بەرىك ماحاببات ۇيا سالماعان ادام اناسىنا دا، وتانىنا دا ادال بولا المايدى - ءازىلحان نۇرشايىقوۆ

استانا. قازاقپارات - «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» كىتابى قالاي جازىلدى؟ . سوڭعى بولىمىن ۇسىنامىز

  سۇراق: وسى روماندى جازۋ ۇستىندە قانداي كىتاپتار وقىدىڭىز ؟

جاۋاپ: جاڭا كىتاپ وقىعانىم جوق. ەسكىدەن فادەيەۆتىڭ «تاس- تالقانى» مەن ەرۋبايەۆتىڭ «مەنىڭ قۇرداستارىمىن» قايتالاپ قاراپ شىقتىم. ال رومانىم وندىرىسكە كەتكەننەن كەيىن قولىما ءبىرىنشى العان كىتابىم شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ «اق كەمەسى» بولدى.

 سۇراق: جازۋشىلاردان كىمدى جاقسى كورەسىز؟

 جاۋاپ: كلاسسيكتەردى كىم جاقسى كورمەيدى. ال جالپى سوۆەت جازۋشىلارىنان ءسۇيىپ، ءسۇيسىنىپ وقيتىنىم ا. فادەيەۆ، م. شولوحوۆ، م. اۋەزوۆ، ع. مۇسىرەپوۆ.

سۇراق: رومان جەلىسىندەگى ءار الۋان ماحاببات لينيالارىنىڭ بىرىنەن جازۋشى م. يمانجانوۆتىڭ «ەسەنوۆتىڭ تاعدىرى» دەيتىن اڭگىمەسىنە ۇقساستىق اڭعارىلادى. وسى نەدەن؟

جاۋاپ: مەن قازىرگى قازاق جاستارىنىڭ ءومىرىن جىرلاعان جازۋشىلاردان ەكى ادامدى ەرەكشە باعالايمىن. ولار - ساتتار ەرۋبايەۆ پەن مۇقان يمانجانوۆ. ءبىرىنشىسىن كورە العانىم جوق. ال ەكىنشىسىمەن 1954 -جىلدىڭ كۇزىندە ءبىرىنشى رەت جاقىن تانىسۋىمنىڭ ءساتى ءتۇستى. قازاقستان كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ جولداماسىمەن تىڭ يگەرۋشىلەر ومىرىنەن شىعارما جازۋعا پاۆلودارعا كەلگەن مۇقان يمانجانوۆقا سەرىك بولىپ (ول كەزدە مەن پاۆلودار وبلىستىق « قىزىل تۋ» گازەتىنىڭ رەداكتورى ەدىم) ، تىڭ يگەرۋشى جاڭا سوۆحوزداردى ارالادىم. بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان سول ساپاردا مۇقان مەنىڭ «شەشەن» ، « قىزىل كورپە» ، «كومانديروۆكا» سياقتى اۋىزشا اڭگىمەلەرىمدى ايتقىزىپ، تىڭدادى. «سەن ءوزىڭ دايىن جازۋشى ەكەنسىڭ، وسى ايتقاندارىڭدى قاعازعا ءتۇسىر» دەپ كەڭەس بەردى. ال قيساڭ « قىزىل كورپەڭدى» ماعان بەر، مەن اڭگىمە جازايىن. قيماساڭ ونى دا ءوزىڭ جاز دەدى. ارينە جاقسى كورەتىن جازۋشىڭ قولقالاسا، ونىڭ ۇستىندە جازىلماعان اڭگىمەڭ بولسا، ونى كىم قيمايدى. الىڭىز دەدىم. جازعاندارىمدى الماتىعا، تۋرا يمانجانوۆتىڭ وزىنە جىبەرۋگە جانە ۋادە ەتتىم. مۇقان مەنەن العان سول سيۋجەتتى «ەسەنوۆتىڭ تاعدىرى» دەگەن اڭگىمە ەتىپ، «تىڭداعىلار» اتتى كىتابىنا كىرگىزدى. مىنەكي، يمانجانوۆ ەكەۋمىزدىڭ ارامىزداعى تۆورچەستۆولىق دوستىق وسىلاي باستالادى. مۇقان يمانجانوۆتىڭ تىكەلەي قامقورلىعىمەن 1956 -جىلى «الىستاعى اۋداندا» دەگەن اتپەن مەنىڭ تۇڭعىش وچەركتەر جيناعىم جەكە كىتاپ بوپ باسىلىپ شىقتى. ماعان س س س ر جازۋشىلار وداعىنا مۇشە بولىپ ءوتۋ ءۇشىن ءبىرىنشى رەكومەنداتسيانى دا مۇقان يمانجانوۆ بەردى (سەرىك قيرابايەۆ ەكەۋى) . مۇقان يمانجانوۆ جالعىز مەنىڭ عانا ەمەس، ول كەزدەگى كوپتەگەن جاس جازۋشىلاردىڭ (وسى كۇندە ولاردىڭ ءبىرسىپىراسى اتاقتى جازۋشى بولىپ كەتتى) شىنايى قامقورشىسى، ادال ۇستازى بولدى. مىنە، سول 1954 -جىلدىڭ قارلى كۇزىندە، تۇندە، اۋاتكوم پرەدسەداتەلىنىڭ كابينەتىندە قونىپ جاتىپ مۇقانعا ايتقان كىشكەنتاي اڭگىمە كەلە- كەلە كەۋدەمدى كەرنەپ، ونى ءوزىم جازباسىما بولمايتىن كۇيگە جەتتىم. مۇقان جازعان ول اڭگىمە اقىرى وسىنداي ۇلكەن رومانعا اينالدى. روماننىڭ ءبىر لينياسىنداعى ۇقساستىق وسىدان شىقتى.

