مىقتى عالىمدارىمىز وزگە ەلدە «سۇلتان» بولىپ ءجۇر
ول دۇنيەنى تانۋعا عانا ەمەس، اۋقىمدى ويلاۋعا سەپتەسەدى، راس ايتام. ءبىراق فالش يدەولوگياعا، جاساندى قالىپقا قۇرىلعان كەڭەس وداعىنىڭ ەكونوميكالىق مەشەۋگە اينالىپ، كۇل- تالقان بولۋىنىڭ ءبىر سەبەبى عىلىم كوشىنەن قالىپ قويۋى ەدى.
وسى جەردە ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر ماسەلە بار. كەڭەستە جاقسى ءبىلىم بەرىلسە، نەگە بىرنەشە ۇرپاق تاريحىن بىلمەيدى، ءتىلىن ۇمىتتى. ءتىپتى مىڭداعان ادام بولمىسى وزگەرىپ، ۇلتىنان اجىراپ كەتتى. سوندىقتان كەيبىر سالالارداعى نەكەن- ساياق مىقتى مامانداردى ەسەپتەمەگەندە، كەڭەس ءبىلىمى مەن عىلىمىن كەرەمەت ەتۋدىڭ قاجەتى جوق.
الايدا قازىر دە كىلتيپاندار كوپ ەكەنى راس. ناقتى عىلىمداردىڭ قازاق تىلىندە وقىتىلۋ دەڭگەيى، ۇسقىنسىز اۋدارمالار. بۇل ءمان بەرمەي جۇرگەن، ءبىراق وتە قاۋىپتى پروبلەما.
وسى اپتادا «ازاتتىقتا» جاريالانعان ماتەريالدا «كەيبىر حالىقارالىق تەرميندەر مەن سوزدەردى قازاق تىلىنە ءجون- جوسىقسىز ءارى قاتە اۋدارۋ پروبلەماسى تالاي تالقىلانعان. ءبىراق مۇنداي كالكالار مەن ەرسى سوزدەر قازاقستاندىقتاردىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىندا قولدانىلماسا دا، كەيبىر ورىس- قازاق سوزدىكتەرىندە سول كۇيى قالعان. مىسالى، بەگەموت - سۋسيىر، بالكون - قىلتيما، پلوسكوگۋبتسى - اتاۋىز، ستيۋاردەسسا - اسپانسەرىك. ال ورىس تىلىنە كەرى اۋدارعان كەزدە، ولاردىڭ ماعىناسى مۇلدە وزگەرىپ كەتەدى. (مىسالى، بەگەموت - سۋدا تىرشىلىك ەتەتىن سيىر، تىستەۋىك - اران اۋىز، ستيۋاردەسسا - اسپاندا سەرىك بولعان ايەل، بالكون- قىلتيمانىڭ سينونيمى كوپ) - دەپ-، كوكەيدەگى جازىلعان.
جالپى، بىزگە تار شەڭبەردە ويلاۋدان جانە قۇلدىق پسيحولوگيادان، ۇرەيلەردەن ارىلعان ۇيرەتۋشىلەر كەرەك. ءبىر ۆاريانت - ىلگەرى وقۋ ورىندارىنان ءبىلىم العان جانە تۇلعالىق قاسيەتى بار ازاماتتاردىڭ ەلىمىزدە اعارتۋشىلىقپەن اينالىسۋى. الايدا شەت مەملەكەتتەردە تابىستى قىزمەت ەتىپ جۇرگەن قازاقتاردىڭ ميلى باستارىن كىنالاي المايسىڭ، كىنالاۋعا قاقىمىز دا جوق. وتكەندە دە ايتتىق - «بارلىعى ادام ءۇشىن، ادامنىڭ قولايلى تىرشىلىگى ءۇشىن» دەگەن پرينتسيپكە نەگىزدەلگەن قوعامدا ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعى اركىمدە بار. ونىڭ ۇستىنە اقىنىڭ بىلىك پەن ەڭبەككە قاراي تولەنبەۋى، تامىر- تانىستىقپەن شەشىلەتىن كارەرا، كوررۋپتسيا مەن بيۋروكراتيا - كونترارگۋمەنت كەلتىرۋگە ۇيالاسىڭ. ءبىراق جۇرەگى تۇرمىستىق، پەندە ەسەپتەرگە سىيمايتىنداردى نەگە شاقىرماسقا؟
ا ق ش- ڭ عارىشتىق باعدارلامالارى، ن ا س ا- نىڭ جاڭالىقتارى دامىپ جاتقان ءبىر دۇنيە. ال ولاردىڭ عىلىمي جەتىستىكتەرىن جەتىلدىرىپ جۇرگەن قاراكوزدەر قانشاما. سولاردىڭ ءبىرى دارحان نۇرماعامبەت. امەريكاعا 2002 - جىلى كوشىپ كەتكەن. 12 جىلدان بەرى ن ا س ا ءۇشىن تەر توگىپ ءجۇر.
