ۇلتتىق كيىمدەرىمىز وزگەشە دارالىعىمەن جانە جاراسىمدى ءسان-سالتاناتىمەن ەرەكشە
سول قاتاردا حالقىمىزدىڭ باي تاريحي داستۇرگە يە ۇلتتىق كيىم- كەشەك مادەنيەتىن دە اتاۋعا بولادى. ۇلتتىق كيىمدەرىمىز باسقا حالىقتاردىڭ كيىمدەرىنە ۇقساي بەرمەيتىن وزگەشە دارالىعى جانە جاراسىمدى ءسان- سالتاناتىمەن باعالى.
ارحەولوگيالىق دەرەكتەر ارقىلى ايعاقتالعان مالىمەتتەردە قازاق جەرىندە مەكەندەگەن ۇلىستاردىڭ داۋلەتتى، تەكتى ادامدارى كيىمدەرىن جىبەك، ءجۇن ماتالاردان تىكتىرسە، ال، قاراپايىم قالىڭ جۇرت كيىم- كەشەگىن قىلشىقتى ءجۇن ماتالاردان، بىلعارى مەن قوي تەرىلەرىنەن تىكتىرىپ كيگەن ەكەن.
قازاقتار كيىمدى سولعا قاراي قاۋسىرادى. بۇل ساق تايپالارىنىڭ كيىمدەرىندە، ورتا عاسىرلارداعى تۇرىكتەردە كەزدەسەتىن ەرەكشەلىك. تۇركى قاعاناتى تۇسىندا ءۇندىستاننان ماقتا ماتالار، مارجان تاستار، قىتايدان جىبەك، ۆيزانتيادان قىمبات بارقىت، التىنداپ توقىعان پارشا ماتالار ساتىپ الىپ، كوركەم كيىم- كەشەكتەرگە پايدالانعان. قاعان ورداسىندا بولعان قىتاي موناحى سيۋان تسزيان بۇل جونىندە كەزىندە بىلاي دەپ جازدى: «قاعان جاسىل جىبەكتەن جەلبەگەي شاپان كيگەن، ونىڭ جانىندا جۇرگەن نوكەرلەرى دە قامقادان جەلبەگەي شاپاندار جامىلعان، قانداي تاماشا كورىنىس». (ماقسۇتبەك سۇلەيمەننىڭ دەرەكتى جازباسىنان)
قازاق حالقى وتكەن زامانداردا كۇندەلىكتى ومىردەگى كيىم- كەشەگىنە سىرتتان اكەلىنەتىن ماتالاردى قولدانۋدان بولەك، قولدا بار ءجۇن مەن تەرىنى مانەرلەپ پايدالانعان. مالدىڭ ءجۇنى مەن ءتۇبىتىن مانەرلەپ پايدالانۋ قازاق ايەلدەرىنىڭ وتباسىنداعى نەگىزگى قولونەر كاسىبى بولدى. ال مال تەرىلەرى مەن ءتۇرلى اڭ تەرىلەرىنەن تەرى كيىمدەر جانە تەرىدەن جاسالعان اياقكيىمدەر تىككەن. حالىق ءوزى ءومىر كەشكەن تىرشىلىك ورتاسىنا بەيىمدەپ، ىشكى- سىرتقى كيىمدەرىن كوشىپ- قونۋعا، ەركىن ءجۇرىپ- تۇرۋعا، اۋا رايىنىڭ بارلىق جاعدايلارىنا قولايلى ەتىپ جاساپ وتىرعان.
ۇلتتىق كيىمدەرىمىز پايدالانۋ، جاسالۋ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي ءارتۇرلى اتاۋلارمەن اتالادى. سونىمەن بىرگە ءۇش ءجۇزدىڭ، ونىڭ رۋلارىنىڭ اتتارىمەن دە جەكە ءبولىنىپ ايتىلادى. ولار: قىپشاق تىماق، ارعىن تىماق، نايمان تىماق، اداي بورىك، قىزاي بورىك ت. ب كيىم- كەشەكتەر. سونداي- اق، ۇلتتىق كيىمدەرىمىز جاسالعان گەوگرافيالىق ايماعىنا قاراي دا ەرەكشە مانەر ۇلگىسىنە بولەنگەن. ولاردىڭ كەيبىرىن جەتىسۋ ۇلگىسى، ارقانىڭ ۇلگىسى دەپ ءبولىپ جاتادى. قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىم ۇلگىلەرىنە كورشىلەس ورىس، تاجىك، قىرعىز، تۇركىمەن حالىقتارىنىڭ كيىم تىگۋ مانەرىنىڭ دە تيگىزگەن ىقپالى مول.
الەۋمەتتىك دارەجەسىنە قاراي: ءبي، باقسى، باي، سال- سەرىلەردىڭ كيىمدەرى (جارعاق، شالبار، ماۋىتى، ءشايى كويلەك ت. س. س. )، قويشى كيىمدەرى (شەكپەن، كەبەنەك، سىرتتىق، كۇلاپارا) ، بالۋان، باتىر كيىمدەرى. جاس ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي: بالا كيىمى، بوزبالا كيىمى، بويجەتكەن كيىمى، قالىڭدىق، جاس جىگىت، كەلىنشەك، بايبىشە كيىمى، اقساقال كيىمدەرى. جاسى ۇلعايعان ادامنىڭ كيىمدەرى دەنەگە قونىمدى، كەڭ، مول پىشىلگەن، اشەكەيى، جالتىراۋىعى از، قاراپايىم بولۋعا ءتيىستى. ءجون- جورالعىعا سايكەس: كۇيەۋ كيىمى. ول كوبىنەسە، ۇزىن توبە تىماق، قىزىل مانات شاپان بولىپ كەلەدى.