سۇراق: ءسىز بۇل كىتاپتى قايدا: كۋرورتتا، تەڭىز جاعاسىندا ما، الدە ۇيدە، تەك كابينەتتە وتىرىپ قانا جازدىڭىز با؟ قالاي جازدىڭىز، باسىنان باستاپ اياعىنان ءبىر- اق شىقتىڭىز با؟

جاۋاپ: بىزدە كابينەت دەگەن بولمايدى. ءبىر بولمەدە ءتورت بۇرىش بولسا، ونىڭ ءبىر بۇرىشىن «كىتاپحانا» ، ەكىنشىسىن - «اس ىشەتىن ورىن» ، ءۇشىنشىسىن - «قوناق بولمە» ، ءتورتىنشىسىن «كابينەت» دەپ اتايمىز. كىتاپتىڭ كوپشىلىك بەتتەرىن سو «كابينەتتە» جازدىم. جەكە تاراۋلارىن اۋرۋحانادا جاتىپ جالعاستىرۋىما تۋرا كەلدى. مىسالى، مەڭتاي ولەتىن تاراۋدى اۋرۋحانادا، «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى مۇسا دىنىشيەۆپەن ءبىر پالاتادا جاتىپ ءبىتىردىم (مۇسەكەڭ سوقىر ىشەگىن الدىرعان- دى) . ال قالاي جازدىڭ دەگەنگە كەلسەك، باسىنان باستاپ، سىدىرتىپ اياعىنان ءبىر- اق شىققانىم جوق - تۆورچەستۆولىق پروتسەسس كەيدە قازاننىڭ قايناعانىنا ۇقساڭقىرايدى. قازانعا سۋدى تولتىرىپ، استىنا وت جاعىپ، بەتىنە قاراپ وتىرساڭ، ونىڭ بەتى بىردەن بۇرق- سارق دەپ قايناپ شىعا كەلمەيدى. انە جەردەن ءبىر بۇلك ەتىپ، مىنا جەردەن ءبىر بۇلك ەتىپ، بىرتە- بىرتە سۋ بەتى تۇتاس سارقىلداي باستايدى. سول سياقتى مەن روماننىڭ باسىن جازىپ جاتقاندا ونىڭ ورتا تۇسىندا، نە اياق كەزىندە ايتىلار ويلار، وقيعالار قاۋمالاپ كەلە بەرەدى. ونداي كەزدە مەن جازىپ وتىرعان جەرىمدى قويا قويىپ، جاڭادان كەلگەن ويلاردى دەرەۋ ءبىر- ءبىر جاپىراق قاعازعا ءتۇسىرىپ وتىردىم. ونىڭ ۇستىنە شىرت ۇيقىدا جاتقان شاعىن - تۇندە توسەكتەن ءتۇرتىپ وياتاتىن ويلار تاعى بولادى. كەيىن سول تۇستارعا جەتكەنىمدە، وسىدان بىرنەشە كۇن بۇرىن قاعازعا ءتۇسىرىپ العان وقيعالاردى ءوربىتىپ، جەكە ويلاردى سول كۇيىنشە رومانعا كوشىرىپ وتىردىم. كىتاپ تەك ۇيدە عانا جازىلعان جوق. سونىمەن بىرگە ونىڭ كوپتەگەن جولدارىن كوشەدە تۇرىپ تا جازدىم دەۋىمە بولادى. ويتكەنى تاڭەرتەڭ جۇمىسقا بارا جاتقانىندا نەشە الۋان ادامداردى كورەسىڭ، ولاردىڭ ءارتۇرلى قيمىلدارىن اڭعاراسىڭ. سودان وزىڭە وي ءتۇسىپ، كىتابىڭا كەرەكتى جاڭا دەتالدارعا كەزدەسەسىڭ، جاڭا ناقىلدار تاباسىن. جولدا كەزدەسكەن ۇركەك ويدان ايىرىلىپ قالماۋ ءۇشىن ءبىر ءۇيدىڭ بۇرىشىنا تۇرا قالىپ، جالما- جان قالتاڭنان قويىن داپتەرىڭ مەن قارىنداشىڭدى شىعارىپ، جاڭاعى ءسوزدى جازىپ الۋىڭ قاجەت. ءوز- وزىڭنەن توقتاي قالىپ، جانتالاسىپ قاعازعا بىرنارسەنى تۇرتە باستاۋىڭ ءجۇرىپ جاتقان جۇرتتان ۇيات تا. ۇيات بولسا دا ۇيتپەسكە امالىن جوق. ويتكەنى، باسقا كەلگەن وي، بۇتاققا قونعان ءبىر توپ تورعايمەن تەڭ. سول ساتىندە سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الماساڭ، توپ تورعاي پىر ەتىپ ۇشادى دا كەتەدى. سودان ۇمىتقان ويدى ىزدەۋدەن اۋىر ازاپ جوق. ىزدەگەنمەن ونى تابا المايسىڭ. مىسالى، كىتاپتاعى مىناداي جولدار ەڭ الدىمەن كوشەدە قويىن داپتەرگە تۇسكەن ەدى: «بالاسى اراق ىشسە شەشەسى ۋ ىشەدى. ماسكۇنەم، جامان بالا جاقسى انانى اجالىنان بۇرىن كورگە كىرگىزەدى. جاقسى دوس جامان اكەدەن ارتىق. كوشەدە كولدەنەڭ تۇرا قالىپ، ءبىرىنىڭ ەرنىن ءبىرى جۇلىپ جەردەي بوپ جالماپ، جۇرت كوزىنشە ءسۇيىسىپ جاتقان قىز بەن جىگىتتە ار دا، ۇيات تا بولمايدى. شوشاقاي قىز شەشەسىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرەدى» ، ت. ب. ءوستىپ بارىپ «ماحاببات، قىزىق مول جىلداردىڭ» وسى كۇنگى نۇسقاسى دۇنيەگە كەلدى.. .

