سۇلتان جانبولاتوۆ: دۇكەن - اسا ۇلتجاندى، مول ءبىلىمدى، قايراتكەر عالىم
مەن ۋاقىتقا باعىنىپ، تەك مىنا تومەندەگى ءتورت قىرىنا عانا ايالداعاندى ءجون كوردىم.
1
اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ ايتقانداي دۇكەن (دۋلات) ءماسىمحان ۇلى - ناعىز ازامات، ۇلتجاندى عالىم. دۇكەننىڭ ناعىز ادامداردا عانا بولاتىن بۇل قاسيەتىن پوەزيالىق تۋىندىلارى دا، زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى دە، قايراتكەرلىك قارەكەتتەرى دە، ۇستازدىق ۇستانىمى دا، ت. ب. دا ايقىن ايگىلەپ كەلەدى. سوعان مەن بۇل قاسيەتىن تەك مىنا ءبىر قيمىلى ارقىلى عانا كورسەتۋدى جەتەرلىك سانادىم.
جەتىسۋدىڭ جەر ءجانناتى ەكەنى جۇرتقا ايان. سول جەر ءجانناتىنىڭ ءتورى قىتايدا، ىلە وزەنىنىڭ باسىنداعى ءۇش ايرىعى قاس (حاس)، كۇنەس (كۇن حاس)، تەكەس (تەك حاس) ءداريالارىنىڭ بويىندا. بۇل كەشە نايمانبايەۆ اسەت اندەتكەن، تاڭجارىق جولدى ۇلى جىرلاعان، جۇسىپبەكقوجا ءشايحىسلام ۇلى داستان ايتقان، قۇرمانالى وسپانوۆ جىر توككەن، قىتايداعى قازاقتىڭ دەنى مەكەندەپ وتىرعان، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسى تۇرعان تاماشا ءوڭىر. اتا مەكەنى قازاقستاننىڭ شولكودە وڭىرىندەگى دۇكەن، 1916-جىلى ەرىكسىز اۋعان جالپىەتەكتىڭ شەشەن ۇلى ناقىسبەكتىڭ تۋماسى ءماسىمحان وتباسىندا، وسى جەر ءجانناتىنىڭ تورىندەگى تەكەس اۋدانىنا قارايتىن اقشي دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن. دەمەك، گەنەتيكا بويىنشا، ونىڭ تۋىلعان تابيعي ورتاسى دا، شەشەن اتا تەگى دە، ايتىسكەر اناسى دامەش تۇرلىباي قىزى دا قاسقالاردان كەمىندە توبەل بولىپ تۋارىن بەلگىلەپ تۇر. كەيدە قاسقالاردان دۇكەندەي ايبوز دا تۋادى ەكەن.
قىتايدا دىڭ شياۋپيڭ رەفورماسى باستالعان جىلدارى، بولايىن دەپ تۇرعان بالا مەكتەپتى ۇزدىك تاۋىسىپ، بەيجىندەگى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا ماماندىعىنا ءتۇسىپ، ونى 1987-جىلى «وقۋ ۇلگىلىسى» دەگەن ۇزدىك ديپلوممەن تامامداعان ونىڭ ەڭبەك جولى ش ۇ ا ر گۋمانيتارلىق عىلىمدار اكادەمياسىندا عىلىمي قىزمەتكەرلىكتەن باستالادى. ءارى اكادەميا باسشىلارىنىڭ (سونىڭ ءبىرى وسى شاراعا قاتىسۋعا كەلىپ وتىرعان ايگىلى تاريحشى عالىم جاقىپ مىرزاحانوۆتىڭ) وڭ كوزىنە ءتۇسىپ، زور ءۇمىتىن ارقالايدى.
