ءبىلىم رەفورماسىنىڭ جاعىمدى جاعى قانداي، جاعىمسىزى نە؟
جالپى حالىقتى ءدال قازىرگى ۋاقىتتا، 5 كۇندىك وقۋ جۇيەسى مەن ءبىلىم بەرۋ پروتسەسىنە ەنگىزىلەتىن 3 تىلدىك نورما قاتتى الاڭداتىپ وتىر. جالپى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى سانسىز رەفورمالاردان شارشاعان حالىق، بۇل جولى دا قولىن سىلتەدى. نەگە؟ ەنگىزىلگەلى وتىرعان جاڭالىقتىڭ جاعىمدى جاعى قانداي، جاعىمسىزى نە؟
قوعامدى الاڭداتىپ وتىرعان وسى ماسەلەلەر جونىندە بەلگىلى جۋرناليست قانات اۋەسباي وي جۇگىرتىپ، بارىمىز بەن قول سوزعان بيىگىمىزدى سارالاپ كورگەن. ق. اۋەسبايدىڭ ءۇش تىلدىك ءبىلىم تۋرالى ماقالاسىن «قازاقپاراتتا» جاريالاۋدى ءجون كوردىك.
***
جۋىردا ءبىر توپ جۋرناليست پەن بلوگەر ق ر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان كەنجەعالي ۇلىمەن كەزدەستى. باستى كۇيىپ تۇرعان ماسەلە - ءۇش ءتىلدى وقىتۋدىڭ جايى. ءمينيستردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اعىلشىن تىلىندە وقىتىلاتىن جاراتىلىستانۋ پاندەرى - ينفورماتيكا، حيميا، بيولوگيا جانە فيزيكا ەكەن. ونىڭ وزىندە دە ازىرگە 10-11 - سىنىپتاردا عانا. دەمەك، اعىلشىنشا وقىتۋدىڭ ۇلەسى كەلەشەكتە ارتا بەرمەك. قازاق تىلىندە وقىتىلاتىن پاندەر قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى جانە قازاقستان تاريحى. ال، ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى جۋىق كەلەشەكتە بىرىكتىرىلىپ، ورىس تىلىندە وقىتىلادى. دەمەك، ورىس ادەبيەتى دەلىنگەن بولەك ءپان بولمايتىن كورىنەدى. ورىس تىلىندە جانە دۇنيەءجۇزى تاريحى ءپانى وقىتىلماق.
اعىلشىنشا وقىتاتىن مۇعالىمدەردى قايدان الامىز؟ دەگەن اسا كوكەيكەستى ساۋالعا مينيستر ۇستازداردى ونلاين- وقىتۋ جۇزەگە اساتىنىن مالىمدەدى. ول ءۇشىن قازىرگى تاڭدا 5000 جۋىق مەكتەپتى ينتەرنەتپەن جابدىقتاۋ كوزدەلىپ وتىر. مەكتەپتەردەگى پەداگوگتاردى عالامتور ارقىلى وقىتۋ ارنايى باعدارلاما اياسىندا جۇزەگە اسپاق. ودان قالدى، پەداگوگيكالىق وقۋ ورىندارىندا اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىن ۇستازداردى وقىتۋعا كۇش سالىنادى، دەيدى مينيسترلىك وكىلدەرى. بۇل شارۋا سونداي- اق، «بولاشاق» باعدارلاماسى اياسىندا وقىتىلىپ جاتقان مۇعالىمدەردىڭ كۇشىمەن دە جۇزەگە اسىرىلماق ەكەن.
بۇل وزگەرىستەر ءبىر كۇن، ءبىر جىلدىڭ شارۋاسى ەمەس، البەتتە كەزەڭ- كەزەڭىمەن جۇزەگە اسىرىلادى. الدىمەن 2017 وقۋ جىلىندا ينفورماتيكا ءپانى اعىلشىن تىلىنە وتەدى. قالعان پاندەر بولسا، 2020 - جىلعا دەيىن بىرتە- بىرتە كوشىرىلەدى. كادر ماسەلەسىنە كەلسەك، نيەت بىلدىرگەن، ءارى بەيىمى بار مۇعالىمدەرگە جازعى دەمالىستا اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋىنە مۇمكىندىك جاسالادى. قازىردىڭ وزىندە ق ت ل، نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەبىنىڭ وقىتۋشى، وقۋشىلارى ۆولونتەرلىك نەگىزدە جۇمىس جاساۋعا تىلەك ءبىلدىرىپ وتىر، - دەدى ەرلان كەنجەعالي ۇلى. ساباقتاردى ءۇش تىلدە جۇرگىزۋدە اسىرەسە، ق ت ل جانە نازاربايەۆ مەكتەپتەرىنىڭ تاجىريبەسى قۇندى. قازاق- تۇرىك ليسەيلەرىندە ءتىپتى، وقۋشىلار تۇرىك ءتىلىن دە مەڭگەرىپ، ءتورت تىلدە ەمىن- ەركىن سويلەۋ مۇمكىندىگىنە يە بولىپ جۇرگەنى بەلگىلى.