سۇراق: بۇل كىتاپ ەندى قاشان قايتا باسىلىپ شىعادى؟

جاۋاپ: «ماحاببات، قىزىق مول جىلداردى» قايتا باستىرىپ شىعارۋ جايىندا «جازۋشى» باسپاسىنا دا، قازاقستان كومسومولىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنە دە وقىرمانداردان كوپتەگەن ءوتىنىش- تىلەكتەر ءتۇستى. جەر- جەردە ءوتىپ جاتقان وقىرماندار كونفەرەنتسيالارىندا ايتىلعان وسىنداي تىلەكتەردى جانە ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستان كومسومول ورتالىق كوميتەتى 1971 -جىلدىڭ باسىندا قازاقستان س س ر مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ ءباسپاسوز جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميتەتى مەن «جازۋشى» باسپاسىنا جاس وقىرمانداردىڭ تىلەگىن ايتىپ، بۇل كىتاپتى قايتا باسىپ شىعارۋ جونىندە ۇسىنىس ەنگىزدى. باسپا بۇل ءوتىنىشتى ەسكەرە وتىرىپ، ونى 1972 -جىلدىڭ جوسپارىنا ەنگىزدى. ءسويتىپ بۇل كىتاپ 1972 -جىلى «ماحاببات جىرلارى» دەگەن اتپەن قايتادان شىقتى. كىتاپ ەكى بولىمنەن تۇرادى. ءبىرىنشى بولىمگە «ماحاببات جىرى» ، «بوتاكوز» ، «اسەم» ، «ەسكى داپتەر» كىرەدى، ەكىنشى ءبولىم «ماحاببات، قىزىق مول جىلداردىڭ» ءبىر وزىنەن عانا تۇرادى. ەڭ العاشقى جوسپارىم بويىنشا وسىلاردىڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسىپ، ءبىر رومان دەپ اتادىم. روماننىڭ ءبىرىنشى بولىمىندە: جۋرناليست ەربول ەسەنوۆ وزگەلەر تۋرالى بايان ەتسە، ەكىنشى بولىمىندە ءوزى جانە ءوزىنىڭ دوستارى تۋرالى سىر شەرتەدى. وسى ارادا ەگەر كىتاپ قايتا باسىلسا، وعان وقىرماندار ايتقان كەيبىر ەسكەرتپەلەر ەسكەرىلدى مە دەگەن سۇراق تۋۋى مۇمكىن. ءيا، ەسكەرىلدى. ماسەلەن كازگۋ- دە وتكەن كونفەرەنسيادا ەربول مەڭتايدىڭ موينىن سىلەكەيلەي بەرەدى دەلىنگەن ەدى. ەندى ەربول سىلەكەيلەمەيتىن بولدى. سول سياقتى ارتىق دەگەن ابزاتستار قىسقارتىلدى. جۇرتتىڭ تىلەگىنە سايكەس كەيبىر بەتتەرگە تولىقتىرۋلار جاسالدى. كىتاپ 20 تاراۋدان تۇرادى. مۇنداي