بەكسۇلتان نۇرجەكە ۇلى: ويدان تاريح جاساۋ - قىلمىس

نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - «ءبىزدىڭ تاريحشىلارىمىز ارحيۆپەن جۇمىس ىستەمەيدى ەكەن عوي، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن بەكسۇلتان اعا. - 1916 -جىلعى كوتەرىلىس دەگەندە ۇزاق پەن جامەڭكەنى، مىنا جاقتان بەكبولاتتى ايتامىز. ال ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ قولباسشىلارى تولىپ جاتىر ەكەن. ءبىزدىڭ تاريحشىلار تاريحقا تەك جالاقى الاتىن جەر دەپ قانا قاراي ما دەگەن توقتامعا كەلدىم».
None
None

ەسىك قورعانىنان تابىلعان التىن ادامنىڭ ەشقانداي عىلىمي جورامالسىز، كەزدەيسوق اشىلعانىن قازاقتىڭ باعى دەپ بىلەتىن جازۋشى ىزدەۋ- سۇراۋسىز جاتقان وبالار جونىندە دە ايتتى.

«رايىمبەك باتىردىڭ ەسكەرتكىشىن قويىپ جاتىر جەر- جەردە. دۋلىعا، ساۋىت كيگىزىپ قويادى. ال ول تاريحي شىندىققا جاناسپايدى. رايىمبەك دەگەن دۋلىعا، ساۋىت كيگەن باتىر ەمەس»، - دەپ، ونىڭ دا جاي- جاپسارىن ءتۇسىندىردى.

بەكسۇلتان نۇرجەكە ۇلىن ءبىز ماحابباتتىڭ جارشىسى رەتىندە كوبىرەك بىلەر ەدىك. «كۇتۋمەن كەشكەن عۇمىر»، «ءبىر وكىنىش، ءبىر ءۇمىت» روماندارى، پوۆەستەرى، اڭگىمەلەرى - ءبارى دە ماحاببات تۋرالى. ال جاڭا تۋىندىسى - تاريحي رومان. «ءاي، دۇنيە- اي!» دەپ اتالادى. بەكسۇلتان اعاعا سۇحباتقا بارماس بۇرىن روماندى وقىپ شىقتىق. ءبىر دەممەن وقىلاتىن شىعارما ەكەن. اڭگىمەنى دە وسى جاڭا شىعارمادان باستادىق.

- بەكسۇلتان اعا، اڭگىمەنى جاڭا رومانىڭىزدان باستاساق. بەس اي بويى ارحيۆتە وتىرعانىڭىزدى ايتتىڭىز. بۇنىڭ الدىندا دا ازدى- كەمدى تاريحي تاقىرىپقا قالام تارتىپ ءجۇردىڭىز. نەگە ءدال 1916 -جىلعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستى تاقىرىپ وزەگى ەتىپ الدىڭىز؟ شىعارما پاتشاعا اسكەر بەرۋگە قارسىلىقتان باستالىپ، 1991 -جىلمەن اياقتالادى ەكەن. وسىنداي تاريحي شىعارمانى جازۋعا نە ىقپال ەتتى، نە تۇرتكى بولدى؟

- 1916 -جىلعى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ جاعدايىن بالا كەزىمنەن ەستىگەن اداممىن. ول كەزدە جەتىسۋداعى ۇلكەن ۋەزدىڭ ءبىرى جاركەنت ۋەزى بولدى. مەنىڭ اتام، ەشمۇحامبەت دەگەن كىسى، 1879 -جىلى تۋعان. 1881-82 -جىلدارى بۇل كىسىنىڭ اكەسى تۇرعاندى كولپاكوۆسكيدىڭ اسكەرى اتىپ ولتىرگەن. سونداعىسى، تۇرعان اتامىز اتپاز بولعان ادام، ءوزى سەرىلەۋ. قاليشا دەگەن سۇلۋ قارىنداسى بار ەكەن. ەل كوشىپ، بەلجايلاۋدىڭ اقتاستى دەگەن بەتىنە قونىستانىپ جاتقاندارىندا ەكى اسكەر كەلىپ، اتىن تارتىپ الماق بولادى. ءبىرىن كوكپارعا دەپ ساقتايدى ەكەن، ءبىرىن بايگەگە قوسادى ەكەن، ەكەۋى دە سىلانىپ تۇرعان جۇيرىك اتتار عوي. ورىستار ۇيگە كىرىپ كەلگەن كەزدە ەكى اتىن الىپ قاشادى. انالار ارتىنان قۋادى. جۇيرىكتىڭ اتى جۇيرىك، ارشالى بەتكەيگە ءوتىپ، اداستىرىپ كەتەدى.

ءبىراق، «قىرىق جىل قىرعىن بولسا دا اجالدى ولەدى» دەگەن بار. قۋعىنشىلار قايدا كەتتى ەكەن دەپ توبەگە شىققانىندا اناۋ ءيتتىڭ بالالارى جاتا قالىپ اتادى. وق ءتيىپ، اتتان قۇلايدى. وسكەلەڭ دەگەن شەشەمىز، نايماننىڭ قىزى، ەرجۇرەك كىسى بولعان بولۋى كەرەك. كۇيەۋىن قۋىپ كەتكەنىن بىلە سالا اتقا ءمىنىپ، ارتتارىنان قۋادى. بارسا، كۇيەۋى ومىرتقا تۇسىنان قان شاپشىپ جاتىر ەكەن، ءبىر ورىس اتتىڭ ۇستىنەن قاراپ تۇرىپتى. سوندا وسكەلەڭ شەشەمىز اتتان تۇسە سالا، اناۋ ورىستى ات ۇستىنەن جۇلىپ الادى. قىلعىندىرىپ، تىزەگە باسىپ جاتقانىندا ەكىنشى ورىس شەشەمىزدى مىلتىقتىڭ دۇمىمەن ۇرادى. شەشەمىز ەسىن جيناعانشا ەكەۋى دە كەتىپ قالعان. وسى جاعدايدىڭ بارلىعىن اتام ايتىپ وتىراتىن. مۇقا بولىستىڭ ەلدى بىرىكتىرە الماعانىن، ەلدىڭ اۋىزبىرشىلىگى بولماعانىن ايتاتىن. وسى وقيعانى ءوزىمنىڭ «كۇتۋمەن كەشكەن عۇمىر» رومانىمدا باستادىم. ول كەڭەستىك ءداۋىر. ءارى ارحيۆ ماتەريالدارى ەمەس، اتامنىڭ ايتقان اڭگىمەسىنىڭ نەگىزىندە عانا جازىلدى.

كەيىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قيلى زامانىن» وقىدىم، ۇلكەن كىسىلەردىڭ اڭگىمەلەرىن تىڭدادىم. ءسويتىپ جۇرگەن ۋاقىتتا، وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ قۇجاتتارى تابىلدى. «حالىق جاۋى» اتانىپ، اتىلاتىن كەزىندە بۇكىل قۇجاتتارى تاركىلەنگەن عوي. تەرگەۋشى ەۆرەي جىگىتى بولعان ەكەن، سول «ورتەلدى» دەپ حاتتاما تولتىرىپ، ءبىراق ورتەمەي ساقتاپ قالىپتى. ءوزى جالعىزباستى عۇمىر كەشىپتى، ەشكىمى جوق ەكەن. الماتىنىڭ قونايەۆ كوشەسىندە ءوزى تۇراتىن ۇيىندە سول قۇجاتتار ساندىقتا ساقتالىپ جاتىپتى. ءبىر كۇنى الگى تەرگەۋشى قايتىس بولادى. كورشىلەرى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالعاننان كەيىن ءۇيىن قاراپ، ساندىعىن اشادى. اشسا، باستان-اياق ارابشا جازىلعان قولجازبالار دەيدى. كورشىلەرى مەملەكەتتىك مۇراعاتقا تەلەفون سوعادى. ارحيۆتىڭ قىزمەتكەرلەرى كەلىپ قاراسا، ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ ماتەريالدارى ەكەن. سونى وبلىستىق مۇراعاتتىڭ قىزمەتكەرلەرى جيناقتاپ، كىتاپ ەتىپ شىعارادى. مۇراعات ديرەكتورى سونىڭ ءبىر داناسىن ماعان بەرىپ، پىكىر جازۋىمدى ءوتىندى. وقىپ وتىرىپ تاڭعالدىم، كەيىن «ءىلياس تانۋدىڭ جاڭا بەتتەرى» دەگەن ماقالا جازدىم. «جولداستار» رومانىنىڭ العاشقى نۇسقاسى دا بار ەدى سوندا.

ول كىسىنىڭ «جاركەنت ۇيەزى» دەگەن كىتابى شىققان. جاركەنتكە ورىستاردىڭ قالاي كەلگەنى، ۇزىناعاشتىڭ شايقاسى قالاي بولعانى، 1916 -جىلعى كوتەرىلىستىڭ نە بولعانى، وندا حالىقتى قالاي قىرعانى، 1916 -جىلعى كوتەرىلىسكە قاتىسقان اۋباكىردىڭ ەستەلىگى، الدابەرگەننىڭ ەستەلىگى، كودەكتىڭ ولەڭدەرى، ونىڭ ار جاعىندا البان كوتەرىلىسىن تۇڭعىش باستاعان تازابەك پۇسىرمانوۆتىڭ جازبالارى، وعان ۇزاق باتىردىڭ اكەسى ساۋرىقتىڭ قالاي قاتىسقانى، ءبارى- ءبارى جازىلعان ەكەن. وسىنىڭ بارلىعى سەبەپ بولدى دا، ارحيۆكە وتىردىم. بۇل روماندى 2004 -جىلى باستاعان بولاتىنمىن. ءىلياستىڭ ايتقانىمەن عانا. سول ۋاقىتتا قولىما سەيدالىم تانەكەيەۆتىڭ جازبالارى ءتۇستى. قاراسام، ەكەۋى ۇيلەسپەيدى. مۇراعاتتاعى قوردى كورسەتكەن ەكەن، سوندا بارىپ ەدىم، تابا المادىم. سونىمەن ءوزىم كىرىسىپ كەتتىم. بەس اي وتىردىم. ادام ءبىر نارسەنىڭ ۇستىنەن تۇسكەندە ەسەڭگىرەگەندەي ءبىر جاعدايدا بولادى عوي. مەندە دە تۋرا سولاي بولدى.

1916 -جىلعى ۇلت- ازاتتىق قوزعالىس تۋرالى كوزقاراسىمىزدىڭ مۇلدەم جەتىمسىز ەكەنىنە كوزىم جەتتى. بارلىق قۇجاتتىڭ كوشىرمەسىن ەكى دانادان جاسادىم. ول ۋاقىتتا روماننىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى بىتكەن بولاتىن. جىرتىپ تاستادىم دا، قايتا جازدىم. ويتكەنى، بۇرىنعى كوزقاراسىم مۇلدەم قاتە ەكەن. قايتا جازىپ، ەكىنشى ءبولىمنىڭ ورتاسىنا كەلگەندە كوزىم كورمەي قالدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ارحيۆتەن كوشىرىپ العان دۇنيەمنىڭ بىرەۋى جوعالدى. تاستاپ كەتكەنىمدى، ءيا باسقالاي جوعالتقانىمدى بىلمەيمىن. ەكىنشىسىن قولعا الدىم. جازامىن، ءوز جازعانىمدى ءوزىم وقي المايمىن. سودان ادام جالدادىم. كوبى وقي الماي قينالدى. كەيبىر ايەل بالالاردا ادامنىڭ قولتاڭباسىن وقي الاتىن ەرەكشە قاسيەت بولادى. سونداي ءبىر كەلىنشەك كومەكتەستى. ول دا مەنەن مەزى بولدى. ويتكەنى، قايتا جازامىن، قايتا- قايتا تۇزەتەمىن. وسىلايشا، ءيتىمىز شىعىپ ءجۇرىپ بىتىردىك.

