قاراباقتاعى جاعدايدا تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ىنتىماعى سىنعا تۇسپەك

استانا. قازاقپارات -  ازەربايجان مەن ارمەنيا ونداعان جىلدار بويى تاۋلى قاراباق ولكەسىنىڭ مارتەبەسىن انىقتاي الماي، ءبىر- بىرىمەن قىرباي بولىپ كەلەدى. تاۋلى ولكەدە نەگىزىنەن ەتنيكالىق ارمياندار تۇرادى، ءبىراق حالىقارالىق شەكارا تۇرعىسىنان العاندا ايماق ازەربايجانعا تيەسىلى.

 سوۆەت ۇكىمەتى 1920- جىلدارى ولكەنى ازەربايجان س س ر- ىنە قوسىپ بەرگەن. ماسكەۋ بۇل ايماقتى قاتاڭ تۇردە قاداعالاپ، ازەربايجاندار مەن ارمياندار كيكىلجىڭىنە جول بەرمەدى. ءبىراق 1980-جىلداردىڭ سوڭىندا، سوۆەت وداعىنىڭ ىرگەسى شايقالا باستاعان تۇستا، تاۋلى قاراباق ايماعىندا سوعىس تۇتاندى.

 التى جىلعا سوزىلعان قارۋلى قاقتىعىس كەزىندە ايماق ارمەنياعا قوسىلۋعا ۇمتىلدى. تاۋلى قاراباقتىڭ ءوزىن ءوزى سايلاپ العان ۇكىمەتى تاۋەلسىزدىگىن 1991 - جىلى جاريالادى. 1994 - جىلى بۇل جانجالعا رەسەي بىتىمگەر رەتىندە ارالاسىپ، قاقتىعىستى توقتاتقانشا، 30 مىڭعا جۋىق ادام قازا تاپتى.

تاۋلى قاراباق اۋماعى - 1 مىڭ 700 شارشى ميل (4 مىڭ 400 شارشى كيلومەتر). ايماقتى ارميان اسكەرى كۇزەتەدى. سوعىس توقتاعاننان سوڭ تاۋلى قاراباق ءىس جۇزىندە اۆتونوميالىق قۇقىعىن ساقتاپ قالدى، ءبىراق ازەربايجان ولكەنىڭ وزىنە تيەسىلى ەكەنىن ايتادى.

**

 وسى سەنبىدە ءازىربايجان مەن ارمەنيا اراسىنداعى تاۋلى قاراباق داۋى قايتا تۇتاتانىپ، قارۋلى قاقتىعىستار ورىن الدى. ءازىربايجان قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتەرىنە سۇيەنسەك، ارمەنيا ءبىرىنشى بولىپ، حالىقارالىق بەيبىتشىلىك كەلىسىمدەرىن بۇزعان. 2 - ءساۋىر كۇنى ەكى تاراپ اراسىنداعى ۇزاق جىلدارعى جانجال قايتا تۇتانىپ، اسكەري سوعىس شارالارى باستالعان.

كەشەگى قاقتىعىستار كەزىندە ارمەنيا قارۋلى كۇشتەرىنىڭ 6 تانكىسى، 15 ارتەلەريالىق قوندىرعىسى جانە ينجينەرلىك جابدىقتار جويىلىپ، 100-دەن استام اسكەرى جاراقات العان جانە 18 ساربازى كوز جۇمعان.

 

(تاۋلى قاراباقتاعى قاقتىعىستار)

 ال ءازىربايجان ارمياسى ارمەنيا شابۋىلدارىنا قارسى قايتا سوققى جۇرگىزگەن. 12 ءازىربايجاندىق سارباز كوز جۇمىپ، 1 تانكى ىستەن شىققان جانە مي-24 تىكۇشاعىن ارمەنيا ق ك- ءى اتىپ تۇسىرگەن.

 2 - ساۋىردەگى ارمەنيا ق ك- ءنىڭ پروۆاكاتسيالىق شابۋىلدارىنان كەيىن ءازىربايجان كونتر- وپەراتسيا جۇرگىزگەن. ەكى مەملەكەت اراسىنداعى اسكەري قاقتىعىستار قاراباقتاعى اگدەرە- تەرتەر- اگدام جانە حودجاۆەند- فيزۋلي جەرلەرىندە ءجۇرىپ جاتىر.

 قازىرگى تاڭدا ءازىربايجان قارۋلى كۇشتەرى تالىش ەلدى- مەكەنىن ارمەنيا اسكەرىنەن ازات ەتكەن. سونداي- اق، شابۋىلدار گەرەنبوي اۋدانى مەن نافتالان قالاسىندا جانە سەيسۇلان ەلدى- مەكەنىندە دە بولعان.