مينيستر مىرزانىڭ سوزىنە سۇيەنسەك، ورتا مەكتەپتەردە ساباقتار باستان- اياق تەك اعىلشىنشا ءجۇرۋى شارت ەمەس. ەڭ باستىسى، ۇعىمدىق اپپارات (پونياتيينىي اپپارات) اعىلشىنشا بولادى. ياكي، ۇستاز سول ۇعىمداردى جيىرەك قولدانسا بولعانى. بۇل سالادا بۇگىندە ەكونوميكاسى الدەقايدا الدا كەتكەن سينگاپۋر، مالايزيا ەلدەرىنىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ مول تاجىريبەسى ەسكەرىلىپتى. ماسەلەن، مالاي، اعىلشىن جانە قىتاي تىلىنە باسىمدىق بەرەتىن مالايزيا مەكتەپتەرىندە جاراتىلىستانۋ پاندەرى اعىلشىنشا وقىتىلادى. تيىسىنشە، تاريح پەن ادەبيەت تەك مالاي تىلىندە وقىتىلادى. ناتيجەسىندە، مالايلىق ءبىلىمپاز قاۋىم قازىردە ەكى نەمەسە ءۇش ءتىلدى.
ەرلان كەنجەعالي ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ءۇش ءتىلدى مەكتەپتى قازىردەن جاساقتامايىنشا كەرى كەتكەنىمىز كەتكەن. ونسىز دا قازىر ءبىزدىڭ 8 - سىنىپتىڭ وقۋشىسىنىڭ ءبىلىمى رەسەيدىڭ 7، ال باتىس ەلدەرىنىڭ 6 - سىنىپ وقۋشىسىنىڭ بىلىمىمەن تەڭەسىپ، تومەن ءتۇسىپتى. دەمەك، وقۋشىلار 2 جىلعا ءبىلىم دەڭگەيىمەن قالىپ قويعان. بۇل PISA مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن باعالايتىن حالىقارالىق باعدارلاما قورىتىندىسى. تەك ماتەماتيكالىق ءبىلىم دەڭگەيىندە قازاقستاندىق وقۋشىلار كۇللى الەم ەلدەرى ىشىندە 49 - ورىندا ەكەن. بۇعان اسەر ەتەتىن فاكتورلار ارينە كوپ، ءبىراق باستىسى ءتىل ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى.
عىلىم ورەسى قازىر كۇن سايىن قارىشتاپ دامىپ جاتىر. باستىسى، عىلىم ءتىلى اعىلشىن ءتىلى بولىپ وتىر. مالايزيا سياقتى قازاقستاننىڭ اعىلشىن تىلىنە باسىمدىق بەرىپ وتىرعانىنىڭ سىرى نەدە؟ اعىلشىن تىلىندە بۇگىندە بۇكىل الەمدە 1 جارىم ميللياردتان استام حالىق سويلەيدى. ودان وزگە، بۇل ءتىلدى 1 ميللياردقا جۋىق حالىق ۇيرەنىپ ءجۇر. دەمەك، 2 جارىم ميللياردتاي ادامزات بالاسى اعىلشىن تىلىندە ەركىن سويلەيدى نەمەسە تىم قۇرىعاندا تۇسىنىسە الادى دەگەن ءسوز.
