ۇلتتىڭ جوعالۋى - ءتىلدىڭ جوعالۋىنان باستالادى

استانا. قازاقپارات. ساندالعان ساۋال شىراعىم، جاتىپاتار!

ءاي، ءبىز ءتۇبى ەل، حالىق بولىپ جارىتپايتىن شىعارمىز، ءتايىرى! الجيىن دەگەن ءتارىزدىمىن عوي مەن. ادام بولا الماي وتىرىپ، قايداعى ەل مەن حالىقتى ايتىپ، ساندالىپ وتىرمىن مەن قاقباس. باسقانى ايتپاعاندا، اس ءىشىپ، تاباق بوساتار ادام بولۋ ءۇشىن دە ءبىراز جىل وقىپ، ءتىلىن دىنىنەن ارتىق قاستەرلەپ وتىرعان ەلگە تاجىريبە الماسۋعا بارىپ كەلۋ كەرەك-اۋ شاماسى. ايتپەسە ۇلتتىڭ جەر بەتىنەن جوعالۋى -  ءتىلدىڭ جوعالۋىنان باستالاتىنىن قاپەرگە الار ەمەسپىز. «ءتىل، ءتىل» دەپ قاقساپ كەلە جاتقانىمىزعا عاسىرعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. ناتيجەسى قۇمعا سىڭگەن سۋداي جوعالادى. نە دەگەن ىنجىق، بولبىر ەل ەدىك! مەن «قايتىس بولعان» الىپ وتانىمىزدىڭ استاناسى -  ماسكەۋدە وقىعان اداممىن. شەت تىلدەر ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ تۇرعان كەزىمدە تاستاپ كەتتىم عوي سول وقۋدى مەن بەيباق.

قايتەيىن، اۋا-رايى جاقپادى عوي. رەكتورىمىز جاقسى ادام ەدى. ولگا دەگەن سۇلۋ قىزى بولاتىن. ماعان ولەردەي عاشىق بولدى. «بوريا، بوريا» دەپ ارتىمنان قالماۋشى ەدى، جانىم سول. سونىڭ ءبارىن تاستاپ، ەلگە كەلدىم عوي. ءسوزدىڭ رەتى كەلگەن سوڭ ايتىپ جاتىرمىن، بالام. سونداعى ايتايىن دەگەنىم، ماعان قايىن اتا بولا جازداعان رەكتورىم دا، بارعان جەرىندە باعى اشىلعىر سۇيىكتى ولگام دا مەنەن قازاق ءتىلىن ۇيرەندى. «اباي جولىن» قازاقشا وقىدى. ۇشەۋمىز ءبىر-بىرىمىزبەن قازاقشا سويلەسەتىنبىز. سوندا قازاقتان ءبىر ۇل تۋعىر ولگانىڭ اكەسى: «ءبورىباي، مەن قازاق بولىپ تۋماعانىما وكىنەم. قازاقتىڭ ءتىلى وتە باي ءارى قۇلاققا جاعىمدى. مەن بىرنەشە ءتىل بىلەمىن. ءبىراق قازاق تىلىندەي اۋەزدى ءتىل ەستىگەن ەمەسپىن» دەپ اعىنان جارىلىپ ەدى، جارىقتىق.