مەن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ سول كەزدەگى كورەگەندىلىگىنە، زەردەلىلىگىنە تاڭعالدىم. بۇرىنعى وقىعاندارىمىزدىڭ ىشىندە تاريحقا بارعان كىسى ەكەن. وتە ءدال بارعان جانە. بىزدە تاريحقا دەگەن كوزقاراس دۇرىس قالىپتاسپاعان. تاريحي شىعارما جازعان ادامداردىڭ ءبارى ويدان تاريح جاساعىسى كەلەدى. ول - قىلمىس. ءجاي عانا قيانات ەمەس، قىلمىس. تاريحتى بۇرمالاۋعا بولمايدى. ماسەلەن، ناۋرىزباي باتىر جەكپە- جەكتە قاسكەلەڭدى جەڭگەنىنە كوزىڭ جەتىپ وتىر. ەندى قاسكەلەڭدى اپارىپ بىرەسە قابانبايمەن، بىرەسە بوگەنبايمەن جەكپە- جەككە شىعارىپ قويۋعا بولمايدى عوي. شەجىرەدە دە، جازبا دەرەكتە دە بار تاريحي شىندىقتى بۇرمالاۋعا بولمايدى. ەنتسيكلوپەديادا دا تۇر. ونى بۇرمالاۋ - تاريحقا جاسالعان قيانات. ال سول جەكپە- جەكتەگى قاسكەلەڭنىڭ سەزىمىن، ناۋرىزباي سەزىمىن كورسەتۋگە جازۋشىنىڭ حاقىسى بار. مادەني دەڭگەيىنە، ءبىلىم دارەجەسىنە قاراي ونى اشا ءبىلۋى كەرەك. سوندا سەن تاريحي فاكتىگە قيانات جاسامايسىڭ. ال سەزىمدى جەتكىزۋ - ونەر. وسى سەزىمدى جەتكىزۋ جاعىنان عانا جازۋشى ءوزىنىڭ شەبەرلىگىن كورسەتۋگە ءتيىس. ال تاريحي فاكتىنى ەشقاشان بۇرمالاۋعا بولمايدى.

وربۇلاق شايقاسىنا قاتىستى دا ەكى ءتۇرلى دەرەك بار. قازىبەك بەك تاۋاسار ۇلى بابالارىمىزدىڭ 700 قولمەن قارسى شىققانىن ايتادى. ورىس دەرەگىندە 600 قول دەيدى. تاريحي شىعارما جازامىن دەگەن ادام وسى ەكى دەرەكتىڭ بىرەۋىن دالەلدەۋى كەرەك. دالەلدەۋ ءۇشىن شىندىققا كەلۋى كەرەك. ورىستار تۇتقىنداردىڭ دەرەگىنەن الىپ وتىر. ال قازىبەك بەك ماتايدىڭ شەجىرەسىنەن الىپ وتىر. قايسىسى دۇرىس دەگەنگە كەلگەندە، مەن ماتايدىڭ شەجىرەسىنە جۇگىنەمىن. ويتكەنى، ول - قازاقتىڭ ءوزى. ءوزى قاتىسپاسا دا، اتاسىنان جازىپ العان. ارادا 20-30 جىل عانا ۋاقىت وتكەندە. ال 20-30 جىلدا ادام بولعان وقيعا تۋراسىنان جاڭىلا قويمايدى. جان- جاقتى ويلاستىرا كەلگەندە، نانىمدىلاۋى، تۋراسى سول 700 ادام دەگەنگە كەلەدى. مۇنى تاڭداپ الۋعا جازۋشىنىڭ حاقىسى بار. ءبىراق، وربۇلاق شايقاسىنىڭ جىلىن، مەزگىلىن نە بولعان جەرىن وزگەرتۋگە حاقىسى جوق. قۇدايعا شۇكىر، قازىر وربۇلاق شايقاسى وقۋلىققا كىردى. مۇنى تاريحتىڭ ۇلكەن جەمىسى دەپ بىلەمىن.

قازاق يكونانى نەعىلادى؟!

جاڭا روماندى «ءاي، دۇنيە-اي!» دەپ اتاعان سەبەبىم، بۇل جەكە ادامنىڭ تاعدىرى ەمەس. باس كەيىپكەرى - ءشايى دەگەن الباننىڭ قىزى. 2016 -جىلى البان كوتەرىلىسىنە، تورعاي كوتەرىلىسىنە، جالپى ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىسكە 100 جىل تولادى. بۇل قازاقتىڭ ۇلكەن ءبىر تاريحي بەلەسى. قازاقتىڭ ۇلكەن قايراتكەرلەرى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان الاش ازاماتتارى 1916 -جىلعى كوتەرىلىسكە شىعۋدىڭ قاجەتى جوق دەگەن. «حالىق قىرىلىپ قالادى، قارسى شىعامىز دەپ قازاقتى قىرىپ الماۋ كەرەك» دەگەن ۇستانىمدا بولعان. كەيبىرەۋلەر وسىنىڭ ءوڭىن تەرىس اينالدىرىپ، ەل الدىنداعى ازاماتتاردىڭ حالىققا دەگەن قاستاندىعى تۇرعىسىندا باعالاعان.

