مەملەكەتتىك اۋديت - مەملەكەتتىڭ قارجىلىق ساياساتىن ساپالى دەڭگەيگە كوتەرەدى
مەملەكەتتى، ەكونوميكا مەن تۇتاستاي قوعامدى دامىتۋ ءھام جاڭعىرتۋ ءۇشىن ەلباسى باستاما جاساعان بەس ينستيتۋتتىق رەفورما جالپى العاندا قازاقستانداعى جاڭا قۇقىقتىق ورتانى قالىپتاستىراتىن بولادى. سونىمەن ءبىر مەزگىلدە، ۇلتتىق ەكونوميكا جاڭا الەمدىك قاتەرلەرگە بەيىمدەلىپ، ءبىرقاتار وزگەرىستەردى باستان كەشىرىپ وتىرعان جايى بارشىلىق. سوندىقتان دا، كەڭ اۋقىمدى جۇرگىزىلىپ جاتقان رەفورمالار اياسىندا قارجىلىق باقىلاۋ سالاسىن الەمدىك تاجىريبەدە مويىندالعان ستاندارتتارمەن تولىقتىرۋ، قارجىلىق ساياساتتى جەتىلدىرۋ ماسەلەسى دە وزەكتى بولىپ وتىرعانى داۋسىز.
ايتا كەتەرلىگى، «100 ناقتى قادامنىڭ» 93- قادامىن ەلباسى ن. نازاربايەۆ «اۋديت پەن مەملەكەتتىك اپپارات جۇمىستارىن باعالاۋدىڭ جاڭا جۇيەسىن ەنگىزۋ» باعىتىنداعى تاپسىرمالارىمەن ايقىنداعان بولاتىن. بۇل رەتتە جۇكتەلگەن تاپسىرمالارعا وراي مەملەكەتتىك باعدارلامالاردى باعالاۋ ءۇش جىلدا ءبىر رەت جۇرگىزىلەتىن بولادى. ال مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ناتيجەلىلىگىن باعالاۋ ستراتەگيالىق جوسپارلار بويىنشا جىلما- جىل جۇزەگە اسىرىلادى. بۇدان بولەك، پرەزيدەنت ن. نازاربايەۆ «مەملەكەتتىك اۋديت جانە قارجىلىق باقىلاۋ تۋرالى» جاڭا زاڭ قابىلداۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، ەسەپ كوميتەتىنە ءبىرىنشى سىنىپتى الەمدىك اۋديتورلىق كومپانيالاردىڭ مودەلدەرى بويىنشا جۇمىس ىستەۋدى، اعىمدىق وپەراتسيالىق باقىلاۋدان كەتۋدى تاپسىرعان ەدى.
اتالعان زاڭ بىلتىر پارلامەنتتە قابىلدانىپ، ونىڭ نورمالارى 2016 -جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ ىسكە اسا باستادى. قۇجاتتىڭ باستى ماقساتى - قارجىلىق باقىلاۋدىڭ قۇقىقتىق قولدانۋ تاجىريبەسىن ەسكەرە وتىرىپ، مەملەكەتتىك ءاۋديتتىڭ كەشەندى جۇيەسىن قۇرۋ. وسى ماقساتتار اياسىندا قازاقستان ۇمتىلىپ وتىرعان ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جانە دامۋ ۇيىمىنىڭ مۇشە مەملەكەتتەرىنىڭ تاجىريبەسى تالدانىپ، ەلىمىزدە حالىقارالىق كاسىبي اۋديت ستاندارتتارىن ەنگىزۋ جۇرگىزىلە باستادى. سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىك اۋديت تۇرلەرى بويىنشا تيىمدىلىك اۋديتىنە، قارجىلىق ەسەپتىلىك اۋديتىنە جانە سايكەستىك اۋديتىنە بولىنەدى.
ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك اۋديتتىڭ ءوزى سىرتقى جانە ىشكى اۋديتكە جىكتەلىپ وتىر. ەڭ باستىسى ەگەر بۇعان دەيىنگى جىلدارى قارجىلىق باقىلاۋ جۇمىسى زاڭ بۇزۋشىلىقتاردى اشۋعا باعىتتالسا، جاڭا مەملەكەتتىك اۋديت بۇزۋشىلىقتاردى جويىپ قانا قويماي، قارجى سالاسىنداعى ولقىلىقتاردىڭ الدىن الۋعا، زاڭسىزدىقتاردى بارىنشا ازايتۋعا ىقپال ەتۋدى قاراستىرادى.