 ءارىزبايجاندىق ب ا ق- تىڭ مالىمەتتەرىندە ءدال قازىر اتالمىش ەلدى- مەكەندەردە اسكەري سوعىس رەجىمى ەنگىزىلىپ، قارۋلى قاقتىعىستاردىڭ ەكىنشى كەزەڭىنە دايىندىقتار جۇرگىزىلىپ جاتقىنى ايتىلادى.

 وڭتۇستىك- كاۆكازدىق ەكى مەملەكەت اراسىنداعى جانجالدار 1988 - جىلدان بەرى جالعاسىپ كەلەدى. تاۋلى قاراباق پەن ونىڭ قۇرامىنا كىرەتىن جەتى اۋدان (بۇل ءارىزبايجان تەرريتورياسىنىڭ 20 پايىزىن قۇرايدى -  رەد.) ارمەنيا ق ك- ءنىڭ وككۋپاتسياسىندا.

 ال 1994- جىلدىڭ مامىرىندا ەكى تاراپ قارۋلى قاقتىعىستاردى دوعارۋ جانە ماسەلەنى بەيبىت جولمەن شەشۋ تۋرالى كەلىسىمدەرگەن كەلگەن. سودان بەرى، ە ق ى ۇ- نىڭ مينسك توبىنا مۇشە رەسەي، فرانسيا جانە ا ق ش اراسىندا كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ كەلەدى. ازىرگە بۇل كەزىسسوزدەردىڭ ەشبىرىنىڭ ناقتى ناتيجەسى جوق.

ارمەنيا وككۋپاتسيالاعان تاۋلى قاراباق تەرريتورياسىن ءازىربايجانعا قايتارىپ بەرۋ تۋرالى ب ۇ ۇ- نىڭ 4 رەزوليۋتسياسىن سەرج سارگوسيان باسقاراتىن مەملەكەت ءالى ورىنداماعان.

 رەسەيلىك  «gazeta.ru»باسىلىمىنىڭ دەرەكتەرىندە ءازىربايجان قورعانىس مينيسترلىگى قاراباق اۋماعاندا قارۋلى قاقتىعىستارعا جول بەرمەۋ تۋرالى بەيبىت كەلىسىمدەردى ارمەنيا ق ك 130 رەت بۇزعاندىعىن ايتقانى جازىلعان.

 

(سۋرەتتە ءازىربايجان ق ك- ءنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ باسشىسى ۆاگيف ديارگاحلى)

«ارمەنيا ق ك قازىر اتالمىش اۋماقتا 60, 82 جانە 120 ميلليمەترلىك مينومەتتەر مەن ۇلكەن كوليبرلى پۋلەمەتتەر قولدانىپ جاتىر»، - دەيدى ءازىربايجان قورعانىس مينيسترلىگى باسپا ءسوز قىزمەتىنىڭ باسشىسى ۆاگيف ديارگاحلى. سونداي- اق، ديارگاحلى مىرزا 200-گە جۋىق ءازىربايجاندىق ساربازدىڭ كوز جۇمعانىن تەرىسكە شىعارعان.

ال ارمەنيا پرەزيدەنتى سەرج سارگوسيان مىرزا، 18 ارميان ساربازىنىڭ قاراباقتاعى قاقتىعىستار كەزىندە وپات بولعانىن راستاعان. بۇل تۋرالى رەسەيلىك  «vesti.ru»  سايتى جازادى.

 

(سۋرەتتە ارمەنيا پرەزيدەنتى سەرج سارگسيان)

سارگوسيان مىرزانىڭ ايتۋىنشا، ءازىربايجان ق ك قاراباق اۋماعىندا تانكى جانە اۋىر ارتەلەريانى قولدانعان.

ءازىربايجاندىق «Oxu.az» سايتىنىڭ حابارلاۋىنشا، قاراباقتاعى قاقتىعىستار كەزىندە قازا تاپقاندار اراسىندا بەيبىت تۇرعىندار دا بار.

ءازىربايجان پرەزيدەنتى يلحام اليەۆ ارمەنيا تارابى مينكس كەلىسىمدەرىن بۇزعانىن جانە ب ۇ ۇ تەرريتوريالىق تۇتاستىق تۋرالى شەشىمىن ورىنداماي وتىرعانىن ايتقان.