جاھاندىق جەلى ينتەرنەتتەگى اقپاراتتاردىڭ تەڭ جارىمىنا جۋىق، ياكي %50 اعىلشىن تىلىندە، قالعان بولىگى ءارتۇرلى تىلدە جاريالانعان. اعىلشىن تىلىندەگى جاريالانىمدار سانى ورىس تىلىندەگىسىنە قاراعاندا 6 ەسە كوپ. بيلينگۆالدى حالىق بۇگىندە كوپتەگەن دامىعان مەملەكەتتەردە قالىپتاسىپ ۇلگەردى. مىسالعا كەلتىرىلگەن مالايزيادان وزگە، بەلگيادا بالالار 3 ءتىل، نيدەرلاندىدا 4 ءتىلدى ءبىلىپ ءوسىپ- ونەدى. ال، ەندى مۇنى قازاق تىلىندەگى اقپاراتپەن سالىستىرىپ كورەيىكشى. ناقتى سانايعاقتى كەلتىرمەي- اق، كوڭىل كونشىتپەيتىن ءجايت الدىمىزدان كەسە كولدەنەڭ شىعادى. اعىلشىن تىلىندەگى ميلليونداعان اقپاراتتى قازاق تىلىنە ىرىكتەپ ءتارجىمالاعاننىڭ وزىندە سانداعان جىل كەرەك ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
مەملەكەت حالىقتارىنىڭ اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرۋ دەڭگەيىن ايقىندايتىن «Education First» اتتى حالىقارالىق رەيتينگ بار. رەيتينگ ولشەمى اياسىنا اعىلشىن ءتىلىن جاقسى بىلەتىن نەمەسە ازاماتتارى شامالى بولسا دا مەڭگەرگەن 70 ەل مىسالعا الىنعان. حالقى اعىلشىن ءتىلىن وتە جوعارى دەڭگەيدە مەڭگەرگەن مەملەكەتتەردىڭ الدىڭعى وندىعىندا شۆەتسيا، نيدەرلاند، دانيا، نورۆەگيا، فينليانديا، سلوۆەنيا، ەستونيا، ليۋكسەمبۋرگ، پولشا جانە اۋستريا تۇر. نازار اۋداراتىنى، بۇرىنعى كەڭەس ەلدەرىنىڭ ىشىندە حالقى اعىلشىن ءتىلىن وتە جاقسى مەڭگەرگەن ەلدىڭ قاتارىندا ەستونيانىڭ تۇرعانى.
كەڭەس وداعىنان ىرگە اجىراتقان 26 جىل ىشىندە ەستونيا ءوز ازاماتتارىنا اعىلشىن ءتىلىن جوعارى دەڭگەيدە ۇيرەتكەنى تاڭ قالدىرادى. بۇل ءبىر تاراپتان بالتىق ەلىنىڭ ەرتەباستان ەۋروپالىق قاۋىمداستىققا قوسىلۋعا تالپىنىسىنىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك. قازاقستان 70 مەملەكەتتىڭ ىشىندە بۇل تىزىمدە ازىرگە 54 - ورىندا. كوڭىل كونشىتەر كورسەتكىش ەمەس ارينە. قازاق ەلىنىڭ الدىنا لاتۆيا، ليتۆا، ۋكراينا ءتىپتى، رەسەي دە شىعىپ كەتىپتى. البەتتە، بۇل ەلدەردىڭ ەۋروپا قۇرلىعىمەن شەكتەسىپ جاتقانى دا اعىلشىن ءتىلىنىڭ تەز تارالۋىنا ىقپال ەتسە كەرەك. ءبىز مىسالعا كەلتىرگەن ەستونيادا حالىقتىڭ باسىمى قازىردە ءۇش تىلدە - ەستون، اعىلشىن جانە ورىس تىلدەرىندە ەركىن سويلەي الادى ەكەن.
نەلىكتەن اعىلشىن تىلىندە وقىتاتىن پاندەر رەتىندە ناقتى اريفمەتيكا، حيميا، بيولوگيا، فيزيكا پاندەرى الىندى؟ دەگەن ساۋال دا ماڭىزدى. ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ۇستانىمىنا سايكەس، بۇل سالاداعى تەرميندەردىڭ دەنى كونە لاتىن تىلىنەن الىنعاندىقتان ولاردى اعىلشىنشا وقىتۋ ءبىرتاراپتان العاندا جەڭىل. ەكىنشى تاراپتان، حالىقارالىق وليمپيادالارعا شىققان قازاقستاندىق وقۋشىلار وسى پاندەر بويىنشا ءبارى ءبىر اعىلشىن تىلىندە سايىسقا تۇسەدى.
ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترىمەن كەزدەسۋدە سالا باسشىسى تەرميندەردى اۋدارۋعا قاتىستى دا ويىن اشىپ ايتتى: «ءتىل وزگەرىسكە ۇشىراسا عانا ساقتالادى. تەرميندەردى تۇيدەك- تۇيدەگىمەن ءتارجىمالاماي بەرمەي، سول كۇيىندە ەنگىزۋ كەرەك. اۋدارا بەرسەك، ونى ەشكىم قولدانبايتىندىقتان جويىلىپ كەتۋ ىقتيمالدىعى جوعارى. تەك تاريحشىلار عانا وقيتىن ءتىل كىمگە كەرەك؟ ەندەشە مودەرنيزاتسيا قاجەت. تىلگە ارحايزاتسيا مەن كونسەرۆاتسيا قاجەت ەمەس. ءتىل مۇراجاي ەكسپوناتى ەمەس» . تۇسىنىكسىز ءتارجىمالاۋدان گورى، تۇسىنىكتى «كىرمە» سوزدەر، نەولوگيزمدەر ارتىق ەمەس پە؟ مىسالى، مەديتسينالىق وقۋلىقتاعى 30 مىڭ ءسوزدىڭ اۋدارماسى جوق ەكەن. ەگەر سول سوزدەردى تۇگەلىمەن قازاقشاعا اۋدارار بولساق، مەن وسى اۋدارىلعان كىتاپپەن وقىعان دارىگەرگە قارالعانشا، شەتەلدە ەمدەلە بەرەر ەدىم، - دەپ قاداپ ايتتى مينيستر.
شىنداپ كەلگەندە الەمدە 250 ميلليونعا جۋىق حالىق سويلەيتىن ورىس ءتىلىنىڭ وزىنە انگليتسيزمدەر اۋدارىلماي، سول كۇيىندە ەنىپ جاتقانىن ەسكەرسەك، مينيستر ءسوزىنىڭ جانى بار ەكەنىن ۇعامىز. ارينە، دۇنيەجۇزىندە اعىلشىننان كەلگەن سوزدەردى ءوز تىلدەرىنە سول كۇيىندە ەنگىزبەي، ءتارجىمالاپ الاتىن تىلدەر جوق ەمەس. وعان مىسال رەتىندە قىتاي، تۇرىك ءتىلىن ايتۋعا بولادى. تۇرىك تىلىندە ماسەلەن، ءتىپتى، كوپ تىلگە ورتاق كومپيۋتەر ءسوزى «bilgisayar» دەپ اۋدارىلعانىن ەستىپ ءجۇرمىز. الايدا قىتاي جانە تۇرىك تىلدەرى الەمدە كەڭ قولدانىلاتىن ءتىل ەكەنىن قاپەرگە الساق، قولدانىس اياسى سالىستىرمالى تۇردە كوپ ەسە تار قازاق تىلىنە تەرمين سوزدەردى اۋدارا بەرسەك، ۇتارىمىز شامالى بولاتىنىن اڭعارامىز.
تاعى ءبىر تولعاقتى ماسەلە، بۇگىندە اۋىل جانە قالا بالاسىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىندە زور الشاقتىق بارى جاسىرىن ەمەس. مينيستر وسى ورايدا: «قازىر اۋىلدارعا ينتەرنەتتى سونشاما شىعىن شىعارىپ، ەرىككەننەن تارتىپ جاتقانىمىز جوق. ۋاقىتتى تەك ويىنمەن، قىزىقتى وتكىزۋ ءۇشىن دەسەك قاتەلەسەمىز. بۇل شارا قالا بالالارىمەن سالىستىرمالى تۇردە اۋىل بالاسىنىڭ دا تەڭ مۇمكىندىگى بولسىن دەگەن جاناشىرلىقتان تۋىپ وتىر. ينتەرنەتپەن قامتىلۋ جونىنەن الگىندە مىسالعا كەلتىرگەن ەستونيادا بۇل كورسەتكىش باقانداي %80. ال قازاقستاندا عالامتورمەن قامتۋ دەڭگەيى ازىرگە %54 عانا ەكەن. مەكتەپتەردە بۇعان قوسا اعىلشىن ءتىلى تەرەڭدەي ەنگىزىلسە، وقۋشىلارىمىزدىڭ ءورىسى كەڭەيىپ، تانىمى ارتا تۇسەرى ءسوزسىز.
