قازاقستاننىڭ يادرولىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى باستامالارى الەمگە تانىمال - قايرات وماروۆ
مەملەكەت جانە ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن وتەتىن يادرولىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى بويىنشا جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋ يادرولىق كونترابانداعا قارسى تۇرىپ، يادرولىق تەرروريزم ارەكەتتەرىنە توقتاۋ سالۋ، انىقتاۋ جانە بولدىرماۋ ماقساتىندا وسال يادرولىق ماتەريالداردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن الەمدە بار كوپ جاقتى قۇرىلىمداردىڭ قىزمەتىن بەلسەندىلەندىرۋدى كوزدەيدى.
الدا وتەتىن يادرولىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى ءتورتىنشى قورىتىندى سامميتتەن نە كۇتۋگە بولاتىندىعى تۋرالى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ا ق ش- تاعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى قايرات وماروۆپەن سۇحباتتى جاريالادى.
قازاقپارات وسى سۇحباتتى وقىرماندار نازارىنا ۇسىنادى.
- قايرات ەرمەك ۇلى، ا ق ش- تىڭ يادرولىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى بويىنشا جوعارى دەڭگەيدەگى فورۋمداردى شاقىرۋ باستاماسىنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟
- ا ق ش پرەزيدەنتى باراك وبامانىڭ يادرولىق تاراتپاۋ قاعيدالارىن بەرىك ۇستاناتىندىعى بارشاعا ءمالىم. ول 2009 جىلى پراگا قالاسىندا سويلەگەن سوزىندە «يادرولىق تەرروريزم الەمدىك قوعامداستىق ءۇشىن تىكەلەي جانە ەكسترەمالدى قاۋىپ» دەگەن بولاتىن. ءبىر جىل وتكەندە، ياعني 2010 -جىلى دۇنيەجۇزى نازارىن ەڭ جوعارى دەڭگەيدە يادرولىق تەرروريزم قاۋپىنە اۋدارۋ ماقساتىمەن ۆاشينگتوندا يادرولىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى العاشقى سامميت شاقىرىلدى. ونىڭ جۇمىسىنا 50 دەن استام مەملەكەت باسشىلارى قاتىستى، بۇل ب ۇ ۇ قۇرىلعاننان بەرى ەل باسشىلارىنىڭ ەڭ كوپ جينالعان ءىس- شاراسى بولدى. ودان كەيىن تاعى ەكى سامميت: 2012 -جىلى سەۋل قالاسىندا جانە 2014 -جىلى گااگا قالاسىندا وتكىزىلدى. سول جىلى ا ق ش پرەزيدەنتى بەرليندە ءسوز سويلەپ، 2016 -جىلى ۆاشينگتوندا ءتورتىنشى ءارى سوڭعى سامميت وتەدى دەپ رەسمي تۇردە جاريالادى.
- وتكىزىلگەن سامميتتەردىڭ پايداسى نەدە؟ وتكەن كەزدەسۋلەردەن ەلەۋلى ناتيجەلەر بار ما؟
- وتكەن سامميتتەردىڭ قورىتىندىلارى بويىنشا ونداعان ەلدىك، كوپ جاقتى مىندەتتەمەلەر قابىلداندى، يادرولىق قاۋىپسىزدىكتى قولدايتىن حالىقارالىق ينستيتۋتتاردى نىعايتۋ جانە ماتەريالدار قاۋىپسىزدىگىن جاقسارتۋ جولىندا ەلەۋلى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىلدى.
كوپتەگەن قاتىسۋشى مەملەكەتتەر ەكىجاقتى جانە كوپجاقتى تەتىكتەردى پايدالانىپ، ىشكى يادرولىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ جانە جاھاندىق قاۋىپسىزدىك دەڭگەيىن ارتتىرۋ ءۇشىن ناقتى شارالار قولدانۋ مىندەتتەمەلەرىن موينىنا الدى. عىلىمي- زەرتتەۋ ۇيىمدارىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، 2014 -جىلعا قاراي 2010 -جىلى ساۋىردە ۆاشينگتوندا قابىلدانعان مىندەتتەمەلەردىڭ 95 پايىزى ورىندالدى.