ال مىنا تاريحتى كورگەننەن كەيىن سولاردىڭ ۇستانىمىنىڭ دۇرىستىعىنا كوزىم جەتتى. 1916 -جىلى اسكەري قىزمەتكە بارسا، مىنا قارسىلىقپەن سالىستىرعاندا حالىق ءجۇز ەسە از قىرىلاتىن ەدى. قازاقتىڭ جەرىنە قالاي يەلىك ەتسەم دەپ وتىرعان ورىس پاتشالىعىنىڭ قۇدايى بەردى، «قازاقتار قارسى تۇردى» دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، قىرىپ سالدى. قىرعاندا دا ايامادى. فون بەرگ دەگەن كەيىپكەر بار روماندا، قىلداي قيانات جاساعان جوقپىن، ارحيۆتەن الدىم، بارلىعى ءوز ءسوزى. قارا يۆان دەگەن ءبىر ومارتاشىنى قازاقتار اۋىلدان قۋىپ جىبەرىپتى دەپ، كراۆچەنكو سوعان كومەكتەسۋگە جىبەرگەن ادام. ولتىرمەگەن، ۇرماعان- سوقپاعان، انشەيىن اۋىلدان قۋىپ جىبەرگەن. سوعان كومەككە كەلگەن. ال تىرلىگى اناۋ. تۇنگى ساعات 12 دەن وتە كەلىپ، «كوتەرىلىسشىلەردى قىردىق» دەيدى. تۇنگى ون ەكىدە ەل ۇيقىعا جاتپاي ما، نەعىلعان كوتەرىلىسشى؟!

«70 ىن قىردىق، قالعاندارى تاۋعا قاشىپ تىعىلدى» دەگەن دە سونىڭ ءوز ءسوزى. قاشىپ تىعىلعاندار - ايەلدەر، بالا- شاعا. وقيعا قىركۇيەك، قازان ايىندا بولعان. قىرعانىن قىرىپ، قالعانىن قۋىپ، ۇيلەرىن ورتەپ جىبەرگەن. كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا دالادا قالعان ادام ءوزى- اق اشتان، سۋىقتان قىرىلىپ قالماي ما؟! بۇل - ساياساتتى بۇركەنگەن سۇمدىق. فون بەرگ ونىمەن توقتامايدى، كەلەسى اۋىلعا بارادى، ودان كەلەسى اۋىلعا وتەدى، ءسويتىپ قارقاراعا تاڭعا جۋىق كەلەدى. ەرتەسىنە مىڭعىرعان مالى بار، قايسى ءبىرىنىڭ ومىراۋىندا پاتشانىڭ بەرگەن مەدالى بار، ۇلكەن كوش كەلە جاتادى. سول كوشتى قىرادى. امان- ەسەن قىتايعا ءوتىپ كەتسەك دەپ كەلە جاتقانداردى دا كوتەرىلىسشى دەپ، قىرىپ سالادى. وزدەرىن اقتاعان سيقى ءتىپتى كۇلكىلى. «قازاقتاردىڭ ۇيلەرىنەن يكونالار شىقتى، ايەلدەردىڭ اشەكەي بۇيىمدارى شىقتى» دەيدى. سونداعىسى، «ورىستاردى قىرىپ، تارتىپ العانى» دەگەنگە كەلتىرەدى. يكونانى نەعىلادى قازاق؟!

بۇل دەرەكتىڭ بارلىعىن قايدان الدىم دەگەنگە كەلەيىك. 1916 -جىلعى كۇزدە حالىق قىتايعا قاراي وپىر- توپىر قاشتى. سۋدان وتكەندە ءبىرىنىڭ ءۇستىن ءبىرى باسقان. سول جەردە جيىرما شاقتى بالانىڭ باتپاققا قاتىپ ولگەنىن ايعاقتايتىن دەرەكتەر بار. كۇزگى سۋىقتى بىلەسىڭ. سۇمبەنىڭ سۋىعى بەلگىلى. بۇل - قىتايعا امان- ەسەن ءوتىپ كەتكەن الدابەرگەندەردىڭ ەستەلىگى. وسىنىڭ بارلىعىن ءىلياس جانسۇگىروۆ جازدىرىپ العان. ءبىزدىڭ زيالى اعالارىمىز بىزدەن گورى كورەگەن بولعان. كوزكورگەندەردى سويلەتىپ، بارلىعىن جازدىرىپ العان. ءبىز ەشتەڭەنى جازدىرىپ العان جوقپىز عوي! اسەتتىڭ ىرىسجانمەن ايتىسى دەگەندى الايىق. شاشۋباي زيالىلارىمىزدىڭ ورتاسىندا ءجۇردى. سول كەزدە بىردە- بىرەۋى «ىرىسجان دەگەنمەن ايتىسىپتى عوي، ول كىم ەدى؟» دەپ سۇراماعان عوي. ىرىسجان دەگەن ادام ومىردە جوق، مىسالى. اسەت تە بەرتىنگە دەيىن ءجۇردى، ەشكىم ءوز اۋزىنان جازىپ الماعان. ال ىرىسجانمەن ايتىس - داستان، اسەتتىڭ ءوزىنىڭ شىعارماسى. وسىندايدى ءبىز ەسكەرمەدىك. ءىلياس اعالارىمىز قانداي كورەگەن بولعان؟! بولاشاق تاريحقا كەرەك، ۇرپاق ءبىلسىن دەگەن.