ءتاپ وسى 1980-جىلدارى ۇلى رەفورماتور دىڭ شياۋپيڭ تالاي جاڭاشىل باستامالاردى كوتەرگەن بولاتىن. مىسالى، نارىق ەكونوميكاسىنا ءوتۋدىڭ لەنتاسىن قيعان، باسشى كادرلاردى ءتورت شارتپەن (جاس، ءبىلىمدى، احلاقتى، ماماندىعى بارلاردان) ىرىكتەۋدى تاپسىرعان، كوپتەن بەرى تيىلىپ قالعان عىلىمي دارەجە بەرۋگە رۋقسات ەتكەن، شەت ەلدەردەن وقۋعا جول اشقان، ت. ب.
بايقاپ وتىرسىزدار بۇل - دۇكەندەي زەرەك، العىر، شوگەل، پىسىق، احلاقتى، قابىلەتتى، ەڭبەكشىل جىگىتتىڭ الدىندا بايۋدىڭ دا، ءمانساپتىڭ دا، وزگە ابىروي- اتاقتىڭ دا توبەلەرى كورىنىپ، توتە جولى قاسقايىپ تۇرعان شاق ەدى.
دۇكەن مۇنىڭ ءبارىن سەزدى، ءبىلدى، ءتىپتى كوردى.
ءبىراق، مىڭداعان جىلدىق ۇزاق تاريحىندا سان تالىپ، سان ەس جىيعان، عاسىرلاپ وتارشىلىقتىڭ ازابىن تارتقان، كوپتەگەن قاندى كۇرەستەر ارقىلى تاۋەلسىزدىگىن قولىنا قايتا ارەڭ العان، ىرگەلەس قىتاي سىقىلدى ەلدەر قۇشاق جايا قۇتتىقتاپ جاتقان، تاريحى ۇزىن قازاقستاننىڭ جاڭا دەربەستىگى كەزىندەگى ۋىعىن كوبەيتۋ، شاڭىراعىن بيىكتەتۋ، ىرگەلەستەرىمەن دوستىعىن كۇشەيتۋ ءۇشىن، جاڭاعىداي جاقسى ورايلارى مول جىلى ورنىن تاستاپ، 1993-جىلى قازاقستانعا كەلدى. دۇكەننىڭ ءوز ۇلتىن قانشالىق سۇيەتىنىن وسىمەن- اق باعالاي الاسىزدار.
2
دۇكەن - مول ءبىلىمدى عالىم. ونىڭ قولىندا، الدىمەنەن، سول بىلىمدەردىڭ كىلتى الدە نەشە ءتىل (قازاق، قىتاي، ورىس، قىرعىز، وزبەك، ۇيعىر تىلدەرى) تۇر. بەرتىن كەلە اعىلشىن، تۇرىك ءتىلدى دۇنيەلەردەن دە پايدالانار كۇيگە جەتتى. ءارى ءبىر باسىنا از ەمەس، ءارى زەرتتەمەك الەمىنە ەسىك ايقارا اشىلعان.
بۇعان ۇلتجاندىلىعى تاعان، عىلىمعا قۇمارلىعى قۋات، قايراتتىلىعى قانات بولعان، كەشە عانا «ازات وتانىم بولسا، كوشە سىپىرسام دا ارمانىم جوق» دەگەن دۇكەن سوڭعى جىلدار ىشىندە، وتىزىندا «وردا بۇزىپ» ، قىرىعىندا «قىرقاعا شىعىپ» ، ەلۋىندە ەلگە تانىمال عالىم بولىپ وتىر. دۇكەن ايگىلى اقىن عانا ەمەس، پوەزيا ءوڭىرىنىڭ بىلگىرى. دۇكەن جازۋشى عانا ەمەس، پروزا سالاسىنىڭ مايتالمانى. دۇكەن كوپ ءتىل بىلەدى عانا ەمەس، بەلگىلى لينگۆيست. دۇكەن بۇگىنگى قىتايدى عانا ەمەس، ارعى قىتايدى دا بىلەتىن تاريحشى. دۇكەن ءوز ۇلتىمەن عانا شەكتەلمەگەن كەڭ ءورىستى تۇركولوگ. دۇكەن كافەدرا مەڭگەرۋشىسى عانا ەمەس، تالاي ۇيىمداردىڭ باسشىسى نە القا مۇشەسى. قول جەتكىزگەن سىيلىقتارى، ماراپاتتارى، گرانتتارى، اتاقتارى، جۇلدەلەرى ءتىپتى كوپ. مۇنىڭ ءبارى دۇكەن يگەرگەن مول دا كەڭ ءبىلىمنىڭ قۇدىرەتى.
