يراك جانە قازاقستان ىنتىماقتاستىعىنىڭ كەلەشەگىن وڭ باعالاپ وتىرمىز - ق ر- داعى يراكتىڭ ىستەرى بويىنشا سەنىمدى وكىلى يۋنۋس س. سارحان

استانا. قازاقپارات - قازاقستان جاقىن كورشى ەلدەرمەن جانە الەمنىڭ بارشا وڭىرلەرىندەگى مەملەكەتتەرمەن ءوزارا ءتيىمدى كونسترۋكتيۆتى ىنتىماقتاستىققا باعىتتالعان ساياساتتى جۇرگىزۋدە.

اگەنتتىك تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا قازاقستانداعى يراكتىڭ ىستەرى بويىنشا سەنىمدى وكىلى يۋنۋس ساليم سارحان ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ بولاشاعى جايىندا، سونداي-اق يراك رەسپۋبليكاسىنداعى اعىمداعى جاعداي تۋرالى ايتىپ بەردى.

- قۇرمەتتى يۋنۋس مىرزا، قالىپتاسقان قازاقستاندىق-يراكتىق قاتىناستاردىڭ دەڭگەيىن جانە وسى بايلانىستاردىڭ الەۋەتىن قالاي قالاي باعالار ەدىڭىز؟

- ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قاتىناستار 1993-جىلى ورناعان بولاتىن. ءبىزدىڭ ەلدەردىڭ وڭىرلىك جانە جاھاندىق ماسەلەلەر بويىنشا ۇستانىمدارى كوپ جاعىنان ۇقساس بولىپ وتىرعاندىعى وتە ماڭىزدى. اتاپ ايتقاندا، يراك تاراپى قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ كوپتەگەن باستامالارىنا قولداۋ بىلدىرگەنى بەلگىلى.

ساياسي تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، ەكىجاقتى قاتىناستاردىڭ دەڭگەيىن جاقسى دارەجەدە ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. جالپى، ءبىزدىڭ ەلدەر اراسىندا كوپتەگەن حالىقارالىق قارىم-قاتىناستاردىڭ ماسەلەلەرى بويىنشا ءوزارا تۇسىنىستىك بار.

ونىڭ ىشىندە قازىرگى كەزدە يراكتا ورىن الىپ جاتقان ۇدەرىستەرگە قاتىستى. 2015-جىلى ب ۇ ۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 70- سەسسياسى اياسىندا قازاقستان مەن يراك سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ كەزدەسۋى ءوتىپ، بۇل ءوز كەزەگىندە ءبىزدىڭ بايلانىستاردى بۇدان ارى قاراي نىعايتۋعا ەلەۋلى ىقپال ەتتى.

ەگەر دە ەكونوميكالىق جانە ساۋدا قاتىناستارىنا توقتالاتىن بولساق، قوس تاراپ تا بۇل باعىتتى دامىتۋعا مۇددەلىلىك تانىتۋدا. وسى سالادا ءوزارا تۇسىنىستىك تۋرالى قۇجاتتاردى دايارلاۋ سوڭعى كەزەڭدە تۇر.

- ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتا قانداي باعىتتارعا باسىمدىق بەرەر ەدىڭىز؟

- ءبىز ءبىر- بىرىمىزگە ءتۇرلى حالىقارالىق ۇيىمدار اياسىندا قولداۋ كورسەتۋدەمىز، سونىمەن قاتار ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق پەسپەكتيۆالاردى وپتيميستىك باعالايمىز. يراك تۇتىناتىن ازىق-تۇلىكتىڭ اۋقىمدى بولىگىن يمپورتتايدى، ونىڭ ىشىندە ءبيدايدى دا سىرتتان الىپ كەلۋدە. اتاپ ايتقاندا، الەمدە قازاقستاننىڭ ءبيدايى جوعارى ساپاسىمەن باعالانۋدا، سونداي-اق قازاقستانداعى قوي جانە ءىرى قارا مال ەتى دە ساپاسىمەن ەرەكشەلەنەدى. بۇل تۇرعىداعى باسىمدىقتار وسى ونىمدەردى يراكقا جەتكىزۋدە ىنتالاندىرا الادى.