 

(سۋرەتتە ءازىربايجان جانە تۇركيا پرەزيدەنتتەرى - اليەۆ جانە ەردوعان)

 «وكىنىشكە وراي، ارمەنيا وككۋپاتسيالاعان قاراباق جەرىن قايتارىپ بەرۋ ءۇشىن بىرنەشە تالاپتار قويىپ وتىر. ءبىز بارىنشا بەيبىت جولمەن ماسەلەنى شەشۋگە بار كۇشىمىزدى سالدىق. ءبىز ءازىربايجاننىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن بارىنە دايىنبىز. ب ۇ ۇ وسىدان 20 جىل بۇرىن، قاراباقتى قايتارىپ بەرۋ تۋرالى 4 رەزوليۋتسيا قابىلدادى. ارمەنيا وسىلاردى ءالى كۇنگە دەيىن ورىنداعان جوق»، - دەيدى اليەۆ مىرزا.

«Нaqqin.az» سايتىنىڭ مالىمەتەرىنە سۇيەنسەك، ەكى تاراپ اراسىنداعى جانجالدىڭ قايتا تۇتاتۋىنا كۇنى كەشە عانا ا ق ش- تا وتكەن انتيادرولىق سامميت سەبەپكەر بولعان. اليەۆ پەن سارگوسيان قاتار قاتىسقان سامميتتە ءازىربايجان پرەزيدەنتى ارمەنيانىڭ ب ۇ ۇ شەشىمىن ورىنداۋدان باس تارتىپ وتىرعانىن اشىق ايتىپ، ايىپتاعان. وسىدان كەيىن سارگوسيان ءوزىنىڭ قورعانىس مينيسترىمەن كەڭەس وتكىزگەن. ال ەكىنشى كۇنى قاراباقتا قاقتىعىستار ورىن العان.

 تاعى ءبىر ءازىربايجاندىق «trend.az» سايتىنىڭ جازۋىنشا، تاۋلى قاراباقتاعى قاقتىعىستاردىڭ قايتا تۇتانۋىنا تۇركيا پرەزيدەنتى تايىپ ەردوعان مەن اليەۆتىڭ كەزدەسۋى سەبەپكەر بولۋى مۇمكىن.

ەردوعاننىڭ اليەۆپەن تۋىستىق قارىم- قاتىناستا ەكەنىن جانە ەردوعاننىڭ ءازىربايجانعا جىلى قارايتىنىن ب ا ق ءبىرازدان بەرى ايتىپ- اق، كەلەدى. ءتىپتى تۇركى جۇرتىنىڭ ورتاق ارمياسىن قۇرۋ تۋرالى يدەيانى ۇسىنعان ەردوعان ءوز كەزەگىندە تۇركيا مەن ءازىربايجان اسكەر بىرىكتىرەتىنىن ايتقان ەدى.

 

تۇركيالىق «Anadolu.tr» باسىلىمىنىڭ حابارلاۋىنشا، قاراباقتاعى قاقتىعىستارعا قاتىستى تۇركيا پرەزيدەنتى اليەۆكە ارنايى حابارلاسىپ، كومەك قولىن سوزۋعا دايىن ەكەندىگىن جەتكىزگەن. بۇل اقپاراتتى ءازىربايجان پرەزيدەنتىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى دە راستاپ وتىر.

 «Мinval.az» اگەنتتىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، قازىر پاكىستان رەسپۋبليكاسى ارنايى تەلەگرامما جولداپ، تاۋلى قاراباق جانجالىنا بايلانىستى ءازىربايجانعا اسكەري كومەك كورسەتۋگە دايىن ەكەندىگىن بىلدىرگەن.

قاراباق جانجالى كىمدەرگە پايدالى؟

ءدال وسى تاقىرىپتا بولجام جاساۋ قيىن بولعانىمەن، قاراباق جانجالى كىمدەرگە ءتيىمدى؟ باجايلاپ كورسەك، بۇل سوعىس ءبىرىنشى كەزەكتە ۆلاديمير پۋتينگە پايدالى. وتكەن جولعى تۇركيا مەن ارادا بولعان سۋ-24 ۇشاعىنا قاتىستى وقيعادا ءازىربايجان انكارانىڭ پوزيتسياسىن اشىق قولداعان ەدى. ارينە، كرەمل قوجايىنى بۇعان تيىسىنشە جاۋاپ قايتارۋى كەرەك- ءتىن. سونىقتان پۋتين تۇركياعا كەتكەن ەسەسىن الييەۆ ارقىلى الۋدى ءجون كورەدى. ەردوعانعا تىكەلەي سوعىس اشا الماعاندىقتان، ارمەنيانى قوت- قوتتاپ، ءازىربايجانعا قارسى قويۋى دا مۇمكىن. سەبەبى، ارمەنيا ەاەو- عا مۇشە، حريستياندىق رەسەيدىڭ فورپوستى.