دارحان نۇرماعامبەت، ا ق ش ازاماتى:
مەن ن ا س ا- دا كەلىسىم- شارت بويىنشا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىن. پيلوتتىق جوبالار بويىنشا نەگىزىنەن لوگيستيكامەن اينالىسامىن. عارىشتىق پيلوتتى باعدارلامالارمەن اينالىسقاندىقتان بايقوڭىرعا ءجيى بارامىن.
دارحان جالعىز ەمەس. وزىندەي قازاقتىڭ ميلى باستارى تولىپ ءجۇر امەريكادا.
دارحان نۇرماعامبەت، ا ق ش ازاماتى:
مۇندا قازاق فيزيكتەرىنىڭ توبى بار. ولار ءبىر كەزدەرى جۇمىس ۆيزاسىمەن كەلگەندەر. قازىر وسىندا تۇراقتاپ قالدى. مىسالى باقىت احمەتوۆ مەن سياقتى ن ا س ا- دا قىزمەت ەتەدى. سپۋتنيكتىك فوتوسۋرەتپەن اينالىسادى. ا ق ش اۋىلشارۋاشىلىعى ءۇشىن سۋرەتتەر دايىندايدى. ماحمۇت ساعىندىقوۆ دەگەن تالانتتى جىگىت بار. ول ساقتاندىرۋ جارناسىن ەسەپتەيتىن مامان. ا ق ش اكتۋاريلەرىنىڭ قۇرمەتتى مۇشەسى. ولار كەز كەلگەن ادامدى مۇشەلىگىنە المايدى. زەينەتاقى قورلارىنىڭ تاۋەكەلدەرىن ەسەپتەيدى. ارمان باشيروۆا دەگەن مىقتى بيولوگ بار. قازاقتىڭ دارىگەرلەرى مەن مۇعالىمدەرى وتە كوپ امەريكادا.
وسىلايشا مىقتىلارىمىزدىڭ ءبىرتالايى مۇحيت اسىپ كەتكەن. اسپاعاندا قايتەدى، جوعارى جالاقى، جانعا جايلى تىرشىلىك... اسەر ەتەتىن فاكتورلار كوپ. امەريكا بيلىگى اقىلدى ادامنان وڭايلىقپەن ايىرىلا قويماسى دا انىق.
دارحان نۇرماعامبەت، ا ق ش ازاماتى:
بۇل جاقتا ءبىلىمىڭ ماڭىزدى. باسىڭ ىستەسە، جۇمىس تاباسىڭ. ءىسىڭ ورگە جۇرەدى. امەريكا وپتيميستەرگە ارنالعان. تەحنيكالىق ءبىلىمى بار ادامدار ءۇشىن تاپتىرماس جەر.
سوندا قازاقستان تەحنيكالىق ءبىلىمى بار ادامدار ءۇشىن تاپتىرماس جەرگە اينالا الماي وتىرعانى ما؟ تەحنيكالىق ماماندىقتارعا زور كوڭىل ءبولىپ، دامىتۋعا تىرىسىپ جاتقاندا، مىقتى مامانداردى ءوز ەلىمىزدە ۇستاپ قالا الماي وتىرعانىمىز. بۇگىندە 80 گە جۋىق مامانىمىز الەمدىك عىلىمدى دامىتىپ، وزگە ەلدە «سۇلتان» بولىپ ءجۇر. عالىمدارىمىزدى تۇگەندەي باستاعان 2007 - جىلدان بەرى، ءبىرتالاي ماماندى شاقىرتقان شەنەۋنىكتەر. ءبىراق كەلگەندەرى كوپ ەمەس. ەلدە تۇراقتاپ قالعانى 33 ادام عانا. سويتسەك، 8 جىل بۇرىن ميلى باستاردى ەلگە جيناي باستاعانمەن، بىزدە عالىمدارىمىزدى شاقىراتىن ارنايى باعدارلاما جوق ەكەن. ايتەۋىر وزگە ءار ءتۇرلى باعدارلامالارعا كىرىگىپ كەتىپ، سولاردىڭ اياسىندا جيناپ كەلىپپىز.
