ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قارۋى قانداي بولۋى مۇمكىن؟

استانا. قازاقپارات - قازىرگى تاڭدا بەيبىتشىلىك سۇيگىش ادامزاتتىڭ ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان قاۋىپتەنىپ وتىرعانى دا جاسىرىن ەمەس. ونىڭ سەبەبى دە بار.قاۋىپ وتە كۇشتى. نەگە دەيسىز عوي؟

 ادامزاتقا وراسان زور قاتەرىن اكەلەتىن بيولوگيالىق جانە حيميالىق قارۋدى قولدانۋدى ايتپاعاننىڭ وزىندە عالىمدار ويلاپ تاپقان تاعى ءبىر نارسە بار. ەگەر وسى تاجال قارۋ قولدانىسقا ەنگىزىلسە، وندا الەمدەگى ساياسي كۇشتەر اراسىندا تەپە- تەڭدىك بۇزىلىپ، بۇكىل عالامدىق اسكەري تەكەتىرەس توقتاۋى دا ىقتيمال. ءبىراق ەس بىلگەلى سوعىستان كوز اشپاعان ادام بالاسى ەندى قان مايداندى كورمەي- اق قويسا دەپ ويلايسىڭ. دەگەنمەن بۇل قاراپايىم پەندەنىڭ بەيبىت ويى عانا ەكەنىن جاسىرا المايسىڭ. قازىر اسكەري قۋاتى كۇشتى الپاۋىت ەلدەر الەمدى قاقپاقىلعا سالىپ، ءوز ويىنىن جۇرگىزىپ وتىر. بىرەۋدىڭ تاجال قارۋدى سىناۋىنان ەكىنشى ەلدەگى ادامعا اجال كەلەدى. ءبىراق ونى ويلاپ وتىرعان ەشكىم جوق. ءبىرقاتار ب ا ق «سيريادا رەسەي مەن ا ق ش ءوزىنىڭ جاڭا اسكەري ۇشاقتارىن سىناپ، وق اتىپ جاتىر» ، دەسە ەكىنشىلەرى «بۇل ايماق ساياسي تەكەتىرەس پەن ىقپال ەتۋ الاڭىنا اينالدى» دەپ وتىر. راسىندا قوس بولجامنىڭ دا اقيقاتقا جاقىن ەكەنىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. دەگەنمەن الداعى جىلدارى الاپات سوعىس بولا قالعان جاعدايدا (بەتىن اۋلاق قىلسىن) بۇرىنعىداي «ۋرالاپ» ، وكوپتا وق اتىپ، بۇقپانتايلاپ جۇرەتىن جانە جۇگىرەتىن زاماننىڭ ءوتىپ كەتكەنىن قازىر ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى.

 ءبىراق وتكەننەن ساباق الماعان ادام ءبارىبىر ءوز دەگەنىن جاسايدى. قاي ەل بولسىن، الەمدىك ساياساتتان ءوز ۇلەسىن الىپ قالۋعا تىرىسادى. شاماسى كەلسىن، كەلمەسىن، مويىندايتىن ءبىر زاڭدىلىق بار. كىمنىڭ قارۋى كۇشتى، اسكەري قۋاتى مىقتى سول الەمگە ءامىرىن جۇرگىزەدى. قازىر جانتالاسا قارۋلانىپ، باسقا قۇرلىقتاعى بەيشارا ەلدىڭ بەرەكەسىن قاشىرىپ جاتقانداردىڭ ماقساتى بىرەۋ: ول -  «الىمجەتتىگىن» كورسەتۋ. باسقا ەشتەڭە ەمەس.