ەكىنشىدەن، ا ق ش پەن رەسەي اراسىنداعى باسەكەلەستىكتە، رەسەي تاعى ءبىر مارتە جەڭىلىس تاپقان ەدى. سيرياداعى جانجالداردى بەيبىت جولمەن شەشۋدە اقش ديپلوماتياسى جەڭىسكە جەتىپ، رەسەي اساد ەلىنەن ءوز اسكەرىن قايتارىپ العانى بەلگىلى. دەمەك، قاراباق جانجالىن قايتا ءورشىتۋ ارقىلى كرەمل ريەۆانش الۋدى كوزدەيدى.

 سسەناري سول باياعى، ارمەنيا قاراباقتا پروۆوكاتسيا جاسايدى، ناتيجەسىندە بىرنەشە بەيبىت تۇرعىن قازا بولادى. ارمەنيا مەن ءازىربايجان اراسىنداعى جانجال كۇشەيگەن تۇستا ماسكەۋ ارااعايىندىق جاساپ، اسكەرىن كىرگىزۋ ارقىلى جاعدايدى رەتتەۋشى رولگە يە بولادى.

سول سول- اق، ەكەن، اليەۆ ۆاشينگتوندا انتيادرولىق كەڭەستە جۇرگەن كەزدە ارمەنيا پروۆوكاتسيا جاسادى. الايدا پۋتين ۇلكەن سەنىم بىلدىرگەن ارمەنيا قارۋلى كۇشتەرى العاشقى شايقاستا- اق، جەڭىلىپ قالدى. ارمەنيانىڭ قاراباقتا 20 جىل بويى قۇرعان اسكەري كۇشى ءازىربايجاننىڭ ءبىرىنشى شابۋىلىنا توتەپ بەرە المادى.

 سارگوسيان اقىرىندا ءوزىنىڭ ماسكەۋلىك قوجايىنىنان كومەك سۇرادى. ءازىربايجان العاشقى جەڭىسىن تويلاپ جاتقاندا ر ف قورعانىس ءمينيسترى سەرگەي شويگۋ ءبىرىنشى بولىپ، ودان كەيىن ر ف س ءى م سەرگەي لاۆروۆ بارىپ، اقىرىندا ر ف پرەزيدەنتى پۋتيننىڭ ءوزى تەلەفون سوعىپ، تاراپتاردى سوعىستى توقتاتۋعا شاقىردى.

 بۇل جەردە رەسەيلىك ب ا ق- تىڭ دا ءرولى باسىم ەدى. قاراباق جانجالى قايتا تۇتانعان سەنبىنىڭ تۇنىندە رەسەيلىك باق قاراباقتا جۇرگەن ەدى (قانداي جولمەن جانە قالاي سوعىس وشاعىندا رەسەيلىك ب ا ق جەتتى بەلگىسىز) . ديزينفورماتسيالىق ساياساتتى جاقسى ۇستانعان رەسەيلىك ب ا ق رەسەيلىك پروپوگاندانى ناسيحاتتاۋعا كىرىستى. دالىرەك ايتساق، قاراباقتاعى قاقتىعىستارعا ا ق ش پەن ەردوعاندى كىنالاۋ باستالدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ۋكراينا داعدارىسىن ەسكە تۇسىرەدى.

ال پروۆوكاتورلىق جاساپ، جانجالدى تۇتاندىرعان ارمەنيا العاشقى جەڭىلىستەن كەيىن حالىقارالىق قاۋىمداستىققا شاعىمدانىپ، ءازىربايجاندىق اگرەسسيانى دوعارۋدى تالاپ ەتتى. الايدا سارگوسيان مىرزا سوعىستىڭ ءازىربايجان تەرريتورياسىندا ءجۇرىپ جاتقانىن ەسكەرمەگەن بولسا كەرەك. ال ءازىربايجاننىڭ مەملەكەتتىك تەرريتورياسىندا ارمەنيا ارمياسى قايدان ءجۇر؟ تاعى ءبىر پارودوكس.

قاراباققا قاتىستى كەرري نە دەدى؟

ۆاشينگتونداعى اليەۆ پەن ا ق ش مەم حاتشىسى دجون كەرريدىڭ كەزدەسۋىندە (انتيادرولىق سامميت اياسىندا) قاراباق ماسەلەسى دە ءسوز بولعان. وندا تاۋلى قاراباققا قاتىستى ا ق ش ءازىربايجاندى قولدايتىنىن جانە ماسەلەنىڭ بەيبىت جولمەن شەشىلۋىنە كۇش سالاتىنىن جەتكىزگەن.

