وشپەيتىن تەلەديدار. سويلەي المايتىن بالا

استانا. قازاقپارات - ادام سىرتقى ءارى ىشكى قۇبىلىستاردان اسەر الىپ وتىرادى.

سىرتتان كوزىنە ساۋلە تۇسەدى، قۇلاعىنا داۋىستار ەستىلەدى، مۇرنىنا ءيىس بارادى، سىرتقى اسەردەن اياقاستى اسقازانى كوتەرىلەدى، اۋا اعىسى دەنەسىنە تيەدى، تىلىنە ءدام بارادى، سولدەر قان اينالىمىنا اسەر ەتەدى، ءتىپتى كەلگەن ويلاردىڭ ءوزى ونى بەيمازا كۇيگە تۇسىرەدى.

تەلەديدارعا كەلسەك دەنەگە ونىڭ كەرى اسەر ەتەتىندىگى انىقتالعانمەن، ونىڭ ميعا اسەرى ەندى-ەندى عانا بەلگىلى بولۋدا. زەرتتەۋلەر بويىنشا، سابيلەر «نەيرون» دەپ اتالاتىن ميللياردتاعان جۇيكە جاسۋشالارىمەن تۋىلادى. العاشقى ءۇش جىلدا بۇل جاسۋشالاردى قولدايتىن، ونى ازىقتاندىراتىن ميللياردتاعان گليو جاسۋشالارى داميدى.

جۇيكە جاسۋشالارى ورتالىق جۇيكە جۇيەسىنىڭ شامامەن جارتىسىن قۇرايدى، ال قالعان جارتىسىن كومەكشى ءرول اتقاراتىن جاسۋشالار تولتىرادى. ويتكەنى، جۇيكە جاسۋشالارى وتە نازىك جاسۋشالار بولۋمەن قاتار قورەك ساقتاۋ، وتتەگىمەن قامتاماسىز ەتۋ جۇمىستارىن اتقارا المايدى. ال بۇلار قامتاماسىز ەتىلمەسە تەز ءولىپ كەتەدى. ودان دا جامانى، ءبىر جۇيكە جاسۋشاسى ولگەندە، ورنىنا ەشقاشان جاڭاسى وندىدىرىلمەيدى. بۇل دەگەنىڭىز، ادام ميى ءبىر جاعىنان جامىپ جاتقانىمەن، ەكىنشى جاعىنان جۇيكە جاسۋشالارى ءولۋىن جالعاستىرادى دەگەن ءسوز.

گليو جاسۋشالارى وندىرىلگەننەن كەيىن جۇيكە جاسۋشالارى «دەندريت»، «اكسون» دەپ اتالاتىن مۇرتشالار ارقىلى ءبىر-بىرىمەن بايلانىس قۇرادى، وسىلايشا ميدىڭ باسقا بولىكتەرىنە جالعانادى. التى جاسار بالانىڭ ميى ەرەسەكتەرگە قاراعاندا ۇشتە ەكى ەسە كىشكەنە. سونىسىنا قاراماستان جۇيكە جاسۋشالارى اراسىنداعى بايلانىستار تۇرعىسىنان ەرەسەكتەرگە قاراعاندا بەس- جەتى ەسە كوبىرەك بايلانىستارعا يە.

«دامىپ كەلە جاتقان ادام ميىنا تەلەديداردىڭ اسەرى» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى كەيز بۋززەلدىڭ ايتۋىنشا، التى- جەتى جاسار بالانىڭ ميىنداعى جۇيكە جاسۋشالارى ميلليونداعان بايلانىس جاساي الاتىنداي اۋقىمعا يە. بۇل دامۋ اۋقىمى بالا ون- ون ءبىر جاسىنا كەلگەنىندە ءتامامدالىپ، بالا وسى بايلانىستاردىڭ 80 پايىزىنان قول ۇزەدى. ەگەر سول جاسقا دەيىن بالادا وسى جۇيكە جاسۋشالارى اراسىنداعى بايلانىستار دامىماعان بولسا، وندا ودان كەيىنگى ۋاقىتتا دامىمايتىن بولادى. قولدانىلمايتىن قابىلەتتەر مۇلدە جوعالىپ كەتەدى. كەيىننەن ميدا وندىرىلەتىن ءبىر ەنزيم ناشار بايلانىستاردى سول كۇيى ەرىتىپ جويىپ جىبەرەدى.

بالا جەتىلىپ كەلە جاتقاندا، مي دا جەتىلۋ ساتىلارىنان وتەدى. بۇل ساتىلار نەگىزگى ميدان - سەزىم ميىنا، سەزىم ميىنان - ويلاۋ ميىنا قاراي جول تارتادى. الايدا وسى كەزدە كەيبىر سىندارلى كەزەڭدەر پايدا بولادى. مي قالىپتى دامۋ ءۇشىن وسى سىندارلى كەزەڭدەردىڭ قاجەتتىلىكتەرى وتەلۋى ءتيىس. ءتىل دامۋى ءۇشىن بالا ماڭايىنداعى ۇلكەندەردىڭ سويلەسكەندەرىن ەستۋى كەرەك. بەلگىلى ءبىر جاسقا دەيىن بۇنى ەستي الماعان بالانىڭ ءتىل دامۋشىلىعى نە كەش شىعادى، نە شىقپاي قالۋى دا مۇمكىن.