بۇدان بولەك، قازاقستان قارۋدىڭ بىرنەشە ءتۇرىن، بروندى كولىكتى جانە اسكەري ماقساتتاعى باسقا دا ونىمدەردى شىعارۋدا. وسى ورايدا قازاقستاننىڭ وكىلەتتى ورگاندارى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، 2016-جىلى باعدادتا قاۋىپسىزدىك جانە قورعانىس سالاسىنداعى كورمەگە قاتىسادى دەپ ۇمىتتەنەمىز. مۇنىمەن قوسا، مۇناي جانە گاز ءوندىرۋشى ەلدەر رەتىندە يراك پەن قازاقستان وسى سالادا تاجىريبە الماسىپ، مۇناي ساياساتى ماسەلەلەرى بويىنشا وزدەرىنىڭ كوزقاراستارىمەن بولىسە الادى.

- قازاقستان باسشىلىعى يسلام الەمى ەلدەرىمەن قاتىناستاردى دامىتۋعا ەرەكشە نازار اۋدارىپ وتىر، ونىڭ ىشىندە يراك تا بار. سىزدەردىڭ ەلدەرىڭىزدە يسلامدىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ بويىنشا قازاقستاننىڭ باستامالارىن قالاي باعالاپ وتىر؟

- قازاقستان 1996-جىلى يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنىڭ تولىق قۇقىلى مۇشەسى بولدى. ال 2011-جىلى ۇيىمعا مۇشە ەلدەردىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى كەڭەسىنىڭ 38-سەسسياسىنان كەيىن، ياعني قازاقستان ي ك ۇ- عا ءتوراعالىقتى قابىلداعان كەزدە قازاقستاندىق-يراكتىق قاتىناستاردا، سونداي-اق يسلام الەمىندە ىنتىماقتاستىق جانە ينتەگراتسيا ۇدەرىستەرىندە جاڭا كەزەڭ باستالدى. وسى وتىرىستىڭ بارىسىندا ۇيىمنىڭ اتاۋىن يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا وزگەرتۋ شەشىمى قابىلدانىپ، ونىڭ اياسىندا ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كوميتەت قۇرىلدى.

ۇيىمنىڭ تاريحىندا العاش رەت ي ى ۇ جانە ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىندا ىنتىماقتاستىق بويىنشا جۇمىس جوسپارى بەكىتىلدى. سونىمەن قاتار سەسسيادا جاريالانعان ن. نازاربايەۆتىڭ باستامالارى جۇمىس قورىتىندىسى بويىنشا قابىلدانعان دەكلاراتسيانىڭ نەگىزى بولدى. بۇل قۇجات 21- عاسىردا يسلام الەمىنىڭ گۇلدەنۋى ءۇشىن قاجەتتى جاڭعىرتۋ مەن رەفورمالاردى قامتىپ وتىر. ءوزىنىڭ ءتوراعالىعى كەزىندە قازاقستان ي ى ۇ- عا مۇشە ەلدەرمەن بىرلەسە ۇلكەن جۇمىستار اتقاردى.

سونىمەن قاتار ەسىرتكىنىڭ زاڭسىز اينالىمى، يادرولىق سىناقتاردان زارداپ شەككەن جەرلەر مەن ارال تەڭىزىن قالپىنا كەلتىرۋ، ءوزارا ازىق-تۇلىك كومەگى جۇيەسىن قۇرۋ جانە باسقا دا ماڭىزدى ماسەلەلەرگە قاتىستى قازاقستاننىڭ باستامالارىن جۇزەگە اسىرۋ بويىنشا جۇمىستار اتقارىلدى.

ي ى ۇ جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ مەن ۇيىمنىڭ ىقپالدى وڭىرلىك ۇيىمدارمەن ءوزارا ءىس-قيمىلى سالاسىنداعى، ا و س ش ك كەڭەسى مەن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزدەرىن وتكىزۋدە قازاقستانعا قولداۋ كورسەتۋدە.