كولەمدى كىتاپتى كەيبىر اۆتورلار بىرنەشە بولىمگە بولەدى. ءار ءبولىمدى جەكە- جەكە تاراۋلايدى. مەن ويتپەدىم. كىتاپ ۇناسا، وقىرمان باس الماستان وقىر، ۇناماسا ءۇش بولىمگە ءبولىپ، وتىز تاراۋعا تارتىپ ەسكەكتەتسەڭ دە وقىمايدى دەپ ويلادىم دا، بۇل جاعىنىڭ «تەحنيكاسىنا» ءمان بەرمەدىم. وسىلاي ويلاسام دا جۇرت نارازىلىق بىلدىرمەس پە ەكەن دەپ ىشتەي سەزىكتەنىپ ءجۇردىم. باقسام، بۇعان وقىرماندار دا ءمان بەرمەپتى. سوندىقتان كىتاپتىڭ بۇل باسىلىمىندا ونى بولىمدەرگە بولمەي، بۇرىنعىشا قالدىردىم. قايتا باسىلىمىندا كىتابىم كەمشىلىكتەن ءجۇز پروتسەنت ارىلدى دەمەيمىن. كەم- كەتىكتەرى ءالى دە بولار. ولاردى جاڭا وقىرماندار كورسەتەر، ءسويتىپ تاعى دا تۇزەتەرمىن دەپ ويلايمىن.

 سۇراق: بۇل كىتاپتى مەڭتاي ولىمىمەن ءبىتىرۋ ءجون ەمەس پە ەدى؟ ودان سوڭ قالعان كەيىپكەرلەردىڭ كەيىننەن كىم بولعانىنىڭ كەرەگى نە؟

 جاۋاپ: ءوزى دە سولاي، كىتاپ مەڭتايدىڭ ولىمىمەن ءبىتىپ تۇر. سودان كەيىن ءبىر بەتتەي عانا ەپيلوگ رەتىندە باسقا كەيىپكەرلەردىڭ بۇگىنگى تاعدىرىنان مالىمەت بەرىلەدى. ويتكەنى، «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» وسىمەن بىتەدى. ولاي بولسا، وقىرمانداردىڭ وزگە كەيىپكەرلەردىڭ كەيىننەن كىم بولعانىن بىلگىسى كەلەر، ەندەشە بىرەۋگە قاجەت بولماعانىمەن، بىرەۋگە كەرەك بولار دەپ ويلادىم. ونىڭ ۇستىنە كەيبىر وقىرماندار بۇل كىتاپتىڭ جالعاسى قاشان شىعادى دەپ سۇرايدى. ەندى بىرەۋلەر: «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» ءۇش كىتاپتان تۇرۋى كەرەك. قازىرگىسىن ەكىنشى كىتاپ دەپ ەسەپتەپ، ەربولدىڭ سوعىسقا دەيىنگى جانە ۋنيۆەرسيتەت بىتىرگەننەن كەيىنگى ومىرىنە ارناپ ءبىرىنشى، ءۇشىنشى كىتاپتاردى جازۋ ءجون دەپ كەڭەس بەرەدى. ارينە، ونداي كىتاپتار بولمايدى. ەندەشە كىتاپتىڭ سوڭىنداعى ەپيلوگ ورنىنداعى كىشكەنتاي تاراۋى وقۋشىعا اۆتوردىڭ وسى ويىن جەتكىزۋ جونىندەگى جۇكتى ارقالاپ تۇر دەپ بىلگەن ءجون.

