اعىلشىن تىلىندە وقي الامىز با، جوق پا؟

استانا. قازاقپارات - ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعاديەۆ: «عىلىمداعى جاڭالىقتاردى قازاق تىلىنە ۋاقىتىندا اۋدارىپ وتىرۋ مۇمكىن ەمەس، سوندىقتان مەكتەپ جاسىنان باستاپ بالالار اعىلشىن، ورىس ءتىلىن يگەرۋى ءتيىس. جاراتىلىس تانۋ پاندەرى اعىلشىن تىلىندە وقىتىلۋى كەرەك»، - دەپ وتىر.

 وسى ورايدا، «جاراتىلىس تانۋ باعىتىنداعى پاندەردى اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ قانشالىقتى دۇرىس؟ وعان ءبىزدىڭ كادرلارىمىز دايىن با؟ اعىلشىن ءتىلىن بىلەسىز بە؟ ەگەر ءتىل بىلمەسەڭىز، قانشا ۋاقىتتا وسى ءتىلدى يگەرىپ كەتە الاسىز؟» دەگەن سۇراقتاردى ەل اعالارىنان سۇراپ كوردىك. بالالارعا قاتىستى اڭگىمەگە ەرەسەكتەر قانشالىقتى الاڭدايدى ەكەن؟ 

راحمان الشانوۆ، جوعارى وقۋ ورنى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى:



- دۇنيەجۇزىندەگى سوڭعى جاڭالىقتاردى اعىلشىن ءتىلى ارقىلى بىلەسىز. جاڭالىقتاردان قۇر قالىپ قويساڭىز، دامىمايسىز. سوعان بايلانىستى اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك. قاراپايىم عانا مىسال - ءبىز تاۋارلاردى شەتەلدەن الامىز. كوفەنى جيىرما ەل وندىرەتىن بولسا، ول بىزگە قىرىق ەل ارقىلى جەتەدى. ءوندىرۋشى ەلدەرمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەيتىن ماماندار جوق. كوپتەگەن وتاندىق كومپانيالاردىڭ سايتتارىنا قاراساڭ، ورىسشا- قازاقشا مەكەن- جايدان باسقا تۇك جازىلماعان. «ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز العا باسپاي جاتىر» ، - دەيدى.

ويتكەنى، الەمدىك جۇيە قالاي جۇمىس ىستەپ جاتقانىن بىلمەيدى. ماڭىزدى جاڭالىقتاردىڭ بارلىعى اعىلشىن تىلىندە شىعادى. بىزدە عىلىمي جوبالار قورعايتىن ادامدار بۇدان 20-30 جىل بۇرىن شىعىپ كەتكەن كىتاپتارعا سىلتەمە جاسايدى. الەم بۇدان 30 جىل بۇرىنعىدان الدەقايدا وزگەرىپ، ءوسىپ كەتتى عوي. مامان رەتىندە اعىلشىن ءتىلىن بىلمەسەڭىز، بولاشاقتا ەشكىمگە كەرەكسىز بولىپ قالاسىز. مۇعالىمدەر اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرىپ الماسا، قانداي مۇعالىم؟ اعىلشىن ءتىلىن بىلمەۋ دەگەن ارتتا قالىپ قالعان ۇعىم. ۇيرەنسىن. اقپاراتتىق تەحنولوگيا بويىنشا كۇن سايىن جاڭالىق بولادى. ونى بىلمەسە، قالاي سول ساباقتان ساباق بەرەدى؟ ءتىل بىلمەۋ - ماماننىڭ پروبلەماسى. قاجەت پە، يگەرىپ الادى. مەن نەمىسشە وقىعانمىن مەكتەپتە. بىزگە اعىلشىن ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك دەگەن تالاپ قويعان جوق كەزىندە. اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنسەم دەگەن ويىم بار. جاسىم كەلگەن اداممىن. ءتىل وقۋدى جاستارعا تاپسىرامىز ەندى. 

ءابدۋالى باەشوۆ، اكادەميك:

- حيميا، فيزيكا، ماتەماتيكانى قازاقتار قازاق تىلىندە وقۋعا قيىنسىنادى. جاراتىلىس تانۋدى تەك قانا اعىلشىن تىلىندە وقىتاتىن بولسا، ساۋاتسىزدىقتىڭ كوكەسى سوندا بولادى. 5-10-سىنىپقا دەيىن اعىلشىن ءتىلىن وقىدىم. ءبىراق، قازىر امەريكاعا بارىپ اعىلشىنشا نان سۇراپ الاتىن حالدە ەمەسپىن. كوپ بولسا، مىڭ قازاقتىڭ بىرەۋى عانا شەتەلگە شىعادى. ءبىلىم ءمينيسترى جاس قوي. ءتىل بىلەدى. ءبىراق، ەلدىڭ ءبارىن وزىمەن سالىستىرۋىنا بولمايدى. اۋىلداعى شارۋانىڭ بالاسىن، اۋىلدىڭ جايىن نەگە ويلامايدى؟