 قازىر قارۋ جاساۋ نەگىزگى «باس اۋرۋعا» اينالدى. وسى كوشتىڭ باسىندا ا ق ش پەن رەسەي تۇرعانى اشى شىندىق. اسكەري ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا رونالد رەيگاننىڭ پرەزيدەنتتىگى تۇسىندا اق ۇيدەن رۇقسات العاننان كەيىن پەنتاگون جاڭا قارۋ جاساۋدى باستاعانعا ۇقسايدى. ول -  بۇرىن - سوڭدى ادامزاتتا بولماعان جاڭا قۋاتى كۇشتى لازەرلىك قارۋ. «ا ق ش- تىڭ قورعانىس قابىلەتىن ارتتىرۋ ماقساتىندا» دەگەن جەلەۋمەن باستالعان جوبا ءقازىر اياقتالدى. «tainy.net» اقپاراتتىق تانىمدىق- ساراپتامالىق سايتتىڭ جازۋىنا قاراعاندا، رەسەيلىك كونسترۋكتورلار دا امەريكالىق عارىشتىق اسكەري اپپاراتتارىنا قارسى اسكەري لازەرلىك قارۋىن جاساپ شىعارعان. كەيبىر اقپاراتتارعا قاراعاندا، كەزىندە قازاقستاننىڭ سارىشاعان پوليگونىندا «تەررا-3» قوندىرعىسىن جوندەپ، وعان لازەرلىك قارۋ ورناتقان دەگەن دە اقپار بار. ءتىپتى 1986 -جىلدارى ا ق ش- تىڭ «چەلەندجەر» عارىش كەمەسىنىڭ ەكيپاج مۇشەلەرى بالحاش كولىنىڭ ۇستىنەن ۇشىپ بارا جاتقان ساتتە كەڭەستىك لازەر قارۋىنىڭ قۋاتىن سەزىنگەن. رەسەيلىك «تەررا-3» تاراپىنان جىبەرىلگەن لازەرلىك ساۋلە سوققىسىنان كەيىن عارىش كەمەسىنىڭ ەلەكتروندىق اپپاراتى ىستەن شىعىپ، اپاتقا ۇشىراعانى ءمالىم. رەسەيلىك ب ا ق پەن ينتەرنەت كوزى وسىلاي دەپ جازادى. ءبىراق شىن مانىندە «چەلەندجەر» عارىش كەمەسى مەن ەكيپاجدىڭ 7 مۇشەسىنىڭ اپاتىنا «تەررا-3» لازەرلىك قوندىرعىسىنىڭ قاتىسى بار ما، جوق پا، ول جاعى ەندى ساراپشىلاردىڭ ەنشىسىندەگى ماسەلە. دەسەك تە، ساراپشىلار اتاپ كورسەتكەندەي، «چەلەندجەر» عارىش كەمەسىنىڭ اپاتقا ۇشىراعانىن امەريكالىقتاردىڭ 85 پايىزى وقيعا بولعان ۋاقىتتان سوڭ ءبىر ساعاتتان كەيىن بىلگەن. بۇل اپات تۋرالى كوپ اڭگىمە بولسا دا، بولجامدار ءارتۇرلى. كەيىنىرەك توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا ورىن العان وقيعاعا قاتىستى «چەللەندجەر» كينوسى دا شىققانى ءمالىم.

 دەسەك تە، ادامزات سوعىس قارۋىنان جاپا شەگىپ، مۇگەدەك بولىپ، ءتىپتى شەيىت كەتسە دە، تاجال قارۋدى جاساۋ پيعىلىنان ەشكىم باس تارتقان جوق. قازىرگى كۇندە دە لازەرلىك قارۋدى جەتىلدىرۋگە قاتىستى وراسان زور جۇمىستار جۇرگىزىلىپ، جوبا جالعاسىپ جاتىر. «New Scientist»  جۋرنالىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، قازىرگى تاڭدا ۇزاق قاشىقتىقتان ميكروتولقىندى ساۋلە جىبەرەتىن ارنايى قۇرىلعىلار بار. ونىڭ جۇمىس ىستەۋ قابىلەتى كۇردەلى، ساۋلە ەڭ الدىمەن ادامداردىڭ ساناسىنا اسەر ەتەدى دە، ولار ارەكەت ەتۋ مۇمكىندىگىنەن ايرالادى. ناقتىراق ايتساق، قىسقا تولقىندى ساۋلە تارالىمى ادامنىڭ تەرىسىنە ەنەدى دە، ادامنىڭ قىزۋى بىرتىندەپ +45 گرادۋسقا دەيىن كوتەرىلە باستايدى. +39 گرادۋستىڭ ءوزىن ادام كوتەرە المايتىنىن تۇسىنسەك، +45 گرادۋستىق تەمپەراتۋرادا دەنە قىزعاندا ادام بالاسى تۇرۋ، ءجۇرۋ، ءوزىن سەزىنۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلادى ەمەس پە؟