دۇكەن - اسىرەسە قىتايناۋ سالاسى بويىنشا تەڭدەسى از عالىم. تەك مىنا «قىتاي تۋرالى قىرىق ءسوزدىڭ» ءوزى- اق مۇنى دالەلدەپ وتىر. بۇل قازاقستان مەن قىتاي ءۇشىن عانا ەمەس، الەم ءۇشىن دە وتە ءزارۋ عىلىم ەكەنى بەپ- بەلگىلى. مۇنى ەسكەرە الۋ، دۇكەن سىقىلدى سينولوگتاردى مىقتاپ قولداۋ، ءرولىن ءتىپتى كۇشەيتۋ ەل الدىنداعى بىلايعى بورىش.
3
دۇكەن - وتە كورەگەن عالىم.
كەز كەلگەن ادام وزىنەن ەڭ الىس تۇرادى. ادامنىڭ ءوزىن، ءوز قىرى مەن ەبىن تولىق تا ءدال اڭعارۋى وتە قيىن. كەي جانداردىڭ ەبى جوققا ەلىكتەپ، قىرى جوققا قىزىقتاپ اۋرە بولاتىنىن دا، كۇشى جەتپەسكە كۇشەنىپ، ءالى جەتپەسپەن الەك بولىپ جۇرەتىنى دە وسىدان. كورەگەندىك، ماڭايعا عانا ەمەس، بولاشاققا عانا ەمەس، ەڭ اۋەلى ادامنىڭ وزىنە، ءوز قىرىن دۇرىس تا ءدال تانۋىنا قاباعات قاجەت جانە ول كورەگەندىك وسى جاعىنان ءتىپتى ايقىن كورىنبەك. سونسوڭعى ءبىر كورىنەر تۇسى ول قىرىنىڭ جۇمسالار تاراپىن ءتاپ باسا تابۋدا. دۇكەن وسى ەكى جاقتان دا اسا كورەگەندىك كورسەتىپ وتىر.
ارينە، دۇكەننىڭ كورەگەندىگىن ايگىلەيتىن تاراپتارى كوپ. ونىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ قاي جاعىنا قاراساق تا كورەگەندىگىن بايقاۋعا بولادى. ءبىراق مەن مۇنىڭ مىنا مىسالدارىن عانا ايتباقپىن. ول ۇشەۋ.
ءبىرى، وزىندەگى قىتاي تاريحىن، قىتاي بۇگىنىن، قىتاي پسيحولوگياسىن، قىتايشا ءتىل مەن جازۋدى، ءتىپتى ونىڭ ءار يەروگلفىنىڭ كولەڭكەسىنە شەيىن ابدەن بىلەتىن قىردىڭ باسىم، وتكىر، كۇشتى ەكەنىن ءتاپ باسا تانىعاندىعى.
ەندى ءبىرى، قازاقستان ءۇشىن ەڭ بەيمالىم كورشىنىڭ قىتاي ەكەنىن، قىتايدىڭ جان سانى كوپ، تاريحى ۇزىن، قوعامى كۇردەلى، دامۋى تەز، سوعان وراي وزگەرىسى شاپشاڭ ەلدىگىن، سينولوگيانىڭ، اسىرەسە ءالى جاس كۇيدەگى، ناعىز قازاقستاندىق ءتول سينولوگيانىڭ قاباعات قاجەتتىلىگىن ءتاپ باسا تانىعاندىعى.