وسىلايشا، جاڭا ستاندارتتار مەن جۇيەلەردى بەلگىلەگەن زاڭنىڭ اياسىنداعى ەرەجەلەر ق ر قارجى مينيسترلىگى مەن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىن باقىلاۋ جونىندەگى ەسەپ كوميتەتى تاراپىنان جۇزەگە اسا باستادى.
ماسەلەن، ق ر قارجى مينيسترلىگىندە جاڭا ينستيتۋت - كامەرالدىق باقىلاۋ جۇيەسى ەنگىزىلدى. باقىلاۋدىڭ بۇل ءتۇرى - ىشكى مەملەكەتتىك اۋديت جونىندەگى ۋاكىلەتتى ورگاننىڭ مەملەكەتتىك اۋديت وبەكتىلەرىنە بارماستان، بيۋدجەتتىك جانە باسقا دا زاڭنامانى بۇزۋشىلىقتاردىڭ ۋاقتىلى جولىن كەسۋ، ولارعا جول بەرمەۋگە باعىتتالعان اقپارات كوزدەرىن قولدانۋ ارقىلى جۇرگىزىلەدى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل جۇيە اعىمداعى جىلدىڭ باسىنان عانا ەنگىزىلگەنىنە قاراماستان ءبىرقاتار ناتيجەلەردى پاش ەتىپ وتىر. ماسەلەن، 2016 -جىلدىڭ ءۇش ايىندا كامەرالدىق باقىلاۋمەن 60 مىڭ مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ ۇدەرىستەرى قامتىلعان ەكەن. سونىڭ ىشىندە جاڭا جۇيە بويىنشا تەكسەرۋ ارقىلى 17 مىڭ ساتىپ الۋداعى جالپى سوماسى 116 ملرد. تەڭگەگە بۇزۋشىلىقتار انىقتالىپ وتىر. ياعني، كامەرالدىق باقىلاۋ ارقىلى ءاربىر 4-ساتىپ الۋ ۇدەرىسى زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا جول بەرە جۇرگىزىلگەنى بەلگىلى بولدى.
ايتا كەتەرلىگى، كامەرالدىق باقىلاۋدىڭ تيىمدىلىگىن ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر دە ناقتىلايدى. مىسالى، قارجىلىق باقىلاۋ ءداستۇرلى تەكسەرۋ ارقىلى عانا جۇزەگە اسىرىلعان بىلتىرعى جىلمەن سالىستىرعاندا بيىلعى جىلدىڭ وزىندە باقىلاۋ تيىمدىلىگىنىڭ ءوسۋى بىرنەشە ەسەگە ارتقانى بايقالدى. ايتالىق، 2015 -جىلدىڭ 1 -توقسانىندا ءداستۇرلى تەكسەرۋلەر ارقىلى 3 مىڭ پروتسەدۋرا بويىنشا 37,4 ميلليارد تەڭگەگە مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ تۋرالى زاڭنامانىڭ بۇزۋشىلىعى انىقتالعان ەدى.
ماماندار جاڭادان ەنگىزىلىپ وتىرعان قارجىلىق باقىلاۋ جۇيەسىنىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن دە اتاپ وتەدى. ماسەلەن، كامەرالدىق باقىلاۋ قىزمەتى وبەكتىلەرگە بارماستان جۇرگىزىلەتىندىكتەن، مەملەكەتتىك اۋديت نىساندارىنا اكىمشىلىك جۇكتەمە تومەندەيدى. ەكىنشىدەن، كامەرالدىق باقىلاۋدى جۇزەگە اسىرعان كەزدە ۋاكىلەتتى ورگان ەشقانداي دا ءىس- ساپارلىق شىعىستاردى كوتەرمەيدى. بۇدان بولەك، تەكسەرۋ- باقىلاۋ بارىسىندا ادامداردىڭ ارالاسۋ فاكتىلەرى جويىلادى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە 2016 -جىلدىڭ ءۇش ايى بويىنشا بىلتىرعى جىلمەن سالىستىرعاندا بۇزۋشىلىقتاردى انىقتاۋ جانە جويۋعا بايلانىستى ۇيىمداستىرۋشىلار مەن تاپسىرىس بەرۋشىلەردىڭ زاڭسىز ارەكەتىنە ارىز- شاعىمدار سانى اجەپتاۋىر ازايعان.