 دەسەك تە مۇنىڭ ءبارى جاقسى نارسە ەمەس. ەڭ قورقىنىشتىسى، مۇنداي قارۋ لاڭكەستەردىڭ قولىنا تۇسپەسىن دەپ تىلەيىك. ەگەر الپاۋىت ەلدەر جانتالاسا قارۋلانۋىن توقتاتپاسا، الەمدە بەيبىت كۇن ورناي قويادى دەپ ايتۋ قىن. شىندىعىندا دا لازەرلىك قارۋ لاڭكەستەردىڭ قولىنا تۇسسە، وندا وركەنيەتىڭنەن تۇك قالمايدى. قالا قيراپ، مادەنيەت پەن تاريحي عيماراتتار جەرمەن -  جەكسەن بولادى. ارينە ونىڭ بەتىن اۋلاق قىلسىن، دەسەك تە ەگەر اتالعان قارۋ قولدانىلاتىن بولسا، ادامزات جەر بەتىنەن مۇلدە جوعالادى نەمەسە جۇزدەگەن جىلدار بويى جاس ۇرپاق ونىڭ زاردابىن تارتادى. ارينە لازەرلىك قارۋ تۋرالى اراكىدىك ايتىلعانىمەن، ونىڭ قولدانىسى جايلى ءجيى جازىلمايدى. ينتەرنەت سايتتاردى شولىپ شىقساڭىز، ءبىردى -  ەكىلى عانا اقپارات كەزدەسەدى. ءبىراق يران جاعالاۋىنا جاقىن جەردە پارسى شىعاناعىندا امەريكالىقتار قۋاتى 30 كيلوۆاتت بولاتىن لازەرلىك قوندىرعىنى سىناقتان وتكىزدى دەگەن دەرەك بار. ونىڭ مىقتىلىعى مىنادا: ول جاۋدىڭ ارنايى ەلەكتروندىق پريبورلارى مەن داتچيكتەرىن ىستەن شىعارادى. وسىعان وراي ا ق ش اسكەري تەڭىز فلوتىنىڭ ادميرالى مەت كلاندەر سىناق ناتيجەلى اياقتالعانىن ماقتانا ءمالىم ەتتى. سىناق كەزىندە اۆتوماتتى تۇردە باسقارىلاتىن ۇشۋ اپپاراتتارى مەن قوندىرعىلار جانە جاساندى ۇشقىش راكەتالاردىڭ باسقارۋ جۇيەسى ەكى سەكۋندتىڭ ىشىندە- اق ىستەن شىققان.

 جالپى «قورعانىس قابىلەتىن ارتتىرۋ ماقساتىندا» دەگەن جەلەۋمەن جانتالاسا قارۋلانۋدا ا ق ش پەن رەسەي الدا كەلە جاتقانى جاسىرىن ەمەس. «ءبىز لازەرلىك قوندىرعىلاردى يسترەبيتەلدەر مەن ۇشقىشسىز ۇشىرىلاتىن اپپاراتتارعا ورناتۋدى كوزدەپ وتىرمىز. بۇل ۋاقىت تا الىس ەمەس» . بۇل امەريكالىق گەنەرال حوك كارلايلدىڭ ءسوزى. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، مۇنداي جاعىمدى جاڭالىق 2018 -جىلدىڭ اياعىنا دەيىن ورىن الۋى ىقتيمال. ارينە امەريكالىقتار ءۇشىن قۋانىشتى بولعانىمەن، ادامزات ءۇشىن قاۋىپتى، وتە قورقىنىشتى، اجال اكەلەتىن قارۋ ەمەس پە؟

 بۇدان رەسەيلىكتەر دە قالىپ جاتقان جوق. ورىس عالىمدارى دا بولاشاقتىڭ قارۋى رەتىندە ا-60 لازەرلىك قوندىرعىسىن تابىستى جاعدايدا سىناقتان وتكىزگەن. بولاشاقتا لازەرلىك قوندىرعىنى اسكەري يسترەبيتەلدەرگە ورناتۋ كوزدەلىپ وتىر. رەسەيلىك اسكەري ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بالليستيكالىق راكەتالاردى، ۇشاقتار مەن تانكىلەردى جانە اۋە كۇشتەرىنىڭ جۇيەسىن ىستەن شىعارۋعا لازەرلىك قوندىرعىنىڭ مۇمكىندىگى مول بولىپ تۇر. ءتىپتى 1500 شاقىرىمنان ۋ- شۋسىز جاۋ تەحنيكاسىنىڭ ۇشۋ، باسقارۋ جۇيەلەرىن جوق ەتىپ جىبەرەدى. ارينە مۇنىڭ ءبارىن جاساۋ ءبىر جىلدىق شارۋا ەمەس. مىسالى، امەريكالىقتار Ponce كورابلىنە لازەرلىك قوندىرعىنى ورناتۋ ءۇشىن باقانداي جەتى جىل جۇمساعان جانە وعان 40 ميلليون دوللارداي اقشا كەتكەن. ءبىراق سونشاما قىمبات تۇراتىن قوندىرعىدان ءبىر رەت اتۋ 59 عانا تسەنت تۇرادى ەكەن. اقش اسكەري تەڭىز فلوتىنىڭ ادميرالى مەت كلاندەر لازەرلىك قارۋ قوندىرعىسى جاي جانە تەز جۇرەتىن، شاعىن، ءىرى تەحنيكالار، داۋىل، سونداي اق بوراندى كۇندەردە دە ويداعىداي سىناقتان وتكەنىن حابارلاعان.