ال جاتاقحانادا قاي بولمەدە وتىرساق، سول بولمە يەسىنىڭ تىلىندە سويلەۋگە تىرىساتىنبىز. مىنە، تىلگە دەگەن قۇرمەت. ال ءبىز ءوز ەلىمىزدە ءجۇرىپ وگەي بالانىڭ كۇيىن كەشىپ ءجۇرمىز. نە دەگەن بەيشارالىق دەسەڭشى. بىزگە قاراعاندا كوكەكتىڭ بالاپانى ءتاۋىر ەكەن عوي. ولار وزگە قۇستىڭ ۇياسىندا ءوسىپ، جەتىلسە دە «كوكەك، كوكەك» دەپ «اتا-تەگىنىڭ» اتىن ايتىپ زارلايدى. ەندەشە سەن مەنىڭ وسى زارىمدى قازيت بەتىندە جاريالاپ، ماڭگۇرت باۋىرلارىمنىڭ قۇلاعىنا جەتكىز. ەگەر ءوز تۋعان ءتىلىن تەز ارادا ۇيرەنبەسە، وندا قازاق بولىپ جەر باسىپ جۇرمەي-اق قويسىن. ويتكەنى ءتىلى جوق ادامدا ءدىن دە، ءدىل دە بولمايدى. ال بويىندا وسى ءۇش «تامىرى» جوق ادام -  ادام بولىپ جارىتۋشى ما ەدى، ءتايىرى! ءپىشتۋ...

 سالەممەن،

ءبورىباي كوكجالوۆ،

 ءتىلدىقىرعان قالاسى

 
     ءتىلى جوق ادام بولۋشى مە ەدى؟

 بارمىسىز، مىڭ جاساعىر، ءبورى- اعا!

ءبىر قولىڭىزعا قالام، ءبىر قولىڭىزعا قامشى ۇستاپ وتىرىپ جازعان حاتىڭىزدى الدىم. ءوزىڭىز مويىنداعانداي، شىنىندا دا الجيىن دەپسىز. بىرەۋ سىزگە «ءبىز ادام بولامىز» دەپ داۋلاستى ما؟ ارينە، ادام بولمايمىز. ءتىلى جوق ادام بولۋشى ما ەدى؟! وسى ۋاقىتقا دەيىن ادام بولماعان ادامنان «ادام بولادى» دەپ ۇمىتتەنۋ -  قىسىر سيىردان ۋىز دامەتكەنمەن بىردەي. ايتايىن دەپ ايتپايسىڭ. ءبارىمىز سول «قىسىلعاننان قىز بولىپ» ءجۇرمىز عوي. ايتپەسە عاسىرلار بويى اڭساعان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەنىمىزگە، مىنە اتتاي 25 جىل ۋاقىت ءوتتى. سودان بەرى ەسىك سىعالاپ جۇرگەن ءتىلىمىزدى ءالى تورگە وزدىرا الماي ءجۇرمىز.