وسى جەردە اتالعان ماسەلەگە ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جانە جالپى ەلىمىزدىڭ قوسقان زور ۇلەسىن ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەدى. 2010 -جىلى قاراشادا ەنەرگەتيكالىق سەرىكتەستىك بويىنشا ەكىجاقتى كوميسسيانىڭ تەڭ ءتوراعالارى - قازاقستان مۇناي جانە گاز ءمينيسترى ساۋات مىڭبايەۆ پەن ا ق ش ەنەرگەتيكا ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى دەنيەل پونەمان اقتاۋ قالاسىندا پلۋتونيي شىعارىپ كەلگەن ب ن-350 وندىرىستىك يادرولىق رەاكتورىنىڭ «قاۋىپسىز جابىلۋىن» جاريا ەتتى. اتالعان باعدارلامانىڭ جابىلۋى دۇنيەجۇزىندە يادرولىق قاۋىپتى ازايتۋ جولىندا ەكى ەل اراسىنداعى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتىڭ سوڭعى 15 جىلداعى ەڭ جارقىن وقيعالارىنىڭ ءبىرى بولدى. قاۋىپسىز قويماعا كوشىرىلگەن پلۋتونيي مولشەرى 70 شاقتى يادرولىق قارۋ وندىرىسىنە جەتكىلىكتى ەدى. جوباعا جۇزدەگەن قازاقستاندىق جانە امەريكالىق عالىمدار، ينجەنەرلەر، قاۋىپسىزدىك جانە كولىك تاسىمالى سالاسىنداعى ماماندار قاتىستى.
تەك 2010 -جىلدىڭ ىشىندە اقتاۋ قالاسىنان قازاقستاننىڭ شىعىس اۋماعىنا 3 مىڭ شاقىرىم جەرگە ارنايى كونتەينەرلەردە ىستەن شىققان وتىننىڭ تاسىمالى 12 رەت جۇزەگە اسىرىلدى. ءدال وسى ءبىرىنشى سامميت شەڭبەرىندە پرەزيدەنت ب. وباما قازاقستاننىڭ اتالعان سالاداعى جەتەكشى ءرولىن ناقتى اتادى. پرەزيدەنتىمىزدىڭ بەلسەندى ۇستانىمىنا وراي ءبىز وسى كەزگە دەيىن دۇنيەجۇزىندەگى تاراتپاۋ ىسىندە الدىڭعى قاتاردامىز.
سەۋلدەگى سامميت ءبىرىنشى ءسامميتتىڭ جۇمىسىن جالعاستىرىپ، حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ نازارىن فيزيكالىق يادرولىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ سالاسىنداعى ءتيىمدى ۇلتتىق جانە حالىقارالىق شارالاردى وڭدەۋ قاجەتتىلىگىنە اۋداردى. سامميت بارىسىندا ءۇش ەل پرەزيدەنتتەرى: قازاقستاننان - نۇرسۇلتان نازاربايەۆ، ا ق ش- تان - باراك وباما، رەسەيدەن - دميتري مەدۆەدەۆ وسىدان 25 جىل بۇرىن جابىلعان سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنداعى ءۇشجاقتى ىنتىماقتاستىقتى قورىتىندىلاپ، بىرىككەن مالىمدەمە جاسادى. قازاقستان، ا ق ش جانە رەسەي مەملەكەت باسشىلارى دەگەلەڭ تاۋىنىڭ سىلەمىندە يادرولىق سىناقتار وتكىزىلگەن جانە رادياتسيالىق بەلسەندى ماتەريالداردىڭ قالدىقتارى قالعان تۋننەلدەردى جابۋ ءىسى بويىنشا كوپجىلدىق بىرىككەن وپەراتسيانىڭ اياقتالعانىن جاريا ەتتى.
گااگاداعى سامميت الداعى ەكى ءسامميتتىڭ جەتىستىكتەرىنە نەگىزدەلىپ، دۇنيەجۇزىندەگى ءقاۋىپتى يادرولىق ماتەريالداردىڭ سانىن قىسقارتۋ؛ بارلىق يادرولىق ماتەريالداردىڭ جانە رادياتسيالىق بەلسەندى كوزدەردىڭ قاۋىپسىزدىك دەڭگەيىن كوتەرۋ؛ حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ سەكىلدى ءۇش ماقساتتى كوزدەدى.
- ۇستىمىزدەگى جىلعى ۆاشينگتون سامميتىنەن نە كۇتەمىز؟
- 2016 -جىلعى سامميت الدا وتكەن ءۇش سامميتتىڭ باستى ماقساتتارىن ءتيىمدى ىلگەرىلەتىپ، ماگاتە جانە وزگە دە سالالىق ۇيىمدارمەن ىقپالداسا قاۋىپسىزدىكتىڭ ودان دا بەرىك ارحيتەكتۋراسىن، ودان دا تۇراقتى مودەلىن ورناتادى دەپ كۇتىلۋدە. ۆاشينگتون ءسامميتى، سونداي- اق، حالىقارالىق ستاندارتتارعا جانە ەلدەردىڭ ءوز مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋ ۇدەرىستەرىنە نەگىزدەلىپ، يادرولىق قارۋ ماتەريالدارىنىڭ جاھاندىق قورلارىن قىسقارتۋ باعدارىندا يادرولىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ەلەۋلى وزگەرىستەردى ىلگەرىلەتۋگە باعىتتالماق.