كوزىم كورگەندە ارحيۆتە ءالى دە وتىراتىن ەدىم

1917 -جىلى اقپاندا ۋاقىتشا ۇكىمەت ورنادى، پاتشا تاعىنان قۇلادى. كەرەنسكيي باسقارعان ۋاقىتشا ۇكىمەت جارلىعىنىڭ قالعان قازاقتى امان- ەسەن ساقتاپ قالۋعا پايداسى ءتيدى. قىتايعا قاشىپ كەتكەن حالىقتى كەرى قايتاردى. ول كوشتە دە اشتىقتان ءبىراز حالىق قىرىلعان. ارى بارا جاتقاندا دا قاتارى سيرەگەن. سول وقيعانى كوزبەن كورگەن ادامداردىڭ ەستەلىگىن وقىپ وتىرساڭ تاڭعالاسىڭ. «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەيدى عوي، ال قازاقتىڭ سۇراۋى بولماعان. الدابەرگەن كورىپكەلوۆتەر جالاڭاشتا ءومىر سۇرگەن قوجابەكوۆ دەگەن اعامىز بولعانىن ايتادى. شىعارمامدا سامسالى دەگەن كەيىپكەر ەتىپ الدىم. سول كىسىنىڭ كۇندەلىگى بار مەنىڭ قولىمدا. وسى كۇندەلىك كوپ كومەكتەستى. 8-9 جاستاعى بالا، بۇكىل كورگەنىن جازادى. ول كەزدەگى بالالاردىڭ اقىل- ويى ەرەك. سول كىسىنىڭ ەستىلىگىنەن وقىدىم، كەلە جاتقان ادامدار الدىمەن باسى قالتىراقتايدى ەكەن، ءسويتىپ كەلە جاتىپ جىعىلادى ەكەن، كومەككە كەلسە، ءجۇرىپ كەتكەن. اشتىقتان السىرەگەن ادامنىڭ سوڭعى قۋاتى تاۋسىلعانى سولاي بولادى ەكەن.

«ءبىر كورپەنى جامىلعان ون ادامنىڭ سول كۇيى سۋىقتان قاتىپ قالعانىن كوردىك» دەپ جازادى. وسىنىڭ سۇراۋى جوق! 1916 -جىلعى قانشا حالىق قىرىلدى، ەسەبىن كىم بىلەدى؟! ءتىپتى، 30-جىلدارداعى اشتىقتا قانشا حالىق قىرىلعانىن ناقتى بىلمەيمىز. حالىقتىڭ ۇشتەن ءبىرى قىرىلدى دەيدى، ۇشتەن ەكىسى قىرىلدى. 6 ميلليون قازاقتان 2 ميلليونعا جەتەر- جەتپەس قانا قالدى. ارحيۆتە وتىرعانىمدا ءبىزدىڭ تاريحىمىزدىڭ وسىنداي بۇرىڭعىر، بۇلدىر جاقتارى كوپ ەكەنىنە كوزىم جەتتى. ەرەنسىز، اسىقپايتۇعىن، بويكۇيەز حالىق ەكەنبىز. تاريحشىلارىمىز ىستەپ جاتقان ىسىنە ۇلتىمنىڭ، مەملەكەتىمنىڭ ءىسى دەپ قارامايدى ەكەن. ماماندىعىم، جالاقى الىپ وتىرعان جۇمىسىم دەپ قانا قارايدى ەكەن. تاريحشى دەگەن ونداي بولماۋى كەرەك. تاريحشى كۇنى- ءتۇنى ۇيىقتامايتىن ادام بولۋى كەرەك.

قىتايعا ازاپپەن ءوتىپ، ازاپپەن قايتا بەرى وتكەن حالىقتىڭ الدىنان كەڭەس وكىمەتى شىقتى. جۇرتتىڭ ءبارى تەڭ بولۋى كەرەك دەپ ۇراندادى. اناداي قيامەتتى كورىپ كەلگەن حالىق ول وكىمەتتى قولداماعاندا كىمدى قولدايدى؟! پاتشا وكىمەتىنىڭ قىرعىنىن كوردى، قازاقتىڭ ادام قۇرلى بولماعانىن كوردى، ەندى كەلىپ ءبارىن تەڭ ەتكەلى جاتسا، سوۆەت وكىمەتىن جاقتاماي، كىمدى جاقتايدى؟! سامسالى اعامىز ءوز كوزىمەن كورگەنىن جازادى. جۇرتتىڭ كوزىنشە اتاماندى اتىپ تاستايدى. ول اتاماننىڭ بالاسىنىڭ حالىقتى قالاي قان قاقساتقانىن كوزىمەن كورگەن ادام. ەندى سولاردى ەل الدىندا اتىپ تاستاپ جاتسا، قازاق وعان قالاي سەنبەيدى؟! ارحيۆ ارقىلى ۋاقىتشا وكىمەتكە قاتىستى پىكىرىم قالىپتاستى. ءسويتتىم دە، كوتەرىلىستى عانا جازامىن دەگەن ويىمنان اينىپ، قايتا جازدىم. وسى رومانعا 11 جىل ۋاقىتىم كەتتى. ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ 100 جىلدىعىنا ۇلگەرەيىن دەگەن ويىم دا بولعان جوق. ءبىراق، رەتى سولاي بولدى. ەگەر كوزىم كورگەندە مۇراعاتتى ءالى دە اقتاراتىن ەدىم.

تاريحي فاكتىمەن قاتار، جازۋشىنىڭ ويدان شىعارعان كەيىپكەرى بولادى. ونسىز شىعارما بايلانىسپايدى. شىعارمانى بايلانىستىرۋ ءۇشىن سونىڭ بارلىعىن باستان- اياق كورەتىن، ۇيلەستىرەتىن كەيىپكەردى ويدان ءوزىڭ جاساۋىڭ كەرەك.

- سىزدە ول كەيىپكەر ءشايى عوي؟

- ءيا، ءشايى. سامسالىنىڭ بالا كەزى بار، تازابەكتىڭ ماحابباتى بار، اۋباكىر بار، ۇزاق پەن جامەڭكە بار، سەرىكباي بار، ءبارى دە سول زاماندا بولعان تاريحي ادامدار. تاريحتا بار ادام بولعاننان كەيىن اۋباكىردىڭ ءوزىنىڭ ەستەلىگى بار، الدابەرگەننىڭ ءوز ەستەلىگى بار. ەستەلىك دەگەن - شىندىق.

