اداسقاق ءداۋىردىڭ ار-وجدانى نەمەسە شاحانوۆ بيىگى
ازاتتىقتى اڭساپ كەتكەن اتا- بابالارىمىزدىڭ ارمانى ورىندالىپ، ەگەمەن ەل بولدىق. تاريحشى- عالىم مامبەت قويگەلدى «تۇرار رىسقۇلوۆ» دەرەكتى فيلمىندە بەرگەن سۇحباتىندا: «ⅩⅩ عاسىردا قازاق حالقى نەسىمەن باقىتتى دەسەڭىز: ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن ەمەس، حالقىنىڭ بولاشاعى جولىندا قىزمەت جاساعان تاريحي تۇلعالاردىڭ كوپ بولعاندىعىمەن قازاق حالقى باقىتتى»، دەگەن ەدى.
1922 -جىلى 22-شىلدەدە 22 جاسار سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ ءابدىراحمان بايدىلدينگە: «قازاق قازاقتى كىمنىڭ الدىندا جاماندايدى؟ ارينە، بوتەننىڭ الدىندا جاماندايدى. مۇندا كەلىپ ۇققان ءبىر نارسەم: قازاق ماسكەۋگە كەلىپ ىشكى كيكىلجىڭ جونىندە حابار بەرمەۋى كەرەك. اسىرەسە، ءبىرىن- ءبىرى جامانداماسىن. ءسوز تاسىماسىن. مەنىڭ پايىمداۋىمشا، ولار ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، ءبىزدىڭ جولىمىزدىڭ دۇرىستىعىنا كوز جەتكىزەدى. جۇرەكتەرىندە تىرناقتاي تازا ەت بولسا، ولار ەرتەڭ- اق وتارشىلدارعا قارسى تۇرادى. ال مۇنى جاساماسا، ءوزىنىڭ بەس كۇندىك ءومىرى ءۇشىن حالقىن ساتۋدى جالعاستىرا بەرەدى»، - دەپ جازادى.
ەلدەن ورتالىقا بارعان جاس جىگىت ماسكەۋدىڭ «ءبولىپ ال دا بيلەي بەر» ساياساتىنا قارسى ۋىتىن وسىلاي تارقاتادى. بۇل: «پاتشا زامانىندا وتار بولعان ۇلتتار، ەندى ءوز الدىنا تاۋەلسىز مەملەكەت بولۋعا قۇقىلى» دەگەن بولشەۆيكتەردىڭ باعدارلاماسىنا سەنگەن كەڭەس ۇكىمەتىنە قىزمەت ەتكەن قازاق قايراتكەرلەرى مەن الاش زيالىلارىنىڭ اراسىنداعى تەكەتىرەس كەزەڭى بولاتىن. ارتىنان كرەملدىڭ قازاقتى جويۋ ءۇشىن جۇرگىزىپ جاتقان ساياساتىن تۇسىنگەن ارىستارىمىز ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ بىرىگىپ، ۇلتتى قۇتقارۋ جولىندا باستارىن بايگەگە تىگىپ، كۇرەس جولىنا تۇسكەنىن مۇراعاتتا جاتقان قۇپيا قۇجاتتار ايعاقتايدى.
ماقسات نۇرىپبايەۆتىڭ Abai.kz سايتىندا جاريالانعان «مەن حالىقتان كەشىرىم سۇرايمىن» دەگەن ماقالاسىنا ارقاۋ بولعان 2013 -جىلدىڭ 23 -قاراشاسىندا الماتى قالاسىندا وتكەن حالىق وكىلدەرىنىڭ ءبىرىنشى قۇرىلتايىنا قاتىسقان 400 گە جۋىق ادامداردىڭ ءبىرى مەن ەدىم. اتالمىش ماقالادا اۆتور: «قۇرىلتايدا قازاق ۇلتتىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەۋدى، ۇلتشىل كۇشتەردىڭ باسىن بىرىكتىرۋدى ماقسات تۇتقان قازاق ۇلتتىق كەڭەسى قۇرىلعان ەدى. قازاق ۇلتتىق ينتەلليگەنسياسىنىڭ كوپتەگەن كورنەكتى وكىلدەرى، ساياسي تۇلعالار قاتىسقان بۇل جيىندا ۇلتتىق- دەموكراتيالىق مەملەكەت قالىپتاستىرۋدىڭ تۇجىرىمداماسى دا بەكىتىلگەن-دى... جەلدەي ەسىپ، قۇمداي سۋسىپ، قۇستاي ۇشقان ەكى جىلدا ەشتەڭە بىتىرە المادىق. جاسىراتىن نەسى بار، ەكى جىل بۇرىن مەنىڭ قوعامدىق، ساياسي كۇرەستە تاجىريبەم جوق ەدى. كوپ جىل مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەپ، كوپتەگەن جوبالاردى ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن، ءمينيستردىڭ بۇيرىعىمەن، مەملەكەتتىڭ اقشاسىمەن ۇيىمداستىرىپ ۇيرەنگەندىكتەن، قوعامدىق جوبالاردىڭ، ىستەردىڭ قالاي ۇيىمداستىرىلاتىنىنان حابارىم از بولدى. بارشامىز سەنىپ، ارقا سۇيەپ، ارتىنان ەرگەن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ءوزى ۇلتتىق كەڭەستىڭ ۇلكەن ساياسي كۇشكە اينالۋىنا مۇددەلى بولمادى»، - دەيدى.