«ءبىز تاۋلى قاراباقتاعى ماسەلەنىڭ تەز ارادا جانە بەيبىت جولمەن شەشىلۋىن قالايمىز. قاراباقتاعى جاعدايلاردى جانە ءازىربايجانىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ءبىرىنشى كەزەكتە كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلۋى كەرەك»، - دەيدى كەرري.

گەرمانيا كىمدى قولدايدى؟

نەمىس بۋندەستاگىنىڭ دەپۋتاتى مارك گاۋپتمان تاۋلى قاراباقتاعى قاقتىعىستارعا قاتىستى مالىمدەمە جاساپ، ءازىربايجانعا قولداۋ كورسەتەتىنى ايتتى.

«گەرمەنيا جانە ە و ارمەنيانىڭ تاۋلى قاراباقتى وككۋپاتسيالاۋىن زاڭسىز دەپ تانيدى. مينسك توبىنىڭ كەلىسىمدەرىنە سايكەس، بۇۇ، ەقىۇ جانە ەۋروپا كەڭەسىنىڭ شەشىمىن ارمەنيا تەز ارادا ورىنداۋى ءتيىس»، - دەدى.

 قازىرگى تاڭدا تاۋلى قاراباقتاعى جانجالدارعا قاتىستى ءازىربايجاننىڭ پوزيتسياسىن قولداپ، ارمەنيانى باسۋعا شاقىرعان مەملەكەتتەر مەن حالىقارالىق ۇيىمدار مىنالار بولدى: تۇركيا، گەرمانيا، پاكىستان، گرۋزيا ءازىربايجانعا اسكەري كومەك كورسەتۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن جەتكىزسە، يران، لاتۆيا، ا ق ش جانە ناتو سوعىستى توقتاتۋعا شاقىرعان. سونىمەن قاتار، فرانسيا، ۋكراينا، رەسەي پرەزيدەنتتەرى قاراباقتاعى جانجالدارعا قاتىستى پىكىر بىلدىرسە، وداقتاسىمىز بەلورۋسيا پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكو ءازىربايجان پرەزيدەنتىمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ، سوعىستى توقتاتۋعا شاقىرعان.

قاراباقتاعى جانجالداردان كەيىن ناتو، ە و، ەۋروپا كەڭەسى جانە ب ۇ ۇ باسشىلارى دا شۇعىل كەڭەس وتكىزىپ، قارۋلى سوعىسقا جول بەرمەۋدىڭ، تەرريتوريالىق داۋدى بەيبىت جولمەن شەشۋدىڭ جولىن ىزدەستىرگەن.

ورتا ازياداعى تۇركى مەملەكەتتەرى ءازىربايجانعا كومەكتەسۋگە قاۋقارسىز بولعاندىقتان ازىرگە ۇنسىزدىك تانىتۋدا. وسىعان دەيىن تۇركىمەنستان پرەزيدەنتى بەردىمۇحامەدوۆ ءازىربايجاندى قولدايدى دەگەن اقپاراتتىڭ جالعان ەكەندىگىن ايتىپ، اقتالىپ ۇلگەرگەن.

ال 2014 -جىلى ارمەنيا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا كىرەتىن كەزدە، قازاقستان پرەزيدەنتى ارمەنيانىڭ وكۋپاتسيالاعان تەرريتورياسى - قاراباق ارمەنيا قۇرامىنا كىرمەيتىنىن ايتىپ، ءازىربايجاننىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن قولدايتىنىن بىلدىرگەن. ءتىپتى، نازاربايەۆ ول كەزدە سارگوسيانعا ۋلتيماتۋم قويىپ، ەگەر ەاەو- عا مۇشە بولعىسى كەلسە، قاراباقتى ءازىربايجانعا قايتارىپ بەرۋى كەرەك ەكەندىگىن ايتقان ەدى.

قازىر قازاق پرەزيدەنتى كۋبادا رەسمي ءىس- ساپارمەن جۇرگەندىكتەن قاراباقتاعى قاقتىعىستارعا قاتىستى قانداي دا ءبىر مالىمدەمە جاساماعان.

ال قىرعىزستان وسىعان دەيىن تۇركيادان گورى پۋتيننىڭ ينتەگراتسياسىنا ىنتىقتىعىن بايقاتقان.

سوندىقتان، قاراباقتاعى جاعدايدا تۇركى جۇرتىنىڭ ىنتىماعى سىنعا تۇسەتىنىن تاعى راس.

(قاراباقتاعى قازىرگى جاعداي)

نۇرگەلدى ءابدىعاني ۇلى

Abai.kz