- اراسىندا ارقادان اۋىپ كەلگەندەر بار...

- ول دا تاريحي شىندىق. مىسالى، ىدىرىس كوشكىنوۆتەردىڭ تۇقىمى. ىدىرىس كوشكىنوۆتىڭ ءىنىسى اۋەسحانمەن ۇيىنە قونا جاتىپ اڭگىمەلەسكەن اداممىن. اتىن اتاماسام دا، سونى پايدالاندىم. ءبىر جاعى تاريحي فاكتى، ەكىنشى جاعىنان دامىتۋ ءۇشىن ويدان قوسىلعان جەرى دە بار.

تاساشىنىڭ اۋزىندا ءبىر ادامدى جالاڭاشتاپ اسىپ كەتەدى. ول دا ارحيۆتە بار دەرەك، ءبىراق اتى اتالماعان. مەن ونى قوجاق دەپ الدىم. كوبىنەسە قارقارا كوتەرىلىسى دەپ ايتىلادى. ول دۇرىس ەمەس. نەگىزىندە ول البان كوتەرىلىسى. بۇل جەردە رۋدىڭ، تايپانىڭ اڭگىمەسىن كوتەرەيىن دەپ وتىرعان جوقپىن. تاريحي فاكتىنىڭ ءوزى سولاي. ەكى ۋەزدىڭ ادامدارى قاتىسقان. جاركەنت ۋەزى جانە ۆەرنىي ۋەزى. ۆەرنىيدان قاتىسقان - سەرىكباي. قىزىلبورىك بولىسىنىڭ بولىس مەڭگەرۋشىسى. مەكەنى - اسى جايلاۋى. ەڭ العاشقى اتىس وسى سەرىكبايدىڭ اۋىلىندا بولادى. ورىستان ءبىر ادام، قازاقتان ەكى ادام ولەدى. ونى تەك اڭشى جىگىت دەپ بەرىپتى، مەن ات بەردىم. سەرىكبايدىڭ ايەلى كوكشەگىردى قوستىم. ونى قوسپاساڭ، كۇڭگىرت بولىپ قالادى. ءبارىن بايلانىستىرعان ۋاقىتتا نەگىزىنەن سامسالى اعامىزدىڭ ەستەلىگىنە سۇيەندىم. كەيبىرەۋلەر «اتا- بابالارىمىزدى قىتايعا جەر اۋدارىپ جىبەرىپتى» دەپ ءجۇر عوي. ونىڭ ءبارى وتىرىك. ولاردىڭ بارلىعى قىتايعا ۇدەرە قاشقاندار. سامسالى اعانىڭ ەستەلىگىندە ءبارى تۇر. تاريحتى جۇلگەلەپ اشۋ ءارى قىزىق، ءارى كوپ جۇمىستى تالاپ ەتەدى. ءبىر فاكتىنى اشقان سايىن توبەڭ كوككە جەتكەندەي بولاسىڭ. تاريحي شىعارما جازۋدىڭ قيىندىعى مەن قىزىعى سوندا. كەيبىر وتىرىكتى اشكەرەلەيسىڭ. سول كەزدە ساعان قارسى شىعاتىن ادامدار دا پايدا بولادى.

ءبىر ايەلدىڭ ەكى بالاسىن قۇشاقتاعان كۇيى قاتىپ قالعانىن كەلتىردىم عوي. ونى دا ارحيۆتەن الدىم. ءبىر ورىستىڭ ەستەلىگىندە «قاراقولدان كەلە جاتقانىمدا ءبىر ايەل ەكى بالاسىمەن قاتىپ قالعانىن كوردىم» دەپ انشەيىن ايتا سالادى. ال سول ايەلدىڭ، ونىڭ كىشكەنتاي ەكى بالاسىنىڭ كوتەرىلىسكە نە قاتىسى بار؟

- «باسقا باسقا، وسى ۇشەۋى پاتشاعا قارسى شىقپاعان شىعار» دەپ، ونى ادەمى كەلتىرىپسىز...

- ول بايعۇستار ەشكىمگە زيانى جوق بولعاننان كەيىن شىقتى عوي جولعا. سۇراۋى جوق بولىپ قالا بەردى.

- اعا، تاريحتى ءسال قويا تۇرىپ، ادەبيەتكە كەلەيىكشى. ءسىزدىڭ باس كەيىپكەرىڭىز ءشايى 1916 -جىلعى كوتەرىلىس باستالعان كەزدە 16 داعى بۇلاڭداعان قىز ەدى. تەڭىن تاۋىپ، انە- مىنە بوساعا اتتايمىن دەپ وتىرعانىندا الدىمەن ورىستىڭ قورلىعىنا ۇشىرادى، ودان كەيىن قالماق زورلاپ كەتتى، قازاقتان كورگەن قورلىعى ءوز الدىنا. كوتەرگەن بالاسى دا ورىستىڭ بالاسى بولىپ شىقتى. سولارمەن جاۋىعىپ ءجۇرىپ، اقىرىندا تازابەگىنەن دە ايىرىلدى. ءبىراق، سول ءشايى وتىزىنشى جىلداردىڭ اشتىعىندا دا امان قالدى، رەپرەسسيانى دا كوزى كوردى، سوعىستىڭ ازابىن تارتتى. ەكى بالاسىنان بىردەي ايىرىلدى. ەندى ەسىن جيىپ، ەل قاتارىنا قوسىلىپ، ءۇرىم- بۇتاعى ءوسىپ- ءونىپ، ءبىر اۋلەتتىڭ شىراعى بولىپ وتىرعانىندا سۇيىكتى شوبەرەسى ءوزىنىڭ تاعدىرىن قايتالاپ، الدىمەن زورلانىپ، ارتىنان قورلىقتان ءولدى. وسى ءشايىنى نەگە سونشا قينادىڭىز؟ سونشا ازاپقا توزدىرمەي، ەرتەرەك جانىن جاي تاپتىرۋ كەرەك پە ەدى دەگەن وي كەلەدى. تاريح ءوز الدىنا، روماندى وقىپ شىققاننان كەيىن كەيىپكەرگە دەگەن اياۋشىلىق سەزىم قاتتى جانعا باتتى...

