مىرزاحمەتوۆ: بيزنەستە قازاق ءتىلىن دامىتۋ - «اتامەكەننىڭ» پارىزى
وسىدان ەكى جارىم جىل بۇرىن كاسىپكەرلەر پالاتاسى تۋرالى زاڭ جوباسى پارلامەنتتە تالقىلانىپ جاتقان كەز بولاتىن
سوندا دەپۋتات ورازكۇل اسانعازى: «ابىلاي، ءوزىڭ اۋىلدا، قازاقى تاربيەمەن سۋسىنداپ وسكەن ازاماتسىڭ عوي، كاسىپكەرلىكتە قازاق ءتىلىنىڭ ورنىن ءاردايىم بيىك ۇستاپ، ىسكەرلىك قارىم-قاتىناس ءتىلى رەتىندە دامىتساڭدار» دەگەن ءوتىنىشىن ايتقان ەدى». مىنە، سودان بەرى، بۇل ماسەلە، «اتامەكەننىڭ» پارىزىنا اينالدى.
سونىمەن، «اتامەكەن» اتان تۇيەگە جۇك بولار قارىزىن وتەۋگە كىرىستى. جۋىردا قازاق ءتىلىن ىسكەرلىك قارىم- قاتىناس ءتىلى رەتىندە قالىپتاستىرىپ، دامىتۋ ماقساتىندا ءتورالقا ءتوراعاسى تيمۋر قۇلىبايەۆتىڭ باستاماسىمەن پالاتادا ارنايى ءبولىم اشىلىپ، پىكىرسايىس الاڭىندا سول قۇرىلىمنىڭ جۇمىس جوسپارى تالقىلاندى. ەكپىنى تاۋ قوپارارداي بولىپ باستالىپ، سوڭى سيىرقۇيىمشاقتانىپ، اياقسىز قالعان تالاي ءىستى بىلەمىز عوي، دەسەك تە، ءدال وسى كاسىپكەرلەر پالاتاسىنىڭ قادامىنان ءۇمىتىمىز مول. ءىس وڭعا باسىپ، ناتيجەلى بولىپ جاتسا، ەگەمەندىك العان شيرەك عاسىرلىق بەلەسىمىزدە مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا باعىتتالعان ەڭ ءبىر سونى ءارى تىڭ باستاما بولار ەدى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن توم-توم سوزدىكتەر مەن وقۋلىقتار جارىققا شىعىپ، بيىك-بيىك مىنبەرلەردەن نەبىر جالىندى سوزدەر ايتىلسا دا ءتىل ءتۇيىنىن تۇبەگەيلى شەشە قويماعانىمىز راس. ايتسە دە، «باياعى جارتاس - سول جارتاس» ەمەس، توڭ ءجىبىپ، سەڭ قوزعالعانى كوڭىلگە مەدەۋ. بۇگىنگى تالاپ تا، كوزقاراس تا بولەكتەۋ. ەگەر بۇرىنىراقتا «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەسەك، بۇگىنگى ماقسات - قازاق ءتىلىن عىلىمنىڭ، بيزنەستىڭ ءتىلى رەتىندە قالىپتاستىرۋ، ياعني، سالالىق جانە ساپالىق باعىتتا دامىتۋ بولىپ وتىر.
ۇ ك پ باسقارما ءتوراعاسى ابىلاي مىرزاحمەتوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازىر ەلىمىزدىڭ وبلىس ورتالىقتارىنان بولەك، بارلىق اۋدان، ەلدى- مەكەندە 188 كاسىپكەرلەردى قولداۋ ورتالىعى اشىلعان. باستى ماقسات - اۋىلدى جەرلەردەگى كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ. وسى تۇرعىدا ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى قانداي دا ءبىر قيىندىقتار مەن قولايسىزدىقتاردىڭ الدىن الۋدى جاڭادان قۇرىلعان ءبولىم قامتاماسىز ەتپەك.