ءۇش ءتىلدى بىلگەن جاقسى. وعان قارسىلىعىم جوق. مىسالى، حيميانى، فيزيكانى اعىلشىن تىلىندە وقىتاتىنداي ءبارى بىردەي حيميك، فيزيك بولىپ كەتپەيدى عوي، حيميا، فيزيكا تۋرالى جالپى تۇسىنىك بولسا بولدى. 73 مىڭ مۇعالىمدى قايتا دايارلايمىز دەپتى. وعان قاراجاتتى قايدان تابادى؟ اۋىل بالالارىنىڭ ۇيىندە كومپيۋتەر تۇگىلى، مەكتەپتەگى كومپيۋتەرلەرى ينتەرنەتپەن تولىق قامتاماسىز ەتىلمەگەن، شىندىعىنا كەلسەك. ولار ءتىلدى قالاي ۇيرەنەدى، اعىلشىن ءتىلىنىڭ ءوزى قازاق تىلىندە وتەتىن بولسا؟ اس- سۋىڭدى سۇراپ الۋ دەڭگەيىندە اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنىپ الۋ قيىن ەمەس. تۇرمىستا ۇيرەنۋگە بولادى. اعىلشىن تىلىندە حيميانى، عىلىمدى يگەرۋگە 2-3 جىل جەتپەيدى. عىلىمي جوبالارىمدى ورىس تىلىندە قورعادىم. ءبىراق، ول ءتىلدىڭ ءوزىن 100 پايىز بىلەمىن دەپ ايتا المايمىن. قىسقاسى، جاراتىلىستانۋ باعىتىنداعى پاندەردى اعىلشىن تىلىندە وقىتۋعا تۇبەگەيلى قارسىمىن. ولاي ەتسەك، ءبىز جاپپاي ساۋاتسىزدىققا ۇشىرايمىز. 

دوس كوشىم، ساياساتتانۋشى:

- بۇل جەردە بىرنەشە ماسەلە بار. بىرىنشىدەن، بۇل ماسەلەنى سىنايتىن ادامدار ءۇش تىلدىلىككە، بەس تىلدىلىككە قارسى دەپ ويلاماۋ كەرەك. ءبارىمىز كوپ تىلدىلىكتى قولدايمىز. مەنىڭ ءۇش قىزىم بار. ءۇش تىلدە ەركىن سويلەپ، جازا الادى. قازاق ءوزى كوپ ءتىل بىلگەندى قولدايتىن حالىق. شاكارىمنىڭ ءوزى 8 ءتىل بىلگەن دەيدى. ءبىراق، بۇل جەردە ەكى ۇشتى ماسەلە بولىپ تۇر. بالالارعا ءبىرىنشى ءبىر ءتىلدى يگەرىپ الىپ، سوسىن ەكىنشى، ءۇشىنشى تىلگە كوشۋ دۇنيەجۇزىندە بار پراكتيكا. بىردەن ءۇش ءتىلدى ۇيرەتۋ بالالاردىڭ ميىنىڭ قابىلداۋىنا دا، پسيحولوگيالىق جاعىنان دا ۇلكەن سوققى دەپ ويلايمىن. ونى دارىگەرلەر دە، پسيحولوگتار دا ايتىپ ءجۇر.

 مىسالى، مەنىڭ قىزدارىم بالاباقشادا، باستاۋىش سىنىپتا تەك قانا قازاق ءتىلىن وقىدى. ورتا سىنىپتارعا بارعاندا ورىس ءتىلىن ۇيرەنە باستادى. وعان تەلەديدار دا، جولداستارى دا، كىتاپ، گازەت- جۋرنالدار دا ىقپال ەتتى. جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسكەسىن اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋگە ۇمتىلىپ، شەتەلگە بارىپ وقي باستادى. قىسقاسى، ءبارى ساتىلاپ ءجۇرۋ كەرەك. رادياتورعا سۋ قۇيعاندا لاق ەتكىزسەڭ تولىپ قالادى. اقىرىن قۇيساڭ، ەكى شەلەك سۋ كەتەدى. ءتىل وقىتۋ دا سول سياقتى. كوپ ءتىلدى وقىتۋ سوڭعى ۋاقىتتا قاتتى سىنعا ۇشىرادى. دەمەك، مينيسترلىك وسى ماسەلەنى زەرتتەپ، دالەلدەۋى كەرەك.