- ءدال مەنىڭ جان جارامنىڭ ۇستىنەن ءتۇستىڭ. وسى سۇراقتى ادەبيەت سىنشىلارى قويسا دەپ ەدىم. ءشايى دەگەن ءبىر ايەل ەمەس، ءشايى دەگەن - قازاق. ەگەر بەكسۇلتان ءبىر ايەلدىڭ تاعدىرىن جازىپتى دەپ قارايتىندار بولسا، ونداي ادام ەشقانداي دا زەرتتەۋشى ەمەس. ءشايى قازاق قوي. زورلانعان ايەلدىڭ تاعدىرىن ويلاپ قارا. ءالى جەتپەگەندىكتەن ءوزى زورلانادى، ءوزى كىنالى بولادى. «وي، ونى پالەنشە زورلاپ كەتكەن عوي» دەيدى. ءشايىنى كور دە قازاقتى كور. قازاقتىڭ نە جازىعى بار ەدى؟! پاتشا وكىمەتىنىڭ ءوزىنىڭ بەرگەن جارلىعى بار عوي، «سەندەردى اسكەرگە المايمىز، تەك سالىق سالامىز» دەگەن ەدى عوي! تەزەك تورەنىڭ سول جارلىقتى ءۇيىنىڭ ىرگەسىنە ءىلىپ قويعانىن سەمەنوۆ تيان- شانسكي دە جازادى. پاتشانىڭ ءوزى ۋادەسىن ورىنداماسا، بۇل قازاق ءۇشىن اسپان اينالىپ جەرگە تۇسكەنمەن تەڭ عوي. بالاسى اسكەرگە دايىن دا ەمەس. ول كەتكەندە قالاي كۇن كورەتىنى تاعى بەيمالىم. سونى ايتىپ قارسى شىقسا، تاياق تاعى وزىنە تيەدى. قىرىلادى. تۋرا ءشايىنىڭ تاعدىرى عوي. ورىستان قورلىق كورگەنىندە نە قورعايتىن مەملەكەتى جوق، نە اسكەرى جوق، نە باسقاسى جوق ەكەنىنە ءشايىنىڭ كوزى قالاي جەتسە، حالىقتىڭ دا كوزى سولاي جەتتى عوي. ەشكىم قورعامايدى ەكەن. پاتشا وكىمەتىنە باعىنىپ وتىرعان حالىقتى سول وكىمەتتىڭ ءوزى قىرىپ جاتسا، ول ەشكىمگە كەرەگى جوق حالىق قوي! ءشايى دا وسىنداي كۇيدى باستان كەشتى. انا جاققا بارعاندا قالماق قورلادى. الدابەرگەننىڭ ەستەلىگىن وقىساڭ، جانىڭ تۇرشىگەدى. قالماقتار قازاقتىڭ قىز- كەلىنشەكتەرىن الىپ كەتىپ، ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، ەرتەسىنە قان- ءسولى جوق كۇيى اكەپ تاستاپ كەتەدى ەكەن. سونداعى تاعدىرىن قاراشى، كۇيەۋى «ايەلىمدى قالماق زورلادى» دەپ ونى شىعارىپ جىبەرمەيدى عوي! ويتكەنى، ءوزىنىڭ كىناسىن ءتۇسىنىپ تۇر. قورعاي المادى، قورعايىن دەسە، ءوزى كۇيىپ كەتكەلى تۇر. ەش سۇراۋسىز حالىق ەكەنىنە كوزى جەتكەن. سوندىقتان تاعدىرعا كونگەننەن باسقا امالى جوق ەكەنىنە مويىنسۇنعان. تازابەك تە وسى.

- نەشە رەت ولتىرگىسى كەلدى، ولتىرە المادى. اقىرىندا ءوزى ءولدى...

- ءوزى ءولدى. قارىنداسىن دا قورعاي المادى، ايەلىن دە قورعاي المادى. ويتكەنى قولىندا تۇك جوق. ءوزىن قورعايتىن ەشكىم جوق. ەشكىمگە كەرەگى جوق. ەكى ورىستى ءولتىردى، وندا دا قورعانىس ءۇشىن. كەگىمدى الايىن دەگەن جوق، شابۋىل جاساعان جوق، ءوز باسىن قورعاۋ ءۇشىن عانا باردى سول ارەكەتكە. قىرعىزدىڭ تازابەككە «سەن بىتەۋ قازاقسىڭ» دەپ ايتاتىنى بار عوي. ول شىنىندا دا بىتەۋ ەدى. سول بىتەۋ كۇيى كەتتى. ءشايى دە سولاي. باسىنان وتكەن جاعدايدى ەنەسى بىلە مە، بىلمەي مە، سونىڭ وزىنە كوزى جەتپەيدى. ەنەسىنىڭ «شىراعىم- اۋ، مەنىڭ بىلمەيتىنىم بيت استىندا عوي» دەۋى قازاقتىڭ كەرەمەتتەي ءبىر ۇلگى الارلىق تا تاعدىرى جانە سونىمەن بىرگە ماڭدايعا جازعان اۋىر تاعدىرى دا. ەڭ باستىسى، مۇندا قوسپا جوق، ءبارى ءارحيۆتىڭ جازباسى. كەڭەس وكىمەتىنە ءبارى ريزا بولادى. تازابەك تە، ءشايى دە، ءبارى دە. كومانديردىڭ وزىنە سەنىپ قالادى. كەيىن ءبارى باسقاشا بولىپ كەتەدى. ونى دا بىلمەيدى. ءسويتىپ، ارادا جىلدار وتكەندە، 1986 -جىلعى كوتەرىلىس بولدى. شوبەرەسىنىڭ باسىنان وتكەن جايدى بىلگەندە ءشايى: «قۇداي-اۋ، ەشتەڭە وزگەرمەپتى عوي!» - دەيدى عوي. ءومىر بويى الدانىپ كەلگەن عوي سوندا. ءتىپتى، ءشايىنى مەن دەپ قاراۋعا بولادى. 1916 -جىلدىڭ اۋىرتپالىعىن كوتەرگەن جالعىز ءشايى ەمەس. مۇنى ءبىلىمدى وقىرمان عانا تۇسىنەدى. مەن ەش شىعارمامدى جازىپ بىتكەندە مۇنداي باقىتتى بولعان ەمەسپىن.

