قازاقتىڭ تۇڭعىش قارجى ءمينيسترى جانىمقان قاجى
1946-1949 - جىلدارى اراسىندا كوپتەگەن قاعاز اقشاعا توتە ارىپپەن «جانىمحان» دەپ قولىن قويعان ەدى. بۇل قازاق تاريحىندا زاماناۋي اقشادا قولى بولعان تۇڭعىش قازاق قارجى ءمينيسترى.
ءبىز اڭگىمە ەتكەلى وتىرعان جانىمحان 1888 -جىلى التاي ايماعىنىڭ سارسۇمبە اۋدانىندا تىلەۋبايدىڭ شاڭىراعىندا دۇنيە كەلدى. 23 جاسىنا قاراعان شاعىندا اكەسىنىڭ قايتىس بولۋىنان سوڭ كوپشىلىك تاراپىنان تىلەۋبايدىڭ ورنىنا «زالىڭ» ەتىلىپ بەلگىلەنگەن جانىمقان، مەيرىمدىلىگى، پاراساتتىلىعى جانە كىشى پەيىلدىلىگىنە بايلانىستى حالىقتىڭ قۇرمەتىنە بولەندى. جانىمحان جاستايىنان رۋحاني قۇندىلىقتاردى ساقتاۋ مەن ءبىلىم الۋ سالاسىندا قىزمەت كورسەتتى. وسى ورايدا ول «سارعۇسىن» اۋىلىندا شامامەن ءبىر مىڭ شارسى مەترلىك اۋماعى ءبىر ءدىني كومپلەكس سالدىرادى. ونىڭ قۇرامىندا بەس ۋاقىت پەن جۇما نامازى وقىلاتىن 500 ادامدىق مەشىت، 100 بالا وقيتىن مەدرەسە، جاتاقحانا جانە يمام وتىراتىن ءۇي دە بار ەدى. وعان ىرگەلەس تە ءبىر زيرات سالىنعان. اۋىل، ەرتىس وزەنىنىڭ جاعاسىنا جاقىن قالىڭ توعايى بار ءبىر اۋداندا بولعانىمەن، مەشىت، تەگىستەلگەن ءبىر توبەدە سالىنعان. ويتكەنى، ەرتىستىڭ ازعىن- تاسقىن سۋى كەي كەزدەرى جان جاقتى جايپاپ كەتەتىن. مەشىت سۋ اپاتىنان امان بولۋ ءۇشىن سولاي ىستەلىنگەن. «جانىمحان مەشىتى» دەپ اتالعان بۇل مەشىت كوپ جىلدار قۇلشىلىق عيبادات ىستەۋشىلەرگە قىزمەت اتقارىپ كەلگەن.
بەس ۋاقىت نامازىن قازا جىبەرمەي ۋاقتىندا وقىيتىن، كۇن سايىن «دالەل حايرات» زىكىر كىتابىن وقىپ تۇراتىن، جىلىنا 3 اي ورازا ۇستاۋدى ادەتكە اينالدىرعان جانىمحان 1937- جىلى، ۇلدارىنان 15 جاسار دالەلحاندى ەرتىپ ءبىر توپ قازاقپەن بىرگە مۇسىلمانداردىڭ قاسيەتتى ورنى مەكەگە يسلام ءدىنىڭ بەس پارىزىنىڭ بىرىنەن سانالاتىن قاجىلىق مىندەتىن ورىنداۋعا اتتاندى. ول كەزدە قاجىلىققا قازاقستان، ۋكراينا، تۇركيانى كەمە جانە پويىز ارقىلى كوكتەي ءوتىپ ءبىر جىلعا سوزىلاتىن-دى. جانىمحان قاجىمەن قاسىنداعىلار ىستامبۇلدا قاراكوي كەمە پورتىنا جاقىن ماڭدا ءبىر قوناق ۇيدە جاتىپ سوندا فوتوعا تۇسكەن ەكەن. جانىمحان قاجىنىڭ ۇلى دالەلحان جانالتاي 1969 -جىلى ىستامبۇلعا بارعاندا، سول قوناق ءۇيدى تاپقان. سوندا قوناق ءۇيدىڭ قوجايىنى ۇلىنا الگى فوتونى اماناتتاپ كەتىپتى، ولاردىڭ ۇرپاقتارى ءبىر كۇن ىستامبۇلعا كەلەدى، سوندا فوتونى بەر دەپ. بۇگىن وسى فوتو ۇلكەن مۇرا بولىپ وتىر.