 رەسەي اۋە كۇشتەرى باس شتابىنىڭ باستىعى يۋري بالۋيەۆسكيدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اسكەري تەحنولوگيانى دامىتۋ، قازىرگى زامانعى قارۋدى وندىرىسكە ەنگىزۋ مەن ونى جۇزەگە اسىرۋ، سونىمەن قاتار ءتيىمدى وزىق قارۋدى سىناقتان وتكىزۋ الەمنىڭ كەز كەلگەن ەلىندە ىسكە اسىپ جاتىر» . بۇل ورايدا امەريكالىقتار قازىرگى ۋاقىتتا تەڭىزدەگى اسكەري كورابلدەرگە لازەرلىك قوندىرعىنى كوبىرەك ورناتىپ جاتقانعا ۇقسايدى.

 اقيقاتىندا قارۋ ەلدىڭ اسكەري قۋاتىن كورسەتەدى. قارۋ -  بيزنەس، تابىستىڭ كوزى. سوندىقتان جانتالاسا قارۋلانۋ ەشقاشان تولاس تاپپايدى. ءالى دە قارۋدىڭ نەشە ءتۇرى جاساپ شىعارىلادى. ادامزات وركەنيەتكە قانشا بەت بۇرسا دا، جانتالاسا قارۋلانۋدى توقتاتقان ەشكىم جوق. ءتىپتى وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا كەڭەس عالىمى ا. نيكولايەۆ تەكتونيكالىق قارۋ جاساۋ جونىندە دە يدەيا تاستاعانى بەلگىلى. بۇل دا وسال قارۋ ەمەس، ەڭ قيىنى ونىڭ سالدارىنان جەر سىلكىنىسى ورىن الادى. امەريكالىقتارمەن باسەكەلەسىپ، ك س ر و عالىمدارى «ۆۋلكان» جانە «مەركۋري» دەپ اتالاتىن تەكتونيكالىق قارۋدى سىناقتان وتكىزبەك تە بولعان. اقىرى سىناق ەش ناتيجە بەرمەگەن سوڭ ونى توقتاتقانى تۋرالى دەرەك بار. مۇنداي قارۋدى سىناۋدان امەريكالىقتار دا باس تارتقان كورىنەدى. ويتكەنى «جاساندى جەر سىلكىنىسىن» جاساۋ مۇمكىن بولماعان. ايتسە دە 1970 -جىلعى لوس- انجەلەستە اياق استىنان ورىن العان جەر سىلكىنىسىنىڭ سەبەبىن ءبازبىر ساراپشىلار قالادان 150 شاقىرىم جەردەگى پوليگوندا تەكتونيكالىق قارۋدىڭ سىنالعانىنان كورەدى. ايتپەسە، لوس- انجەلەس ايماعى سەيمولوگتاردىڭ ايتۋىنشا، جەر سىلكىنىسى بولاتىن ايماققا ءتىپتى جاتپايدى.

ارينە كۇن سايىن دامىپ بارا جاتقان اسكەري تەحنولوگيالار پروگرەسىن توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس. اقيقاتى جاڭا قارۋ دا جاسالا بەرەدى جانە سىناقتان وتكىزىلىپ، جالعاساتىنى جاسىرىن ەمەس. ەڭ دۇرىسى، ادامزاتقا قارسى جاسالىناتىن اسكەري سىناقتاردى جاساۋدى توقتاتىن كەز كەلدى. الەمنىڭ ءامىرشىسى بولعىسى كەلىپ، اسكەري قۋاتىن ارتتىرىپ وتىرعان ەلدەردىڭ باسشىلارى قاۋىپتىڭ ءبارى قارۋدان ەكەنىن ويلاناتىن كەز جەتتى.

 

بەرىك بەيسەن ۇلى

«ايقىن»