ناتيجەسىندە، كامەرالدىق باقىلاۋ ارقىلى قارجىلىق زاڭ بۇزۋشىلىقتارعا جول بەرگەندەرگە دەربەس جويۋ ءۇشىن حابارلامالار جولدانا باستادى. بۇل رەتتە توقتالا كەتەتىن جايت، قارجى مينيسترلىگى قاتەلىكتەردى ۋاقىتىلى جويعان لاۋازىمدى تۇلعالار اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتىلاتىنىن ەسكە سالادى. وسىلايشا، 2016 -جىلدىڭ 1 توقسانىندا قاتەلىكتەرىن دەر كەزىندە جويعان 4 637 لاۋازىمدى تۇلعا اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتىلعان. وسىنىڭ ارقاسىندا كونكۋرستاردىڭ كۇشىن جويۋ ارقىلى 65 ملرد. تەڭگەنىڭ زاڭ بۇزۋشىلىقتارى بيۋدجەتكە قالپىنا كەلتىرىلگەن. ايتا كەتەرلىگى، 2015 -جىلى جۇرگىزىلگەن جۇمىس بارىسىندا 2,7 ميلليارد تەڭگەگە بۇزۋشىلىقتار انىقتالىپ، 481 قىزمەتكەر جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان ەكەن. 249,1 ميلليون تەڭگەنى قۇرايتىن كەلىسىمشارتتىق مىندەتتەمەلەر كۇشىن جويدى.
سونىمەن قاتار، رەفورما اياسىندا قابىلدانعان زاڭعا سايكەس، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىن باقىلاۋ جونىندەگى ەسەپ كوميتەتىنە شوعىرلاندىرىلعان قارجىلىق ەسەپتىلىكتى جاساۋدىڭ انىقتىعىن، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور سۋبەكتىلەرى ستراتەگيالارىنىڭ ىسكە اسىرىلۋى مەن مەملەكەتتىك ورگاندار قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگىن باعالاۋعا باعىتتالعان جاڭا فۋنكتسيالار جۇكتەلدى. جانە ءبىر ەرەكشەلىك، ەسەپ كوميتەتىنىڭ جانىنداعى ۇيلەستىرۋ كەڭەسى مەملەكەتتىك اۋديت جانە قارجىلىق باقىلاۋ ورگاندارىنىڭ ۇيلەستىرۋ كەڭەسى بولىپ قايتا قۇرىلىپ وتىر.
قايتا قۇرىلعان كەڭەستىڭ شەشىمدەرى ەندىگى كۇنى مەملەكەتتىك ورگاندار ءۇشىن ۇسىنىمدىق سيپاتتا ەمەس، مىندەتتىلىك سيپاتىنا يە. كەڭەس اقپان ايىندا ءوزىنىڭ العاشقى وتىرىسىن وتكىزىپ، وندا مەملەكەتتىك اۋديتتى ەنگىزۋ، مەملەكەتتىك اۋديتورلاردى سەرتيفيكاتتاۋ، ءبىرىڭعاي اقپاراتتىق دەرەكقوردىڭ جۇمىس ىستەۋى ماسەلەلەرى تالقىلانعان بولاتىن.
توقتالا كەتەتىن جايت، ەسەپ كوميتەتى ءوز قىزمەتىن باستاعان كەزدەن بەرى 26,0 تريلليون تەڭگەدەن اسا بيۋدجەت قاراجاتى مەن مەملەكەت اكتيۆتەرىن قامتي وتىرىپ، بارلىعى 734 باقىلاۋ ءىس- شاراسىن جۇرگىزگەن ەكەن. باقىلاۋدىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا انىقتالعان قارجىلىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ جالپى سوماسى 4 ترلن. تەڭگەدەن اسادى. سونىڭ ىشىندە، تەك وتكەن 2015 -جىلدىڭ وزىندە قارجىلىق باقىلاۋدىڭ ناتيجەسىندە 1 تريلليون 300 ميلليارد تەڭگەنىڭ زاڭ بۇزۋشىلىعى انىقتالىپ، شامامەن 316,4 ميلليارد تەڭگە بيۋدجەتكە قالپىنا كەلتىرىلگەن.
تۇتاستاي العاندا، «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارىندا مەملەكەت باسشىسى بيۋدجەت ساياساتىن ترانسفورماتسيالاۋ ۇدەرىستەرىنە مەيلىنشە ءمان بەرىپ وتىر. سول تۇرعىدان العاندا، ۇلت جوسپارىنىڭ تۇتاستاي قادامدارىن ساپالى ىسكە اسىرۋ مەملەكەتتىڭ ورنىقتى دامۋىن قامتىپ، حالىقارالىق نارىقتىق قاتىناستار جولىنا ءتۇسۋىن قامتاماسىز ەتەتىن بولادى.
اۆتور: قانات مامەتقازى ۇلى