- قازىر مەملەكەت تاراپىنان شاعىن جانە ورتا بيزنەستى دامىتۋعا ارنالعان قولداۋ باعدارلامالارى كوپ. ءبىراق كوپ جاعدايدا وسى باعدارلامالار تۋرالى اۋىلداعى اعايىندارىمىز بىلە بەرمەيتىنى راس. ءبىز ەلىمىزدىڭ تۇپكىر- تۇپكىرىندە بولىپ، مەملەكەت ۇسىنىپ وتىرعان باعدارلامالاردى تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزىپ، وعان جان- جاقتى كومەك بەرۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. تىلگە قاتىستى ەشقانداي كەدەرگى مەن قولايسىزدىق بولماۋى ءتيىس، - دەيدى ابىلاي مىرزاحمەتوۆ.
كاسىپكەرلەر پالاتاسى ءتورالقا ءتوراعاسىنىڭ كەڭەسشىسى ايگۇل احمەتقاليەۆانىڭ ايتۋىنشا، بۇل ءاتۇستى، اسىعىس تۋىنداعان يدەيا ەمەس. ابدەن ءپىسىپ- جەتىلگەن، جۇيەلى جوسپارلانعان، ماقساتى ايقىن باستاما.
- بۇل يدەيانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن 9 اي بويى دايىندىق جۇمىستارىن جۇرگىزدىك. جوبانىڭ تۇجىرىمداماسىن پالاتا باسشىلىعىنا تانىستىرىپ، بىردەن قولداۋ تاپتىق. مۇنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى، اۋقىمدى ءىس ەكەنىن تۇسىنگەننەن كەيىن جوبا رەتىندە ەمەس، دەربەس قۇرىلىم رەتىندە جۇمىس ىستەۋى ءتيىس دەگەن توقتامعا كەلدىك. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، بۇل قۇرىلىم قازاق ءتىلىن وقىتۋ ماسەلەسىمەن اينالىسپايدى. قازاق ءتىلىن ءبىز بيزنەس كوممۋنيكاتسيا ءتىلى رەتىندە قاراستىرامىز. ياعني، كوممۋنيكاتسيانىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ارقىلى بيزنەستىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرعىمىز كەلەدى، - دەيدى ايگۇل احمەتقالييەۆا.
ءسىرا، «حان ايتقان ءسوزدى قارا دا ايتادى، ءبىراق اۋزىنىڭ دۋاسى جوق» دەگەن ءسوز تەگىن ايتىلماسا كەرەك. قازاق ءتىلىن ىسكەرلىك قارىم- قاتىناس ءتىلى رەتىندە دامىتۋدى ۇلتتىق كاسىپكەرلەر پالاتاسى سەكىلدى بەدەلدى قۇرىلىمنىڭ قولعا الۋى قۋانتارلىق جايت. «اتامەكەن» وسىلاي دەپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ بەيقام جاتا بەرگەنىمىز بولماس» دەپ وزگە دە ۇلتتىق ستاتۋسقا يە ۇيىمدار، ءىرى-ءىرى كومپانيالار، قارجىلىق قۇرىلىمدار دا ويلانار، بالكىم بۇدان كەيىن. بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم، جازۋشى تۇرسىن جۇرتباي ايتپاقشى، ءارى- بەرىدەن سوڭ «اتامەكەننىڭ» اتى عانا ەمەس، زاتى دا ۇلتتىق دەگەن اتقا لايىق بولۋى كەرەك.
ادەتتە، ءتىل ماسەلەسىن قاۋزاعان بولىپ، الدەكىمدەردىڭ باقاي ەسەپ، باس پايداسىن كوزدەپ، ۇپاي جيناپ قالۋى ءۇشىن ۇيىمداستىرىلاتىن جيىنداردا قارا كورسەتە بەرمەيتىن تۇرسىن جۇرتباي سەكىلدى ەركىن وي، سالماقتى پىكىر يەلەرىنىڭ «اتامەكەن» پىكىرسايىس الاڭىنا شاقىرىلۋى دا كوڭىلگە قونىمدى بولدى. باسقوسۋدا بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم، تانىمال جازۋشى ەلدىڭ ەڭسەسىن تىكتەۋگە باعىتتالعان مۇنداي قادامداردىڭ 20-عاسىردىڭ باسىندا دا جاسالعانىن جينالعانداردىڭ ەسىنە سالدى.
- الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تۇپكى ماقساتى ۇلتتىق- دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ بولعان ەدى. ولار تۇبىندە ەكونوميكانىڭ جەتەكشى سالاعا اينالاتىنىن ءبىلىپ، ەل تاۋەلسىز بولۋ ءۇشىن ۇلتتىق ەكونوميكا تاۋەلسىز بولۋ كەرەك دەگەن ۇستانىمدى تىرەك ەتتى. سول سەبەپتى ۇلتتىق ەكونوميكا مەن كاسىپتى قازاق تىلىندە جۇرگىزدى. سىزدەردىڭ سول كەزدەگى الاشوردالىقتار كوتەرگەن ماسەلەنى قايتا جاڭعىرتىپ وتىرعاندارىڭىز مەنى قۋانتادى. الاش زيالىلارى سالىپ كەتكەن جولدى قايتا تىرىلتۋگە «اتامەكەننىڭ» جىگەرى جەتىپ وتىر. بارا- بارا ەلدەگى ىسكەر ازاماتتارىمىز انا تىلىمىزدە سايراپ، بيزنەس تە ءوز تىلىمىزدە جۇرگىزىلەر بولسا، سونىڭ ءوزى جەتىپ جاتىر، - دەدى تۇرسىن جۇرتباي.
جالپى، ءبىز سەكىلدى دامۋشى ەل ءۇشىن وتاندىق بيزنەستىڭ ءتىلىن عانا ەمەس، تۇتاس باعىت- باعدارىن دا ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزگە ساي قالىپتاستىرىپ، دامىتۋىمىز ماڭىزدى. ەۋروپالىقتاردان اسىپ ەۋروپالىق، جاپونداردان اسىپ، جاپون بولا المايتىنىمىز بەسەنەدەن بەلگىلى عوي، ياعني، تەك ءوز ۇلتتىق بولمىسىمىزبەن، قازاقى قالپىمىزبەن عانا ەرەكشەلەنە الاتىنىمىز انىق.
بۇل تۇرعىدان العاندا ا. بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى انار فازىلجانوۆانىڭ ويىمەن كەلىسپەسكە بولماس: «جاھاندانۋ بولعان جەردە ەتنيزاتسيا بولادى. ەۋروپانى قاراڭىزدار، ولار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى ءۇشىن اقشانى اياماي جۇمساپ كەلەدى. ءىرى مەملەكەتتەردى ايتپاي- اق قويايىق، ۇساق مەملەكەتتەردىڭ وزدەرى ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن كۇرەس جۇرگىزۋدە. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە ەتنيزاتسيا، ياعني قازاقتانۋ پروتسەسى ءجۇرىپ جاتىر. ەگەر حالىق قانداي دا ءبىر ەكونوميكالىق قۇبىلىستى ءوز تىلىندە اتاسا، بۇل ولاردا ەكونوميكالىق سانا دامىپ جاتىر دەگەندى بىلدىرەدى. «اتامەكەن» پالاتاسى قۇرامىنان بيزنەستى ۇلتتىق تىلدە جۇرگىزۋدى ماقسات تۇتقان ءبولىمنىڭ قۇرىلۋى - ەلدەگى ەكونوميكالىق سانانىڭ وسكەندىگىنىڭ بەلگىسى».
سايىپ كەلگەندە، ۇلتتى ۇلت رەتىندە ەرەكشەلەيتىن نە؟ ارينە، ەڭ اۋەلى ونىڭ ءتىلى، سالت- ءداستۇرى، مادەنيەتى مەن تاريحى. تىلىنەن جەرىگەن، ءداستۇرى مەن مادەنيەتىنەن اجىراعان، تاريحىن ۇمىتقان ۇلتتىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر ەكەنى ايتپاسا دا بەلگىلى. ەندەشە، «اتامەكەن» سۇيىنشىلەگەن يگى باستاما، ازاماتتىق ميسسيا باياندى بولىپ، قازاق ءتىلى قالىڭ بۇقارا، ىسكەرلىك ورتانىڭ تىلىنە اينالسىن دەپ تىلەيىك.