تومەندە سۇلتانقان ساعاتجان ۇلىنىڭ «قازاقتىڭ قولونەر مادەنيەتى» اتتى ەڭبەگىندە جازىلعان كونە كيىم اتاۋلارىنىڭ بىرنەشەۋىن ۇسىنامىز.
بورىك - قازاق قىزدارىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان ۇلتتىق باس كيىمى. ول قىستىق جانە جازدىق بولىپ ەكىگە بولىنەدى. قالىڭداۋ، قىمبات باعالى ماتامەن تىستالىپ، ءارتۇرلى سيرەك كەزىگەتىن اڭ تەرىلەرىمەن بۇرمەلەنەدى. پايدالانىلعان اڭ تەرىسىنە قاراي وتىرىپ، ونى قۇندىز بورىك، كامشات بورىك، سۋسارى بورىك جانە وقالى بورىك دەپ اتايدى. وقالى بورىك قۇندىزبەن جيەكتەلىپ، قىزىل نەمەسە كوك ماساتىمەن تىستالادى. التىن، كۇمىس جىپتەرمەن بەزەندىرىلەدى.
جەڭسە - قازاق حالقىنىڭ ات ۇستىنەن سۋىقتان قورعانۋ ءۇشىن، جەڭىنىڭ ءىشىن جەل كەۋلەمەۋ ءۇشىن كيىپ الاتىن قوسالقى كيىمدەردىڭ ءبىر ءتۇرى. ول تەرىنىڭ ءجۇنىن ىشىنە قاراتىپ، سىرتىن تىستاپ تا، ىشىنە ءجۇن سالىپ، سىرىلىپ تا تىگىلەدى.
تايجاقى - قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى سىرتقى كيىمى. ونى شىمقاي قاراتورى قۇلىن تەرىسىنەن ءجۇنىن سىرتىنا قاراتىپ تىگەدى. تايجاقىنىڭ ەتەك جاعىنا قۇلىننىڭ پۇشپاق تەرىسىن ۇزىنىنان قۇراپ جالعايدى. ارتقى بويىنىڭ ورتاسىنا قۇلىننىڭ جالىن كەلتىرىپ تىگەدى. ول قايىرما جاعالى، سىرما استارلى بولىپ، وتە ادەمى كەلەدى. ادامعا كورىك بەرەدى.
تون - ءجۇن جاعى ىشىنە قاراتىلىپ، قوي تەرىسىنەن تىگىلگەن قىستىق جىلى كيىم. ول قىزىل، قوڭىر، سارى ءتۇستى وسىمدىك بوياۋىمەن بويالادى نەمەسە بويالماي اق كۇيىندە مول ءپىشىلىپ تىگىلەدى. ەكى ءوڭىرى، جەڭىنىڭ ۇشى، ەتەگى ءتۇستى ماتامەن نەمەسە ەلتىرىمەن كومكەرىلەدى. جاستارعا ارنالعان تون كەستەلەنەدى. اۋقاتتى ادامدار قامقا تون كيگەن. سونداي- اق، تون ءتۇرلى باعالى اڭ تەرىلەرىنەن دە تىگىلەدى.
قىرمىزى تون - قىز- كەلىنشەكتەرگە ارنالعان، قىزىل ماساتىدان تىگىلگەن قاپتال شاپان. ونىڭ جاعا- جەڭىنە قۇندىز ۇستاپ، ەكى ءۇڭىرى مەن جەڭىن التىن نەمەسە كۇمىس زەرمەن كەستەلەيدى.
تىماق - تىماق مالدىڭ نەمەسە اڭنىڭ تەرىسىنەن تىگىلەدى. تىگىلگەن تەرگە بايلانىستى سەڭسەڭ تىماق، ەلتىرى تىماق، تۇلكى تىماق، قۇندىز تىماق ت. ب دەپ اتالادى.
شالبار - شالبار ەركەكتەردىڭ سىرت كيىمى. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا شالبار قالتاسىز ءارى كەڭ ەتىپ تىگىلگەن. ول تۇرمىسقا (مىنىسكە، مالداس قۇرىپ وتىرۋعا، تاعى باسقا) قولايلى بولۋ ءۇشىن جاسالىنعان. شالباردى جازدىق جانە قىستىق دەپ ەكىگە بولەدى. جازدىق شالبارعا ماتادان تىگىلگەن سىرما شالبار مەن جارعاق شالبار جاتادى. تۇگى قىرىلىپ يلەنگەن مال تەرىسىن قىنا، تال قابىعى، جوسامەن بوياپ، الدى مەن بالاق جاعىن ءتۇرلى جىبەك جىپتەرمەن ايشىقتالعان جارعاق شالباردى بايلار، جاس جىگىتتەر ساندىككە كيگەن. قازاق شەبەرلەرى شالباردى نەشە ءتۇرلى جىبەك جىپتەرمەن ورنەكتەپ كەستەلەدى، بالاق اۋزىن جۇرىنداپ، ادىپتەپ، ءتۇستى ماتامەن بالاقتاعان، سونداي- اق تەرىسى باعالى اڭ تەرىلەرىمەن جۇرىنداعان. قارت ادامدار كوبىنە بالاعى جىرىق كەڭ شالبار كيىپ جۇرگەن.
شەكپەن - ءپىشىمى شاپانعا ۇقساس، تۇيە، قوي جۇنىنەن توقىلاتىن سىرت كيىم. شەكپەننەن سۋدا، جەل دە وتپەيدى، كەرىسىنشە سۋ تيگەن سايىن شيرىعىپ، نىعىزدالا تۇسەدى.
اۆتور: باقىتجول كاكەش