قازاقستان الداعى سامميتكە دە جاڭا جەتىستىكتەرى مەن باستامالارىن الا بارماق. ونىڭ ىشىندەگى ەڭ ماڭىزدىسى ماگاتە- نىڭ ۋراننىڭ وسكەمەندەگى تومەن بايىتىلعان حالىقارالىق بانكى بولىپ تابىلادى.
- الداعى ءتورتىنشى سامميت نەگە قورىتىندى دەپ اتالادى؟ ا ق ش- تىڭ باستاماسىمەن يادرولىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىنە ارنالعان وزگە سامميتتەر شاقىرىلا ما؟
- يادرولىق قاۋىپسىزدىك بويىنشا ءسامميتتى شاقىرۋ - پرەزيدەنت باراك وبامانىڭ جەكە باستاماسى. بيىل ونىڭ پرەزيدەنتتىك مەرزىمى اياقتالادى. وسى تەكتەس سامميتتەردىڭ بولاشاقتا شاقىرىلاتىنى نەمەسە شاقىرىلمايتىنى اق ءۇيدىڭ جاڭا اكىمشىلىگىنىڭ شەشىمىنە بايلانىستى. قازىرگى كەزدە ا ق ش- تىڭ ىشكى ساياساتىندا زور وزگەرىستەر ورىن الۋدا. ا ق ش- تاعى سايلاۋ ناۋقانى بەلسەندى ءجۇرىپ، ەكى پارتيادان باستى ۇمىتكەرلەر انىقتالدى. ال پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ۆاشينگتونعا وسى جولعى ساپارى ەكى ەلدىڭ يادرولىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىگىنىڭ ساباقتاستىعىن ءارى قازاقستاننىڭ دۇنيەجۇزى انتيادرولىق قوزعالىسىنداعى جەتەكشىلىگىن تاعى ءبىر مارتە كورسەتۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى.
- قازاقستان ۆاشينگتونداعى يادرولىق قاۋىپسىزدىك سامميتىنە قانداي جەتىستىكتەرمەن بارا جاتىر، سول تۋرالى تولىعىراق بايانداپ بەرسەڭىز.
- ەلباسىنىڭ ۆاشينگتونعا ساپارى قازاقستاننىڭ تاراتپاۋ جانە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك ىسىنە بەرىك ۇستانىمىن تاعى كورسەتۋىنە، يادرولىق ماتەريالداردىڭ ناقتى قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋداعى تاجىريبەسىمەن جانە تانىمىمەن بولىسۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى.
سامميتكە 52 ەلدىڭ جانە حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ باسشىلارى شاقىرىلعان. ايتىپ كەتكەنىمدەي، قازاقستان سامميتكە يادرولىق سالاداعى جاھاندىق ىنتىماقتاستىقتىڭ دا، ا ق ش- پەن ەكىجاقتى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتىڭ دە ەلەۋلى جەتىستىكتەرىمەن اياق باسپاق. ا ق ش- پەن بىرلەسىپ جاسالعان ءساتتى جوبالارعا قىسقاشا شولۋدىڭ ءوزى اتالعان سالادا ايتارلىقتاي ساپالى ىلگەرىلەۋ بار ەكەنىن ايعاقتايدى. ولاردىڭ ىشىندە: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ ۆ ۆ ر- ك رەاكتورىنىڭ تومەن بايىتىلعان ۋرانعا ءوتۋى، فيزيكالىق يادرولىق قورعاۋ ورتالىعىنىڭ سالىنۋى، الماتى قالاسىنداعى ورتالىق رەفەرەنتس- لابوراتوريانىڭ قۇرىلىسى بار. ب. وباما اكىمشىلىگى ءبىرقاتار قازاقستاندىق باستامالاردى، سونىڭ ىشىندە 2006 -جىلعى ورتالىق ازيانى يادرولىق قارۋدان ازات ايماققا اينالدىرۋ تۋرالى شارت تا بار، كەپىلدىكتەر تۋرالى حاتتاماعا قول قويۋ ارقىلى قولدادى.