- قازاقستاندا شەتەل ينۆەستورلارى ءۇشىن قولايلى جاعداي جاسالعان، اسىرەسە، ونەركاسىپتىڭ وڭدەۋشى سەكتورىندا. قازاقستانداعى اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستارعا يراكتىڭ يندۋستريالدى كومپانيالارى قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر ما؟

- ارينە، ينۆەستيتسيا ءۇشىن مۇمكىندىك جاسالعان جەرلەرگە بيزنەسمەندەردىڭ بەلسەندى تارتىلاتىنى انىق. وزدەرىنىڭ سالالارىندا ۇلكەن تاجىريبە جيناعان جانە قازاقستانعا ينۆەستيتسيا سالۋعا مۇمكىندىكتەرى بار كوپتەگەن يراكتىق بيزنەسمەندەر بار. الايدا، ەكى ەل بيزنەسمەندەرى اراسىندا بايلانىستىردىڭ ءتيىستى دەڭگەيدە دامىماۋى مەن ولاردىڭ ءوزارا ساپارلارمەن الماسۋدىڭ تومەن دەڭگەيى قازاقستاننىڭ ينۆەستيتسيالىق مۇمكىندىكتەرىمەن تانىسۋعا كەدەرگى بولۋدا.

2012-جىلى قازاقستانعا يراكتىڭ ساۋدا پالاتاسىنىڭ دەلەگاتسياسى كەلىپ، يراكتا قازاقستاننىڭ ساۋدا ورتالىعىن اشۋدى جانە ونى كۇتىپ ۇستاۋعا جۇمسالاتىن شىعىستاردى يراكتىق تاراپ وتەيتىندىگى تۋرالى ۇسىندى. سول كەزدە ەكى ەلدىڭ ساۋدا پالاتالارى اراسىندا ءوزارا تۇسىنىستىك تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويۋ مەن يراك-قازاقستان ىسكەرلىك كەڭەسىن قۇرۋ نيەتى ايتىلعان ەدى.

قازىرگى كەزدە يراكقا قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ساۋدا پالاتاسى دەلەگاتسياسىنىڭ ساپارى جوسپارلانىپ وتىر. وسى ورايدا ساۋدا مەن ينۆەستيتسيالاۋدىڭ مۇمكىندىكتەرىمەن تانىسۋ ماقسات ەتىپ كوزدەلۋدە. بۇل تۇرعىدا ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىڭ وسى باعىتىن دامىتۋعا تىڭ سەرپىن بەرىلەدى دەگەن ويدامىن.

- ەلدەرىڭىز ءۇشىن قازاقستان قاي باعىتتاردا قىزىقتىرىپ وتىر، قاي سالالاردا يراك تاراپى قازاقستانمەن تاجىريبەسىمەن بولىسە الادى؟

- ەگەر دە يراكتىڭ سىرتقى ساياساتىنا توقتالاتىن بولساق، بۇل تۇرعىدا ءبىز الەمنىڭ بارشا ەلدەرى ءۇشىن اشىقپىز. بارلىق مەملەكەتتەرمەن ءوزارا سىيلاستىق، ءوزارا ءتيىمدى تابىستى قاتىناستارعا جانە وزگە ەلدەردىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپاۋ سەكىلدى ماقساتتارعا نەگىزدەلگەن.

بۇگىندە قازاقستان ورتالىق ازياداعى ەرەكشە دامىعان ەل بولىپ تابىلادى. اتاپ ايتقاندا، ەلدەرىڭىز وڭىردە قاۋىپسىزدىك پەن بەيبىتشىلىكتى نىعايتۋ ءۇشىن بەلسەندى جۇمىس ىستەۋدە، سونىمەن قاتار ەكونوميكالىق قۋاتتى مەملەكەت. وسى تۇرعىدا بۇل ساۋدا-ەكونوميكالىق، مادەني بايلانىستاردى دامىتۋ ءۇشىن، مادەنيەت، دەنساۋلىق ساقتاۋ، اۋىل شارۋاشىلىعى، مۇناي وڭدەۋ سالاسىندا تاجىريبە الماسۋ ءۇشىن جاقسى نەگىز بولار ەدى.