اۋىل مەكتەپتەرىنىڭ تۇلەگىنە نەگە كەمبريدج، وكسفورد، گارۆارد، ستەنفورد ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە وقىماسقا؟ ماسەلەن، فرانسۋز ءتىلى 16 مەملەكەتتىڭ رەسمي ءتىلى بولا تۇرا، فرانسيا مەملەكەتى، 1-سىنىپتان باستاپ اعىلشىن ءتىلى ءپانىن وقۋ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋگە ءماجبۇر. بۇل فرانسۋز ۇلتىنىڭ ءتىلىن كەمسىتۋ ەمەس، بولاشاعىن ويلاعاندىقتان تۋىنداعان ءماجبۇرلى قادام دەسە بولادى». راسىندا دا قازىردە كوپتەگەن ەلدەردىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرى باسەكەگە قابىلەتتى بولىپ، وقۋ ورىندارىنىڭ رەيتينگىندە جاقسى كورسەتكىشكە يە بولۋ ءۇشىن وقۋ باعدارلاماسىن سول مەملەكەتتىڭ تىلىمەن قاتار، اعىلشىن تىلىنە كوشىرىپ جاتقانى شىندىق. شەتەلدەن ستۋدەنت تارتۋعا بەيىل پولشا، چەحيا، ۆەنگريا، قىتاي، تۇركيا مەملەكەتتەرى دارىستەرىن اعىلشىنشا وقىتۋعا كوشىرگەن.
بۇگىندە «ماڭگىلىك ەل» ۇلتتىق يدەياسى قوعامىمىزداعى ۇلتتىق بىرلىك، بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم نەگىزدەرىنە قۇرىلعان. وكىنىشكە وراي، قازاقستان قوعامى تىلدىك قاعيدات بويىنشا قازاق ءتىلدى جانە ورىس ءتىلدى بولىپ ەكىگە جارىلعانى جاسىرىن ەمەس. ەكى ءتىلدى قاۋىم ءبىر قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمەن ءبىرى قازاق، ەكىنشىسى تەك ورىس تىلىندە سويلەيتىن توپتارعا ءبولىنىپ، سالدارىنان ولاردىڭ ءوزارا تۇسىنىسۋىندە كەدەرگىلەر تۋىنداپ جاتىر. ءۇش تۇعىرلى ءتىلدىڭ باستى ماقساتى دا سول - قوعامنىڭ بارلىق قاۋىمىن بىرىكتىرىپ، ءبىرىن- ءبىرى تۇسىنەتىن ورتاق اقپاراتتىق كەڭىستىك قۇرۋ.
ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا، وسىلايشا ءبىز ءبىر تاراپتان قازاق ءتىلىنىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋىنە جول اشساق، ءارى اعىلشىن، ورىس ءتىلىن مەڭگەرگەن قازاقستاندىقتارعا عالامدىق اقپاراتتىڭ قولجەتىمدى بولۋىنا مۇمكىندىك اشامىز. دەمەك، اعىلشىن ءتىلىن دامىتۋ ارقىلى قازاق ءتىلىنىڭ دە مارتەبەسىن ءوسىرۋ باستى نازارداعى ءىس بولماق.
قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋگە قاتىستى مينيستر: «وسى كۇنگە دەيىنگى مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ ادىستەمەلەرى ءتيىمسىز بولعانىن ۋاقىت كورسەتتى، دەدى. سول سەبەپتەن ءبىز قازىر "DuaLingua" اتالعان ادىستەمە بويىنشا موبيلدى قوسىمشا ازىرلەپ جاتىرمىز. وعان قوسا، مەكتەپ باعدارلاماسىنا قازاق ءتىلى قوسىمشا ساعاتتارى ەنگىزىلەدى».
راسىندا دا مينيستر ءسوزىنىڭ جانى بار. بۇگىندە ورىس مەكتەپتەرىندە كوپ جىل بويى قازاق ءتىلى وقىتىلىپ كەلسە دە، وقۋشىلاردىڭ قازاق ءتىلىن مەڭگەرىپ شىعۋى نەكەن- ساياق. قازاق ءتىلىن بىلمەسە دە مەكتەپتە اتتەستاتىندا قازاق ءتىلى دەلىنگەن گرافادا بەستىك تۇرۋىن قالاي تۇسىنەمىز؟! ال، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەسە دە «التىن بەلگى» الىپ، ۇزدىك وقىعاندار شە؟! مۇنى كەلەشەكتە بولدىرماۋ ءۇشىن مينيسترلىكتىڭ ورىس مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسىن وزگەرتىپ، قوسىمشا ءتىل ساعاتتارىن ەنگىزۋى قۇپتارلىق.