- قازاقستان اۋماعىندا تومەن بايىتىلعان ۋران بانكىن قۇرۋ ىسىنە ا ق ش- تا قانداي پىكىر بىلدىرىلەدى؟
- 2015 -جىلى تامىزدا قازاقستان مەن ماگاتە اراسىندا ەلىمىز اۋماعىندا تومەن بايىتىلعان ۋران بانكىن قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمشارتقا قول قويىلۋى حالىقارالىق قوعامداستىق تاراپىنان دا، سونداي- اق، ا ق ش تاراپىنان دا جوعارى باعالاندى. وسى جاقىندا عانا ا ق ش كونگرەسسمەندەرى دەنا روراباكەر مەن ەلسي حاستينگستىڭ مالىمدەمەلەرى جاريالاندى. كونگرەسسمەندەردىڭ ەكەۋى دە قازاقستاننىڭ يادرولىق ارسەنالدان ءوز ەركىمەن باس تارتۋى تۋرالى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تاريحي شەشىمىن ءارى تومەن بايىتىلعان ۋراننىڭ قايتالاما نارىعىن قامتاماسىز ەتەتىن بۇرىن- سوڭدى بولماعان تومەن بايىتىلعان ۋران بانكىنىڭ ەلىمىز اۋماعىندا قۇرىلۋىن تەڭدەسسىز باستامالار رەتىندە اتاپ ءوتتى. ا ق ش- تاعىلار بۇل بانك وزگە ەلدەر ءۇشىن بەيبىت اتوم ەنەرگياسىنىڭ قولجەتىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتىپ، ولاردىڭ يادرولىق وتىندى بايىتۋ بويىنشا ءوز باعدارلامالارىن جاساۋ قاجەتتىلىگىن جوياتىندىعىن تۇسىنەدى جانە باعالايدى.
يادرولىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى سامميت قارساڭىندا وتەتىن اتوم ونەركاسىبى كونفەرەنتسياسىنىڭ بارىسىندا قازاقستان مەن «قازاتومونەركاسىپ» ۇلتتىق اتوم كومپانياسى» ا ق- قا قازاقستان پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ تومەن بايىتىلعان ۋران بانكىن ورنالاستىرۋ تۋرالى اسا ماڭىزدى ۇسىنىسىنا قۇرمەت بەلگىسى رەتىندە «حالىقارالىق كوشباسشىلىق ءۇشىن» ارنايى ناگراداسى تاپسىرىلادى دەپ كۇتىلۋدە. ال بۇل ماراپاتتىڭ يادرولىق تاراتپاۋدىڭ جاھاندىق ۇدەرىسىنە ماڭىزدى ۇلەس بولىپ قوسىلاتىنى كۇمانسىز.
- جاقسى جاڭالىق ەكەن. ال قۇراما شتاتتار يراننىڭ يادرولىق پروبلەماسىنىڭ وڭ شەشىم تابۋىنداعى قازاقستاننىڭ ءرولىن قالاي باعالايدى؟
- يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسى بويىنشا كەلىسسوزدەر وتكىزۋدە جانە جالپىعا ورتاق ءىس- شارالاردىڭ بىرىككەن جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋدا قازاقستان مەن ەلباسىنىڭ ءرولى پرەزيدەنت باراك وبامانىڭ جانە ا ق ش مەملەكەتتىك حاتشىسى دجون كەرريدىڭ رەسمي سوزدەرىندە بىرنەشە رەت اتاپ وتىلگەن بولاتىن. ا ق ش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتى 2015 -جىلعى 28 -جەلتوقساندا مەملەكەتتىك حاتشى دج. كەرريدىڭ يرانعا يادرولىق ماتەريالدار جىبەرۋ ىسىنە قوسقان ۇلەسى ءۇشىن قازاقستانعا العىسىن بىلدىرگەنى تۋرالى مالىمدەمەسىن جاريالاعانى ءمالىم. مالىمدەمەدە، سونىمەن قاتار، جالپىعا ورتاق ءىس- شارالاردىڭ بىرىككەن جوسپارىنا تابىستى قول جەتكىزۋدە قازاقستاننىڭ كەلىسسوزدەر ءۇشىن الاڭ بەرگەنى اتاپ كورسەتىلدى. ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىن، «التىلىق توبىنىڭ» يران، ماگاتە جانە بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىمەن بىرلەسكەن جۇمىسى شەڭبەرىندە يراننان تومەن بايىتىلعان ۋراننىڭ شىعارىلۋىنا وتەم رەتىندە بۇل ەلگە قازاقستان 60 توننا تابيعي ۋران جىبەردى. بۇل تاراتپاۋ رەجىمىن نىعايتىپ، مەملەكەتتەردىڭ بەيبىت اتومدى دامىتۋعا جانە يادرولىق وتىننىڭ جالپىعا بىردەي قولجەتىمدى بولۋىنا جول اشادى دەپ سەنەمىز.