- قازىرگى كەزدە يراكتا ىشكى ساياسي جاعداي قالاي قالىپتاسۋدا، «يسلام مەملەكەتىمەن» كۇرەستە جەتىستىكتەر بار ما؟

- بۇگىندە ەلىمىزدىڭ بولىگىن باسىپ العان، بىرنەشە قالالارىمىزدىڭ تۇرعىندارىن بوسقىن ەتكەن «يراك جانە ليەۆانت يسلام مەملەكەتىمەن» كۇرەستە يراك الدىڭعى شەپتە تۇر. سودىرلار ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن ازاماتتارىن ءدىني سەنىمىنە بايلانىستى ءولتىردى.

سونىمەن قاتار باعداتتىڭ جانە باسقا ەلدى مەكەندەردەگى كوشەلەر مەن بازارلاردا ۇنەمى جارىلعىش زات سالىنعان كولىكتەر جارىلىپ، بەيبىت تۇرعىنداردىڭ ءومىرىن قيىپ جاتىر. سودىرلار جارىلعىش زات بەكىتىلگەن بەلدىكتەرمەن جانكەشكى لاڭكەستەردى تەراكتىلەر جاساۋعا جىبەرۋدە.

«يسلام مەملەكەتى» ءدىني ەكسترەميستەردەن جانە بۇرىنعى بااس پارتياسىنىڭ جاقتاستارىنان قۇرالىپ، يسلامدى جامىلىپ ءجۇر. بۇل ارالاس ۇيىمدا ءوزىنىڭ يدەولوگياسى مەن ۇرانى بار. «ي م» يراكتىڭ كەز كەلگەن دىندەگى ازاماتتارىنا قاتەر تۋدىرىپ وتىر. ولار وزدەرىنىڭ كوزقاراستارىمەن كەلىسپەيتىندەردىڭ بارشاسىن قىرۋ تۇرعىسىندا ءدىني ۇراندارمەن كورىنىس تاپقان يدەولوگيانىڭ نەزگىندە پايدا بولدى. بۇلار ينكۋباتور ىسپەتتەس، ياعني جۇرەگى جاۋىزدىققا تولى لاڭكەستەردى كوپتەپ تاربيەلەۋدە.

لاڭكەستەردى قارجىلاندىرۋدىڭ جۇيەسى بىرنەشە ەلدەردە شاشىراڭقى ورنىققان. سونىمەن قاتار ولار يراك پەن سيريادا باسىپ العان جەرلەردە مۇنايدى ساتۋدان تابىس الۋدا.

يراكتا وسى «يسلام مەملەكەتىن» جەڭۋ - بارشا الەمدە لاڭكەستىكتى جەڭۋمەن تەڭبە-تەڭ ەكەنىنە سەنىمدىمىز. سوندىقتان دا وسى كۇرەستە بارشا ەلدەردى يراك ۇكىمەتىنە بارىنشا كومەكتەسۋگە شاقىرامىز. وسى كومەك لاڭكەستىكتىڭ تامىرىن شابۋعا، يراكتىڭ ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ەرجۇرەك اسكەرىنىڭ ارقاسىندا يراك تاراپى لاڭكەستەردىڭ العا جىلجۋىن توقتاتۋعا قاۋقارلى بولدى. وسى ورايدا بۇگىندە ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىك كۇشتەرى قۇرالعان جاساقتار مەن حالىقارالىق كواليتسيانىڭ اۋەدەن جاسالعان قولداۋى كومەگىمەن لاڭكەستەردى جەڭىپ كەلەدى.

سودىرلار كوپتەگەن اۋدانداردان ىعىستىرىلدى. قازىرگى كەزدە «يسلام مەملەكەتىنىڭ» قاداعالاۋىندا يراك اۋماعىنىڭ 17 پايىزعا جۋىق جەرى قالىپ وتىر. بۇنىڭ الدىندا ولار جەرىمىزدىڭ 40 پايىزىندا ورنىققان بولاتىن. قازاقستان حالقى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جانە جالپى وڭىردەگى احۋال بويىنشا ايتارلىقتاي حاباردار دەپ ويلايمىن.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اۆتور: رۋسلان عابباسوۆ