ەلگە كەلگەن 33 عالىمنىڭ ءبىرى زەينەتولا ەڭسەپوۆ. نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى. اعامىز ءوزىمىزدىڭ قاراكوز بولعانمەن، ازاماتتىعى امەريكالىق. توقسانىنشى جىلداردىڭ توقىراۋ زامانىندا عىلىمعا بولىنگەن قارجى كۇرت كەسىلگەندە، ءبىر كۇندە جۇمىسسىز قالعان. بىلىكتى عالىم دالادا قالسىن با، بىردەن گەرمانيا وزىنە تارتىپ الادى. ودان سوڭ مىقتى ماماندى جاپوندار شاقىرىپ الادى. كۇنشىعىس ەلىندە ون ءبىر جىل تەر توگەدى. اقىرى امەريكادان ءبىراق شىعادى. مۇحيتتىڭ ار جاعىندا دا ون ءبىر جىل عىلىمدى دامىتادى. قازاقتار ۇزدىك ميلارىن تۇگەندەپ 2008 -جىلى عانا شاقىرادى ەلگە. ونىڭ وزىندە...
زەينەتولا ەڭسەپوۆ، پروفەسسور:
مەنى عىلىمعا ەمەس، 2008 - جىلى اكىمشىلىك قىزمەتكە شاقىردى. ويلانىپ، ويلانىپ باس تارتتىم. كەلمەدىم. ءبىلىم جانە عىلىم ۆيسە ءمينيسترىنىڭ ورنىن ۇسىندى. باس تارتقان سەبەبىم، مەن عىلىممەن اينالىسقىم كەلدى. ودان قالدى جالاقىسى امەريكادا الىپ جۇرگەن جالاقىدان ءۇش ەسە از بولدى.
ال ماماننىڭ قازىرگى جالاقىسى كوڭىلىنەن شىعادى. قانشا ەكەنىن ايتپاسا دا، جاعدايىم جاقسى دەدى. امەريكا تەحنولوگياسىنىڭ ءبىر جەتىستىگىن قازاق كادەسىنە جاراتپاق ويى بار.
زەينەتولا ەڭسەپوۆ، پروفەسسور:
مىنا قوندىرعى «فيدجي-2» دەپ اتالادى. مۇنداي ت م د ەلەرىنىڭ بىرەۋىندە دە جوق. ءبىز باتىس عالىمدارىمەن جاڭا ءبىر تەحنولوگيا ويلاپ تاپتىق. مەتاللدى شىرۋدەن، زاقىمدانۋدان ساقتايتىن، بەرىك پلەنكا شىعارامىز. ول وتە جۇقا. قالىڭدىعى 10 نانومەتر عانا بولادى. ءبىراق وتە بەرىك. توقتى وتكىزۋ، ساقتاۋ مۇمكىندىگى جاقسى. امەريكانىڭ ۇزدىك تەحنولگياسىنىڭ ءبىر جەڭىسىن وسىندا ەنگىزىپ جاتىرمىز.
ياعني امەريكادان تەحنولوگيا ساتىپ المايمىز، بۇل قوندىرعى تولىق قۋاتىندا جۇمىس ىستەي باستاسا، سول تەحنولوگيانى وزىمىزدە جاساپ شىعارا الامىز. قازاق عالىمدارىنىڭ جۇمىسىنا وندىرىستەگى كومپانيالار قىزىعۋشىلىق تانىتا باستاپتى.