نەگىزگى مي - قوزعاۋشى ءىس- ارەكەتتەرگە، رەلەكستەرگە، دەنە قيمىلدارىن رەتتەۋگە جاۋاپتى بولسا، ونى قورشاپ تۇرعان سەزىم ميى جاقسى كورۋ، جەك كورۋ سەكىلدى سەزىمدەرگە جاۋاپتى. بىرەۋمەن شىن كوڭىلدەن ارالاسىپ- قۇرالاسۋعا دا سەزىم ميى جاۋاپتى. ويلاۋ ميى - سەزىمدەرىمىز بەن ويلاۋ تۇرلەرىمىزدى ءبىر جەرگە ءتۇيىستىرىپ، ويلاۋ مەن ءىس- ارەكەتتەرىمىزگە باعىت- باعدار بەرەدى. «نەوكورتەكس» دەپ اتالاتىن ويلاۋ ميى ادامنىڭ ەڭ جاڭا ءارى ەڭ جوعارعى ينتەللەكتۋالدى دەڭگەيىن كورسەتەدى ءارى باسقا ەكى بولشەگىنەن بەس ەسە ۇلكەن.

ميدىڭ جەتىلۋ بارىسىندا جۇيكە جاسۋشالارى اراسىنداعى بايلانىستار «ميەلين» دەپ اتالاتىن مايلى، قورعاۋشىمەن قامتاماسىز ەتىلەدى. جاسۋشالار اراسى بايلانىستار قانشالىقتى كوپ بولسا، ميەلين قوسىلۋى دا سونشالىقتى كوپ بولادى. ميەليننىڭ تىعىز ءارى قالىڭ بولۋى جۇيكە سيگنالدارىنىڭ وسى بايلانىستاردان ءوتۋ جىلدامدىعىن ارتتىرادى. سول سەبەپتى، بالانىڭ دامۋ بارىسىندا كەرەكتى ەسكەرتپەلەردى الۋدىڭ ماڭىزى زور.

قىسقاشا ايتقاندا، جۇيكە بايلانىستارىنىڭ جەتىلۋى كوپجاقتى ءىس- قيمىلدارعا بايلانىستى. ماسەلەن، ءسابي جەردە جاتقان دوپتى قولعا الماق بولعاندا، ونى تىستەپ كورۋگە تالپىنعاندا، لاقتىرعاندا، ءتىپتى دوپتان شىعاتىن دىبىستى ەستىپ، نە ءيىستى يىسكەمەك بولعاندا ميداعى جۇيكە جاسۋشالارى ءوز ارالارىندا بايلانىس قۇرادى. ال، تەلەديدار تاماشالاعاندا، بالانىڭ جۇيكەسىنە بۇنداي كوپجاقتى سيگنال كەلمەيدى. سول سەبەپتى، ەشكىم سويلەسپەي، قولمەن سيپالماي، وينالماي وسكەن بالانىڭ مي مولشەرى قالىپتى بالالارعا قاراعاندا 20-30 پايىز كىشىرەك بولىپ كەلەدى.

تەلەديداردىڭ فيزيكالىق تۇرعىدان تۇرعىدان بالاعا تيگىزەتىن زالالى ارينە بۇنىمەن عانا شەكتەلمەيدى. جۇرگىزىلگەن كەيبىر زەرتتەۋلەر تەلەديداردى ءجيى كورەتىن بالالاردىڭ جوعارعى دەڭگەيدە كوز تالماسىنا ۇشىرايتىندىقتارىن انىقتاعان. شارشاعان كوزدىڭ كورۋى ناشارلاپ، كەيىننەن كىتاپ وقۋعا كەرى اسەر ەتەتىندىگى بەلگىلى بولعان.

راسىندا دا تەلەديدارداعى جىلت ەتكەن ءاربىر كورىنىستىڭ ورتاشا العاندا 3,5 سەكۋندتان اسپايتىندىعىن ەسكەرسەك، ونىڭ بارىنە قالت جىبەرمەي ءۇڭىلىپ وتىرۋ كوزگە كوپ كۇش تۇسىرەدى.

وسى اسەرلەر بالا ميىنا كەرى اسەر ەتپەۋ ءۇشىن بالالاردىڭ كوپ ۋاقىت تەلەديدار كورمەۋىن اتا-انالارى قاداعالاپ وتىرۋى ءتيىس.

بايان تۇرسىنبەك قىزى

 

islam.kz