جىلى