سۇراق: «مەنىڭ سىزدەردەن ءوتىنىشىم: «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار» كىتابىن بارشاعا ورتاق ءتىل - ورىس تىلىنە اۋدارتساڭىزدار ەكەن. مەنىڭ ورىس، تاجىك، دۇنگەن، تاتار قۇربىلارىم دا وقىسىن بۇل كىتاپتى. التاي جاپاربەكوۆا، جامبىل قالاسى» . وسىنداي ءوتىنىشتى تسەلينوگراد قالاسىنان قاسىم قارپىشيەۆ، چەرنيگوۆ قالاسىندا اسكەري بورىشىن وتەپ جاتقان جاۋىنگەر ساعىنباي قاراتايەۆ جانە باسقا وقىرماندار دا جولداعان.

جاۋاپ: وقىرمانداردىڭ وسى تىلەكتەرىن ەسكەرە وتىرىپ، «جازۋشى» باسپاسى بۇل كىتاپتى 1973 -جىلى ورىس تىلىندە باسىپ شىعارۋدى جوسپارلاپ، لەنينگرادتا تۇراتىن ورىس جازۋشىسى گ. ا. گورىشينمەن شارت جاساستى. جازۋشى گلەب گورىشين «ماحاببات، قىزىق مول جىلداردى» ورىس تىلىنە اۋدارىپ جاتىر. مىنەكي، وقىرمان حاتتارىنداعى اۆتورعا قويىلعان سۇراقتاردىڭ ەڭ نەگىزگىلەرى وسىلار. وسىمەن وقىرماندارعا جاۋابىمدى اياقتايمىن. ءار جۇرەكتە اسىل ادامگەرشىلىك، ايىرىلماس ماحاببات بولسىن. ومىردەن قول ۇستاسىپ وتەر جان سەرىك جالعىز جارىن شىن سۇيە بىلمەگەن ادام جولداسىن دا جاقسى كورە المايدى، كوللەكتيۆىن دە قۇرمەتتەي بىلمەيدى. جانجارىنا ادال بولماعان ادام قىلعان قىزمەت، ىستەگەن جۇمىس، اتقارعان قوعامدىق مىندەتىنە دە ادال بولا المايدى. كەۋدەسىندە ءوز ادامگەرشىلىك، بەرىك ماحاببات ۇيا سالماعان ادام اناسىنا دا، وتانىنا دا ادال بولا المايدى. جوعارىدا كەلتىرگەن وسى ويىمدى تاعى دا قايتالاعانىما كەشىرىم وتىنە وتىرىپ، ءار جاستىڭ جۇرەگىندە اسىل ماحاببات بولسىن، سول ماحاببات ءار جاس جانۇيانىڭ التىن دىڭگەگىنە اينالسىن دەپ تىلەيمىن، قىردا جايقالعان قىزعالداقتاي قىزدارىم مەن وندىردەي ورەن ۇلدارىم مەنىڭ! تەك جاس وتباسىنىڭ عانا ەمەس، «ماحاببات» دەگەن اسىل ەڭبەككە تۇيىلگەن وتانشىلدىق، ەڭبەكشىلدىك، دوستىق، تۋىستىق، باۋىرمالدىق، قازان ريەۆوليۋتسياسىنىڭ ىسىنە، داستۇرىنە جان- تانىمەن بەرىلگەندىك سەزىمدەرى ءبىزدىڭ ۇلى وتانىمىزدىڭ التىن دىڭگەگى بولسىن دەيمىن! جاستىقتىڭ، جىگەردىڭ، ادالدىقتىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ التىن تۋى اسىل ماحاببات جاساسىن!

10 - قاڭتار، 1972- ج.

سوڭى