زەينەتولا ەڭسەپوۆ، پروفەسسور:
КEGOC كومپانياسىمەن كەلىسىم بار. ولار وسى تەحنولوگيانى قولدانعىلارى كەلىپ، بىزگە ۇسىنىسپەن شىقتى. ەگەر توقتى ساقتاۋ، وتكىزۋ مۇمكىندىگى جوعارى جاڭاعى پلەنكانى قولدانساق، ەلەكتر ەنەرگياسىن ۇنەمدەۋگە بولادى. ياعني باعاسى دا ارزانداي تۇسەدى.
قازاق جاستارى تالانتقا تۇنىپ تۇرعانىن ايتادى پروفەسسور. اقىلدى دەپ ماقتايتىن جاپوندارمەن سالىستىرعاندا، قاراكوزدەرىمىزدىڭ تالابى ءبىر توبە بيىك دەيدى.
زەينەتولا ەڭسەپوۆ، پروفەسسور :
مەن كەلگەن كەزدە تاڭ قالدىم. مۇندا تالانتتى جاستار كوپ. «بولاشاق» باعدارلاماسىن بىتىرگەندەر. ولار اۋىلداردان ارنايى تاڭدالعاندار. مۇنداي ەشقايدا جوق. امەريكاداعى جاستاردىڭ كوبى قىتايدان. جاپونداردى دا تالانتتى دەيدى عوي. ءبىراق ولاردى 100 ادامنىڭ ىشىنەن بىرنەشە تالانت قانا شىعادى. قالعانى جاي توبىر.
عالىمدارىمىز نەگىزىنەن امەريكا، رەسەي، كانادا، اۆستراليادا نانىن تاۋىپ ءجۇر، اماندىق تولەشوۆتىڭ ايتۋىنشا. شەتەل جاعدايىن جاساپ تۇرعاندا ەلگە قايتۋلارى نەعايبىل، ارينە. ولارعا ازاماتتىقتى اۋىستىرۋ ماسەلەسى دە كەدەرگى كورىنەدى.
- ءسىز ازاماتتىعىڭىزدى قازاقستانعا اۋىستىرمايسىز با؟
زەينەتولا ەڭسەپوۆ، پروفەسسور: ازىرگە ونداي ۇسىنىس تۇسكەن جوق. مەن وسى ماسەلە تۋرالى جۇرگەن جەرىمدە ايتىپ جۇرەمىن. ماسەلەن، ءۇندىستان، گەرمانيا، يرلانديا، كانادا سياقتى ەلدەر وزدەرىنىڭ عالىمدارىن تارتىپ جاتىر. ءسويتىپ ولارعا ەكى ازاماتتىق بەرۋدە. بىزدە ونداي جوق. ەگەر ەكى ازاماتتىق مۇمكىن بولسا، وندا شەتەلدە جۇرگەن كوپتەگەن عالىمدار ەلگە ورالار ەدى. ولاردىڭ كەلمەۋىنىڭ بىردەن ءبىر سەبەبى وسى ازاماتتىقتى اۋىستىرۋ ماسەلەسى.
وسى ورايدا شەتەلدىڭ ازاماتتىعىن العان وتانداستارىمىزدى قايتارۋ ءۇشىن قوس ازاماتتىق ماسەلەسىن شەشۋگە بولماس پا ەكەن دەگەن سۇراق قويدىق. تەك ەرەكشە جاعدايلاردا - ميلى باستاردى قايتارۋ ءۇشىن.
عىلىمدى دامىتۋعا كوڭىل ءبولىنىپ جاتقانمەن، داعدارىس سالقىنىن تيگىزبەي قويماعان. 2016 -جىلعا مەملەكەتتەن بولىنگەن قارجى بيىلعى جىلدان 40 پايىزعا كەمىگەن. بيىل 43 ميلليارد تەڭگە ءبولىنىپتى، قازاق عىلىمىن العا باستىرۋعا. دەگەنمەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ىشكى قورىنا ءۇمىت ارتادى اماندىق تولەشوۆ.
عىلىم قورى اقشادان ءۇمىتتى. اقشا بولسا، ءبىر كەزدەرى كەتۋگە ءماجبۇر بولىپ، بۇگىندە وزگە ەلدەردى قارىق قىلىپ جۇرگەن ماماندارىمىزدى كوپتەپ قايتارا تۇسەر ەدىك دەگەندى ايتادى.
ايگۇل ادەپباي، «ءبىزدىڭ ۋاقىت» باعدارلاماسى.