- ا ق ش پەن قازاقستان اراسىنداعى ەكىجاقتى قاتىناستاردى قالاي باعالايسىز؟
- سوڭعى جىلدارى قازاقستان- امەريكا قاتىناستارى ستراتەگيالىق سيپاتقا يە بولىپ، تولىق سەرىكتەستىك دەڭگەيىنە كوتەرىلدى. بۇل، سونىمەن قاتار، ەكى ەلدىڭ ءبىرىنشى باسشىلارىنىڭ ءوزارا سىيلاستىق قاتىناستارىنا دا بايلانىستى. ۇستىمىزدەگى جىل ەكىجاقتى قاتىناستار ءۇشىن مەرەيتويلىق جىل بولىپ تابىلادى: قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىن العاش تانىعان ەلدەردىڭ قاتارىندا ا ق ش- تىڭ بولعانى بەلگىلى. وسى ورايدا، بيىل قازاقستان مەن ا ق ش اراسىندا ديپلوماتيالىق قاتىناستار ورناۋىنىڭ 25 جىلدىعىن اتاپ وتەمىز.
2015 -جىل ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتى ساپالى جاڭا دەڭگەيگە شىعارۋ تۇرعىسىنان العاندا ءساتتى جىل دەپ سانالادى. وتكەن جىلعى قىركۇيەكتە ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ شەڭبەرىندە قازاقستان مەن ا ق ش پرەزيدەنتتەرىنىڭ ەكىجاقتى كەزدەسۋى ءوتتى. ساۋىردە قازاقستان پرەمەر- ءمينيسترى كارىم ءماسىموۆ ا ق ش- قا ساپارمەن باردى. قاراشادا مەملەكەتتىك حاتشى دجون كەرريدىڭ قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنە تاريحي ساپارى جۇزەگە استى. ونىڭ ناتيجەسىندە ورتالىق ازيا مەن ا ق ش اراسىندا «س5+1» اتىمەن بەلگىلى ىقپالداستىقتىڭ جاڭا ءپىشىمى قۇرىلدى.
- ءسوزىڭىزدى قورىتىندىلاي كەلە، قازاقستان مەن ا ق ش قارىم- قاتىناستارىنىڭ الداعى ۋاقىتتاعى دامۋ مۇمكىندىكتەرىن قالاي سيپاتتايتىنىڭىزدى بىلدىرسەڭىز.
- ءبىز ا ق ش- پەن ءوزارا ءتيىمدى جانە جەمىستى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىكتى ودان ءارى جالعاستىرۋعا نيەتتىمىز. قازاقستان ءارقاشاندا الەمدەگى يادرولىق قاۋىپسىزدىكتىڭ بەلسەندى جاقتاۋشىسى بولدى جانە بولاشاقتا دا بولىپ قالا بەرمەك. ءبىز امەريكالىق سەرىكتەستەرىمىزبەن ءوزارا مۇددەلى جانە كوپقىرلى ءۇنقاتىسۋدى جالعاستىراتىن بولامىز. ەلدەرىمىز اراسىنداعى قاتىناستاردىڭ جوعارى ىرعاعى تەك ەكىجاقتى پىشىمدە عانا ەمەس، وڭىرلىك جانە حالىقارالىق ماسەلەلەر بويىنشا دا ءوزارا مۇددەلى سالالاردا بەلسەندى ىنتىماقتاسۋعا جول اشادى.
ا ق ش تاراپى ەلىمىزدىڭ تەڭگەرىمدى كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتىن، وڭىردەگى جانە ودان تىس اۋماقتاعى مەملەكەتتەرمەن تاتۋ قارىم- قاتىناستارىن، جاھاندىق دەڭگەيدەگى اۋقىمدى جانە ستراتەگيالىق ماڭىزدى باستامالارىن اسا جوعارى باعالايدى. جانە دە ەلىمىزدىڭ جۇزەگە اسقان جوبالارى مەن حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋداعى ورتاق ىسكە قوسقان ۇلەسى جوعارىدا ايتىلعان وڭ ۇدەرىستەردىڭ بىردەن- ءبىر دالەلى بولىپ تابىلادى.
قازاقستان - يادرولىق تاراتپاۋ ۇدەرىسىندە جەتەكشى رولگە يە. بۇل - حالىقارالىق قوعامداستىق تاراپىنان جالپى مويىندالعان فاكت.