پاراساتتى جانىمحان قاجى تەك ءدىن جولىندا عانا ەمەس، سول قاتاردا زاماناعا ساي ساياسي ىستەرگە، اسىرەسە وقۋ- اعارتۋ ىستەرىنە دە ەرەكشە كونىل بولگەن. وسىعان بايلانىستى قىستاۋعا جاقىن جەردە ۇل جانە قىزدارعا ارناپ ەكى باستاۋىش مەكتەبى سالدىرعان. قىزدار مەكتەبى «جاڭا گۇل»، ۇلدار مەكتەبى دە «جاڭا كۇش» دەپ اتالعان. ارالارى جاقىن بولعان مەكتەپتەردىڭ ىرگەسىندە ءبىر تەاتر زالى جانە مۇعالىمدەر جاتاققاناسى بولعان. جوسپارلى تۇردە سالىنعاندىقتان مەكتەپتەر ءالى كۇنگە دەيىن قىزمەت ەتۋدە كورىنەدى.
1911- جىلعى توڭكەرىستىڭ ناتيجەسىندە قىتايدا پاتشالىق جۇيە قۇلاپ رەسپۋبليكالىق جۇيە ورناسا دا، ءبىراق شىنجاڭداعى مانچۋ حاندىعىنىڭ زاڭ- جۇيەسى ءبىرشاما ۋاقىتقا دەيىن ساقتالدى. سوعان ساي التاي ايماعىندا «زالىڭ»، «ۇكىرداي» جانە «تايجىلىك» مارتەبەگە دەيىن كوتەرىلگەن جانىمقان تىلەۋباي ۇلى كەيىن ۇلتتىق كوتەرىلىستەر ناتيجەسىندە قۇرىلعان قازاق، ۇيعۇر جانە قىتاي ارالاس ۇكىمەتتە قارجى ءمينيسترى قىزمەتىن دە اتقاردى.
شىنجاڭدى تۇنشىقتىرىپ قاندى قولمەن باسقارعان شىڭ شى ساي تۇسىنداعى ادىلەتسىز، زورلىق- زومبىلىق ساياسات- شارالارى جەرگىلىكتى قالىقتاردىڭ اشۋ- ىزالارى مەن نارازىلىقتارىن تۋدىرۋمەن بىرگە كوتەرىلىستىك ارەكەتتەردىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولدى. مۇنداي الاساپىراندىق، تۇراقسىز جاعدايلاردى بەيبىت جولدارىمەن شەشۋ جونىندەگى ءىس- ارەكەتتەرگە، كەلىسسوزدەرگە ات سالىسقان جانىمحان قاجى الدىمەن 1940- التاي گۋبەرناتورى، كەيىن 1946-جىلى ۇرىمجىدە قۇرىلعان «شىنجاڭ ارالاس ولكەلىك ۇكىمەتتە» قارجى ءمينيسترى ەتىلىپ تاعايىندالدى. 1946-49 -جىلدارى شىققان ولكەلىك قاعاز اقشالاردا قارجى ءمينيسترى رەتىندە قول تاڭباسى ورىن الدى.
بۇل اقشاعا سول ۋاقىتتاعى شىنجاڭنىڭ قارجى ءمينسترى جانىمحاننىڭ قولى قويىلعان
ولكەدەگى شيەلەنىستىكتەردى باسەڭدەتىپ ساياسي، شارۋاشىلىق جانە الەۋمەتتىك جاعدايلاردى دۇرىستاۋ بارىسىندا شارالار جاسالىپ جاتقانىمەن، ءبىراق ىشكى قىتايداعى تۇراقسىزدىق اسىرەسە، شىنجاڭعا ەداۋىر قاۋىپ- قاتەر توندىرە باستادى... كەيىن باركول جاققا كوشكەن ەلمەن بىرگە كەتۋگە تۋرا كەلگەن... ءسويتىپ، كوش جولىندا 1950 -جىلى 1 -شىلدە كۇنى بيسان تاۋىنىڭ داراقتى دەگەن اۋدانىندا جانىمحان تىلەۋباي ۇلى قىزىل اسكەرلەر جاعىنان قولعا تۇسىرىلەدى. ۇرىمجىگە اپارىلىپ تەرگەلىپ سوتتالعان جانىمحان تىلەۋباي ۇلى 1951 - جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ ءتورتىنشى كۇنى اتىلىپ ءشايىت بولدى.
جانىمحان قاجىنىڭ ونەرحان، سەتەرحان، حاميت، دالەلحان، ءماجيت جانە شاپاعات اتتى التى ۇلدارىنان تاراعان ۇرپاقتارى قازىرگى تاڭدا شىنجاڭ، قازاقستان، تۇركيا جانە ەۋروپا ەلدەرىندە ءومىر سۇرۋدە.
ءاليحان جانالتاي جانىمحان ۇرپاعى
ميۋنحەن - گەرمانيا