قويشىعارامەن شەكىسىپ قالىپ تا جۇردىك

- اعا، بىزدە تاريحتى جازىپ جۇرگەن ءبىر قاۋىم جازۋشىلار بار. قاجىعالي مۇحانبەتقالي ۇلى «تار كەزەڭمەن» جيىرما جىل وتىرىپتى. تۇراقتى جازىپ جۇرگەن قويشىعارا اعامىز، ءنابيجان اعالارىمىز بار. تاريحتى جازىپ جۇرگەن جازۋشىلاردىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن اتاپ- اتاپ ايتا الاسىز با؟ كاسىبي تاريحشىلار جازۋشىلاردى قيالمەن، سۋرەتتەۋمەن كەتىپ، تاريحي دەرەككە ءمان بەرمەيدى دەپ كىنالايدى. ءسىز تاريحشىلاردى كىنالادىڭىز...

- تاريحي تاقىرىپتى جازىپ جۇرگەن جازۋشىلاردىڭ ىشىندە انەس سارايعا جەتەتىنى جوق دەپ باعالايمىن. وتە مىقتى جازادى. «نوعايلى» دەگەن كىتابى شىقتى. قايدا ءجۇرىپ سونداي دۇنيەنى وقىعانىنا قايران قالاسىڭ. «كونەلىكتەر» دەگەن كىتاپ جازدى. ادام اتا مەن حاۋا انادان باستاپ، بۇگىنگە جەتكىزدى. ءدىن، دىننەن تاريح، ودان قازاقتىڭ رۋ- تايپاسىن شىعارعاندا جادىنىڭ مىقتىلىعىنا قايران قالدىم. «كوك تۇرىكتەر» دەگەن كىتابى شىعىپ ەدى، وقي الماي قور بولدىم. مۇندايدى جازاتىن بىردە-ءبىر تاريحشى جوق.

قويشىعارا سالعارا ۇلى «تاريحشى جوق، تاريحتىڭ ماماندارى عانا بار» دەگەن ءسوزدى ايتقان ەكەن. سول ءسوزىنىڭ جانى بار. قويشىعارا دا جاقسى جازادى. كەزىندە قايسى ءبىر ماسەلەلەرگە بولا شەكىسىپ قالىپ تا جۇردىك. ءبىراق، وقىعان ادامنىڭ اتى - وقىعان ادام. كەيىن كەلىستىك.

قابىلبەك ساۋرانبايەۆ دەگەن رايىمبەكتانۋشى بار. 30 جىلداي رايىمبەك تۋرالى اڭىزدى زەرتتەگەن. «رايىمبەك باتىردىڭ شايقاستارى» دەگەن كىتاپ تا شىعاردى.

ءبىزدىڭ تاريحقا دەگەن كوزقاراسىمىز قىزىق ءوزى. جاڭگىرگە دە ەسكەرتكىش ورناتامىز، ودان ءزابىر كورگەن يساتاي مەن ماحامبەتكە دە. قوجاناسىردىڭ قىلىعى، قىسقاسى...

ءبىز بەكسۇلتان اعادان ءوزىنىڭ قۇرداستارى تۋرالى دا سۇرادىق. رومانىندا ايتاتىن ءبىر تاماشا ءسوزى بار، «ەلدىڭ قامىن ويلايتىن ءبىر ۇل تۋسا، ونى قاباتىن ءبىر ءيت قوسا تۋادى» دەيدى. تولەن ابدىك، دۋلات يسابەكوۆ، قۋانىشباي قۇرمانعالي، كارىباي احمەتبەكوۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، كادىربەك سەگىزبايەۆ قاتارلى قالامداستاردىڭ دوستىعى اڭىزعا بەرگىسىز. ازىلدەرى قانداي! ءبىر-بىرىنە دەگەن پەيىل-نيەتى قانداي! «قازاقستاننىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلگەن ءبىزدىڭ باسىمىزدى بىرىكتىرگەن ەلدىك ماقسات بولاتىن»، - دەيدى بەكسۇلتان اعا. «جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن ارامىزدا ارى-بەرى تولقىعان جىگىتتەر دە بولعان. ءبىراق، دەڭگەيلەس ادامدار ءبىر-ءبىرىن تۇسىنەدى. ازاماتتاردى مۇددە بىرىكتىرۋى كەرەك. ەلدىك، مەملەكەتتىك مۇددە باسقا مۇددەنىڭ بارىنەن بيىك تۇرۋى كەرەك»، - دەدى جازۋشى. لايىم سولاي بولعاي دەپ تىلەدىك ءبىز دە.

اڭگىمەلەسكەن جۇلدىز ءابدىلدا

2016- جىل

kitap.kz


سوڭعى جاڭالىقتار