تاعى ءبىرى، مۇنى تانىپ قانا قويماي، الىپ ەلدىڭ ءبىرى رەسەي (پۋتين) «رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ جەلكەنى قىتاي دامۋىنىڭ جەلىنەن پايدالانادى» دەپ وتىرعاندا، ىرگەدەگى ۇشا دامىعان قىتاي جەلىن قازاقستان جەلكەنىنىڭ دە پايدالانۋعا اقىلى ەكەنىن اڭعارىپ، بۇل ەلدى زەرتتەۋگە باسا كۇش سالۋى.
بۇل ءۇش ءتاپ باسا تانۋ - وتە كورەگەندىكتىڭ بەلگىسى. دۇكەن، وزگە قىرلارىمەن دە، اسىرەسە وسى سينولوگيالىق قىرىمەن دە ءالى تالاي اسۋدان اسادى. ەلدىڭ تالاي كادەسىنە جارايدى.
4
دۇكەن اسا بەلسەندى دە پارمەندى قوعام قايراتكەرى.
دۇكەن ءماسىمحان ۇلى قازاقستانعا ات باسىن تىرەگەن كۇننەن باستاپ قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاستى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ تىرەگى ادام، ادامدارىنىڭ سانى مەن ساپاسى بولعاندىقتان، دۇكەن ءبىلىم بەرۋ ارقىلى ساپا كوتەرۋگە، قوعامدىق جۇمىستارعا ارالاسۋ ارقىلى دەموگرافيالىق وسۋگە كۇش قوستى. ءوزى ورالمان دۇكەنگە قازاق دياسپوراسىنىڭ جايى ابدەن قانىق بولعاسىن العاشقى قايراتتارىن قازاقستاننىڭ ەتنيكالىق كوشى- قونىنا، دياسپورا شارۋالارىنا، ورالماندارعا ارنادى.
دۇكەن اسىرەسە، وتكەن جيىرما جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە ورالماندارعا قاتىستى جۇمىسقا جانىن، بارىن سالدى. اتاپ ايتقاندا، كوشى- قون زاڭىن دايىنداسۋ، ق ح ر- نان كەلەتىن كوشتىڭ زاڭدىق نەگىزىن ازىرلەۋ، قىتاي قازاقتارىنا ازاماتتىق جانە ىقتيارحاتتىڭ بەرىلۋ ءتارتىبىن جەڭىلدەتۋ، كۆوتانىڭ سانىن ۇلعايتۋ (بۇل ماسەلەنى ەلباسىنا كىرىپ شەشىپ شىققانىن بىلەسىزدەر)، شەتەلدەگى اعايىنداردىڭ جاس ۇرپاقتارىنىڭ قازاقستانعا كەلىپ ءبىلىم الۋىنىڭ مەحانيزمىن ازىرلەۋگە ات سالىسۋ، ورالمان اعايىنداردىڭ ەڭبەك ستاجىنىڭ مويىندالۋى مەن زەينەتاقى الۋ تالابىن ۇكىمەتكە ۇسىنۋ، قازىرگى قوياندى اۋىلى ورنالاسقان جەردى شەشۋ مەن ول ارادان استانا قالاسى مەن ونىڭ ماڭىندا تۇراتىن بارلىق ورالماننىڭ (و باستاعى شەشىم - ول جەر تەك ەڭبەك شارتىمەن كەلگەن موڭعۇليالىقتارعا عانا بەرىلەدى بولعان ەكەن) باسپانالىق جەر تەلىمىن الۋىنا ىقپال ەتۋ... سەكىلدى كوشى- قونعا قاتىستى قىرۋار شارۋالاردىڭ جۇزەگە اسۋىنا مۇرىندىق بولدى. سونداي- اق ءار جىلدارى جەكە بەت- بەدەلىن پايدالانىپ، جوعارى- تومەن شاپقىلاپ ءجۇرىپ ون شاقتى اعايىننىڭ باسپانا ماسەلەسىن شەشۋگە تىكە قول ۇشىن بەردى. قازىرگە دەيىن ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى ۇلتتىق كەڭەستىڭ كوشى- قون جانە ورالماندار ماسەلەسى بويىنشا مۇشەسى، استانا قالاسىنداعى "اتاجۇرت" قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى رەتىندە، شەتتەن كەلگەن اعايىننىڭ سان الۋان مۇقتاجدىعىنا جان اياماي كومەكتەسىپ كەلەدى. بۇلار، ارينە، عىلىمي- زەرتتەۋ، ادەبي- شىعارماشىلىق، ءبىلىم بەرۋ، ت. ب. شارۋالارى شاشەتەكتەن كەلەتىن ادامعا اۋىر دا قيىن جۇمىستار. مەنىڭ عانا ەمەس، حالىقتىڭ دۇكەندى بەلسەندى دە پارمەندى قوعام قايراتكەرى دەيتىنى وسىدان
ءسوز سوڭىندا، مەن ەلاعاسىنا ايلانعان ەلۋدەگى دۇكەنگە، قىزۋ قۇتتىقتاۋ بىلدىرە، ونىڭ سۇيىكتى جارى اينۇر ابيدەن قىزى باستاعان وتباسىنا مىقتى دەنساۋلىق، ۇزاق جاس، باقىتتى عۇمىر، زور تابىستار تىلەي وتىرىپ، دۇكەننىڭ ءالى تالاي بيىككە شىعارىنا، قازاق ەلىنىڭ ماڭگىلىگى ءۇشىن وشپەس ۇلەستەر قوسا بەرەتىنىنە كامىل سەنەتىنىمدى بىلدىرەمىن!
بۇگىنگى شارانى، دۇكەن شىققان بيىكتى، دۇكەنگە ارنالعان جوعارى لەبىزدەر مەن ماراپاتتاردى ەستىگەن ارتتاعى - ارعىبەتتەگى قالىڭ قازاقتىڭ قۋانارى، ەلدىڭ، ەلباسىنىڭ شەتتەن كەلگەن اعايىندارعا دەگەن ىستىق ىقىلاسى مەن باۋىرمال قۇشاعىن ەلەستەتەرى ءسوزسىز. مەنىڭ، سولاردىڭ سەزىمىنە ۋاكىلدىك ەتىپ، دۇكەندى باۋلىعان ءال-فارابي اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتكە، بۇگىنگى بيىككە جەتەكتەگەن مىنا ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە، ونىڭ رەكتورى، دوكتور، پروفەسسور، ايگىلى تاريحشى ەرلان سىدىقوۆ باۋىرىما الاتاۋداي راحمەت ايتۋعا رۇحسات ەتىڭىزدەر!
الىستان شەكارا اتتاپ كەلگەن ماعان رۇحسات ەتەرلەرىڭىزگە سەنىپ، وسى ارادا سول الاتاۋداي راحمەتىمدى اتالعان ءۇش باۋىرىمنىڭ يىعىنا قىتايداعى قازاقتار قولىنان شىققان جابارىم ارقىلى بىلدىرمەكپىن.
رەكتور، دوكتور، پروفەسسور، ايگىلى تاريحشى ەرلان سىدىقوۆ مىرزانىڭ، بۇگىنگى كەيىپكەر دۇكەن ءماسىمحان ۇلىنىڭ، قىزىمىز اينۇر ابيدەننىڭ جۇرت الدىنا كوتەرىلۋىن ءۇمىت ەتەمىن!
ىقىلاستارىڭىزعا مىڭداي ءبىر راحمەت!
ەسكەرتۋ:
2015 -جىلى 10 -قازان كۇنگى د. ءماسىمحان ۇلىنىڭ 50 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنسيادا وقىلعان بايانداما.
سۇلتان رامازان ۇلى جانبولاتوۆ قىتاي جانە قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
پروفەسسور، III د ق ق ءتورالقا مۇشەسى، قىتاي «ۇلەس» سىيلىعى
مەن قازاقستان «دوستىق» وردەنىنىڭ يەگەرى
دەرەككوز: adebiportal.kz