«مىنە، 3-4 جاستان باستاپ ءۇش تىلدە وقىتىپ جاتقان سەبەبىمىز - دۇنيەجۇزىندە مىناداي تاجىريبە بار، ولار مىناداي جەتىستىككە جەتتى»، - دەپ قوعامعا ءتۇسىندىرىپ بەرسىن. جوق، بىزدىكىلەر ءالى وسى ۋاقىتقا دەيىن ءۇش تىلدە وقىتۋدىڭ تيىمدىلىگىنە قوعامنىڭ كوزىن جەتكىزگەن جوق. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، جاراتىلىستانۋ باعىتىنداعى پاندەردى اعىلشىن تىلىندە وقىتۋ دەگەنگە كەلەيىك. قازاقستاندا 7 جارىم مىڭداي مەكتەپ بولسا، سونداعى جاراتىلىستانۋ باعىتىندا وقىتاتىن مۇعالىمدەر اعىلشىندى جاقسى بىلەدى دەگەنگە ءوز باسىم سەنبەيمىن. ولار جۋىق ارادا اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرىپ كەتەتىنىنە تاعى كۇماندىمىن. 10-15 -جىلسىز بۇل جۇيە جۇزەگە اسپايدى- اۋ. جوعارى وقۋ ورىندارىندا ماتەماتيكانى اعىلشىن تىلىندە ۇيرەتە الاتىنداي ماماندار دايىنداۋ ءۇشىن ۋاقىت كەرەك.

 قىسقاسى، بۇل جوبانى جۇزەگە اسىرۋعا بىزدە مۇمكىنشىلىك جوق. مەنىڭشە، پرەزيدەنت ايتىپ قالدى، ال ونى مينيسترلىكتەگىلەر جۇزەگە اسىرا سالۋعا اتوي سالىپ كىرىسكەن سياقتى. قوعامدى دايىنداماي، سەندىرمەي، كوزىن جەتكىزبەي ءىس العا باسپايدى. ءبىز دەموكراتيالى ەلمىز. قوعام تالاپ ەتكەن سۇراققا ۇكىمەت سەنىمدى جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. مىسالى، دۇنيەءجۇزىنىڭ قاي ەلىندە بالاباقشادان باستاپ ءۇش ءتىلدى ۇيرەتىپ جاتىر؟ سونى ايتسىنشى. دۇنيەءجۇزىنىڭ پسيحولوگ- عالىمدارى ادامداردىڭ ەكىنشى ءتىلدى قابىلداۋى 12 جاستان باستالۋى كەرەك ەكەنىن ەسكەرتەدى. ءيا، 5-6 جاستان باستاپ 2-3 ءتىلدى ۇيرەنە الاتىن دارىندى بالالار بار. ولار مىڭنان ءبىر. ءبىز اسىعىستىق ارقىلى ۇلكەن قاۋىپكە بارا جاتقان سياقتىمىز. ءبىزدىڭ قازىر بۇلدىرگەنىمىزدى 50  جىلدىڭ ىشىندە قايتا قالپىنا كەلتىرە الماي قالۋىمىز مۇمكىن. ءبىلىم جۇيەسىنىڭ ءبۇلىنۋى سەل ءجۇرىپ، جەر سىلكىنگەننەن دە قيىن. اپاتتان بۇلىنگەن جەردى 1 جىلدىڭ ىشىندە قالىپقا كەلتىرۋگە بولادى. ۇرپاقتىڭ قابىلداۋ دەڭگەيىنىڭ، پسيحولوگياسىنىڭ بۇزىلۋى كەم دەگەندە 50 جىل وتپەي قالىپقا كەلمەيدى.

 مەن بۇل جوباعا قارسى شىقپايمىن دا، قولدامايمىن دا. مەملەكەت تاراپىنان ءۇش ءتىلدى قاتار وقىتۋ، جاراتىلىستانۋ باعىتىن اعىلشىن تىلىندە وقىتۋدىڭ تيىمدىلىگىن ناقتى دالەلدەپ بەرۋى ءتيىس. كەرەك دەسەڭىز، ءبىز 10 ءتىلدى مەڭگەرىپ الاتىن قابىلەتتى حالىقپىز. مەن اعىلشىن ءتىلىن بىلەمىن دەپ ايتا المايمىن. 2-3 جىل الاڭسىز اعىلشىن ءتىلىن وقىسام، جارتىلاي مەڭگەرۋىم مۇمكىن. مەنىڭ جولداسىم جوعارى وقۋ ورنىندا ساباق بەرەدى. «اعىلشىن تىلىندە لەكسيا وقىڭدار» دەگەن تالاپتار قويىلا باستاپتى. دال وسىنداي جاعدايدى قىتاي ەلىنەن كەزدەستىردىم. ءبىراق، جاسى 40 تان اسقاندارعا ونداي تالاپ قويىلمايدى ەكەن. جاسى 40-تان اسقاندار ساباقتارىن بۇرىنعىشا بەرە بەرەدى. ال، جاستار جاعى ۇيرەنىپ الۋى كەرەك ەكەن.

جادىرا نارماحانوۆا

«ۇلان»، №11

15.03.2016