ءوزىڭىز ايتپاقشى، نە دەگەن بەيشارالىق دەسەڭشى. تاۋەلسىزدىكتەرىن بىزبەن بىرگە العان ىرگەمىزدەگى ەلدەردىڭ ءبارى تۋعان تىلدەرىنە ەرەكشە مارتەبە بەرىپ، ۇلتتىق تىلدەرىندە ءىس-قاعازدارىن جۇرگىزىپ، شەنەۋنىكتەرى شەت ەل تۇگىلى، ءبىر كەزدەرى «مىزعىماس وداقتىڭ» استاناسى بولعان ماسكەۋگە بارسا دا انا تىلىندە سويلەپ، ءتىلماش ەرتىپ جۇرەدى. قاراپ وتىرىپ، ايىزىڭ قانادى. ال ءبىز سورلى ءالى كۇنگە دەيىن «ايىر» ءتىلىمىزدى جالاڭداتىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى «زاپاسقا» قويىپ، رەسمي تىلدە سايراي جونەلەمىز. قۇدايىم-اۋ، جاڭا تۋعان ءسابي ەكى جاسقا تولماي، سويلەپ كەتەدى. ال 25 جىلدا 25 ءتىل ۇيرەنۋگە بولادى عوي. ارينە، نيەت بولسا. مۇنى كەزىندە ەلباسى دا ايتتى: «15 جىلدا ايۋعا دا ءتىل ۇيرەتۋگە بولادى» دەدى. بۇدان ارتىق نە ايتۋعا بولادى! ەندى ەلدىڭ ءبارىن مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەتۋگە ماجبۇرلەۋ عانا قالدى. مىناۋ تۇرعان وزبەكستانعا بارىپ، قازاقشا سويلەپ كورىڭىزشى، سوڭىڭىزدان ءيت قوسىپ قۋسىن. ءسىزدىڭ ءبىر-ەكى كۇنگە كەلگەن قوناق ەكەنىڭىزگە قارامايدى. وزبەك تىلىندە سويلەۋدى تالاپ ەتەدى. ال ءبىز بولساق، قازاقستاندا تۋىپ، اس- سۋىن وسى ەلدەن ايىرىپ وتىرعان بۇكىل ۇلتتىڭ كوڭىلىن تابامىز دەپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەتۋگە 20-25 جىلداپ ۋاقىت بەرەمىز. ول از دەگەندەي، ايلىعىنا ۇستەمە اقشا قوسامىز. مۇنداي جالپاقشەشەي ەل كورسەم، سونى كورگەن كوزىم اعىپ كەتسىن! ولار دا ءبىزدىڭ كوڭىلجىقپاستىعىمىزعا ابدەن ۇيرەنىپ العان. قۇددى ءبىر بازاردا تۇرعانداي بىزبەن «ساۋدالاسادى». «قارنىمنىڭ اشقانىنا ەمەس، قادىرىمنىڭ قاشقانىنا جىلايمىن» دەگەندەي، ءوز قادىرىمىزدى ءوزىمىز قاشىرىپ ءجۇرمىز عوي. ايتپەسە بىرەۋ ءبىزدىڭ قولىمىزدى بايلاپ وتىرعان جوق. قايتا بولايىن دەپ تۇرعان ءىستى ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدەن شىققان «كەرىتارتپالار» بولدىرماي وتىر. ەگەر قازاق ءتىلى مارتەبە الىپ كەتەر بولسا، ءوزىنىڭ جانە ۇرپاعىنىڭ اش قالارىن، تەنتىرەپ، قوڭىز تەرىپ كەتەرىن سەزەدى. ولارعا سەنىڭ ۇلتىڭنان گورى، اۋزىنا سالىپ جەيتىن قۇرتى ارتىق. قۇداي بىلەدى دەپ ايتايىن، ەگەر مۇحتار شاحانوۆ ءتىل ماسەلەسى تۋرالى ءبىر جيىنعا بارماي قويسىنشى قالاي سىناپ، سىبار ەدىك.

سىناۋعا كەلگەندە الدىمىزعا جان سالمايمىز عوي، شىركىن. ال سول شاحانوۆ ءبىرىمىزدى سىناپ كورسىنشى، جاعاسىنان الا كەتەر ەدىك. قۇداي بىزگە باسقانى بەرمەسە دە، كوكىرەكتى اياماي بەرگەن. جەردە جىعىلىپ جاتقان قازاقتىڭ كوكىرەگىنە «نان ءپىسىرىپ» الۋعا بولادى. وندا دا ول كوكىرەك جەكە باستىڭ قامى ءۇشىن «قىزادى». ال ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن «شاحانوۆتار بار عوي» دەپ وتىرا بەرەمىز.

 ءتىلىمىزدىڭ ءالى كۇنگە دەيىن اياعى شىقپاعان بالاداي ەڭبەكتەپ جۇرگەنى-  وسى «قاسيەتىمىزدىڭ» جەمىسى. «جۇرتتىڭ ىبىرايى -  ىبىراي، ال ءبىزدىڭ ىبىراي -  سۇمىراي» دەگەن ەكەن ءوز باۋىرىنا كوڭىلى تولماعان ءبىر قاريا. سول ايتقانداي، ءبىزدىڭ سۇمىراي ىبىرايلارىمىز كوپ قوي. سولاردى جۇرتتىڭ ىبىرايىنداي ەتپەي، ادام، ەل، حالىق بولمايتىنىمىز انىق.

 

ساندالعان ساۋالعا اشىنا وتىرىپ جاۋاپ بەرگەن ەرماحان شايحى ۇلى

aikyn.kz