ەجەلگى شىعىس دانالىعىندا: «ماقساتقا جەتكىزەتىن ءۇش جول بار. ءبىرىنشى تاجىريبە جولى - ەڭ ۇزاق جول، ەكىنشى وزگەگە سەنۋ جولى - ەڭ جەڭىل جول، ءۇشىنشى ويلاۋ جولى - ەڭ دۇرىس جول» دەيدى. ات جالىن تارتىپ مىنگىسى كەلگەن ازاماتتىڭ ءوزى مويىنداعانداي «دايىن اسقا تىك قاسىق» بولىپ ەڭ وڭاي جولدى تاڭداعانى وكىنىشتى. مۇندايدا اتام قازاق: «بالىق اۋلاي الماساڭ، سۋدى لايلاما» دەۋشى ەدى.
سول كەزدە ءبىراز ۇلتشىل ازاماتتار: «ەۋرازيالىق وداققا مۇشە بولىپ، تاۋەلسىزدىكتەن ايىرىلايىن دەپ جاتىرمىز. رەسەيدىڭ بوداندىعىندا بولعان كەزدە قازاقتىڭ تارتپاعان ازابى، كورمەگەن قورلىعى جوق ەدى عوي. ودان دا بار كۇشىمىزدى حالىقتى سول وداققا قارسى بىرىكتىرۋگە جۇمىلدىرايىق» دەگەن. ءبىراق ماقسات نۇرىپبايەۆ، عابيدەن جاكەي جانە ت. ب. وزدەرى دە بايىبىنا بارا بەرمەيتىن «ۇلتتىق- دەموكراتيالىق مەملەكەت قالىپتاستىرۋدىڭ تۇجىرىمداماسى» بويىنشا جۇمىس جاساۋعا شاحانوۆتى كوندىرگەن ەدى. بۇل ءوزى ءۇي ورتەنىپ جاتقاندا، ىرگەدە اعىپ جاتقان وزەننەن شەلەكپەن سۋ تاسىپ ءسوندىرۋدىڭ ورنىنا، ىشكى بولمەنىڭ ەدەنىن سىپىرىپ جاققانمەن پارا- پار تىرلىك بولاتىن. ايتا كەتۋ كەرەك، وزدەرىنىڭ جەكە ۇستانىمى بار كوپتەگەن ويلى، ۇلتشىل ازاماتتار قارالاتىن ماسەلەمەن كەلىسپەگەندىكتەن، قۇرىلتايعا قاتىسپاعان ەكەن. ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ «قۇرىلتاي» دەپ اتاعان جيىنىنا جينالعانداردىڭ 96 پايىزى شاحانوۆ ءۇشىن كەلگەن.
ماقساتتىڭ: «كەڭەس قۇرامىنداعى 40 ادام الماتى قالاسىندا قالىپ، مەنىڭ استانادا بولۋىم دا ۇلكەن زيانىن تيگىزدى» دەگەنى دە ۇياتتاۋ بولدى. «جەر - شارۋالارعا، زاۆود- فابريكا - جۇمىسشىلارعا» دەپ ۇرانداتقان پرولەتارياتتىڭ كوسەمى ۆ. ي. لەنين كۇركەدە وتىرىپ-اق قاعاز بەن قالامنىڭ ارقاسىندا توبىردى دۇلەي كۇشكە اينالدىرىپ، دۇنيەنى توڭكەرىپ تاستاعان جوق پا ەدى؟ جاراتۋشىعا قارسى شىعىپ، ءدىندى جويعان تەرىس پيعىلىنىڭ كەسىرىنەن قۇرعان قوعامىنىڭ عۇمىرى ۇزاق بولمادى عوي. بۇگىنگىدەي بايلانىستىڭ كەز كەلگەن ءتۇرىنىڭ دامىعان زامانىندا الماتى مەن استانانىڭ قاشىقتىعىن سىلتاۋراتقانىنا قاراعاندا، كەڭەستىڭ 41 مۇشەسى، ءبىر كورپەنىڭ استىندا جاتسا دا ەشتەڭە بىتىرمەس ەدى. سەبەبى يماندى بولعىر گەر-اعاڭنىڭ (جازۋشى گەرولد بەلگەر - رەد.) بۇگىنگى قازاقتار جايلى ايتقانداي، ولاردىڭ: «ويلارى - ءبىر باسقا، سويلەۋلەرى ءبىر باسقا، ىستەرى - مۇلدەم بولەك» بولعان.
ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسىنداعى كوزسىز باتىرلىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن قازاقتاردىڭ مىنەزىنەن سەسكەنگەن كەڭەس وداعىنىڭ يدەولوگتارى ۇلتتىق رۋحىمىز باستاۋ الاتىن تاريحىمىزدى تانىتپاۋعا بار كۇشتەرىن سالدى. 1959 -جىلى قازاق ك س ر عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسپاسىنان شىققان قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە بىلاي جازىلعان: «باتىر (زات ەسىم). ەلدىڭ جاۋىنا قارسى كۇرەسكەن ەپوستاردىڭ، جىرلاردىڭ گەرويى، قاھارمانى» دەي كەلىپ، كەلەسىدەي مىسالدار كەلتىرەدى.
باتىردىڭ ماۋزىدۇڭ بىلەم اتىن،
باستاعان جەڭىستەرگە قىتاي حالقىن (ك. ازىربايەۆ)،
ۆوروشيلوۆ باتىرىم،
ارتىق كورمەن ەش جاندى،
ەل سۇيگەن سەندەي ەرىمنەن. (ج. جابايەۆ)».
ءسوزدىڭ توركىنىن تانىتاتىن باس وقۋلىققا قۋلىق- سۇمدىقتان ادا، اۋزىن اشسا جۇرەگى قوسا كورىنەتىن اقىن اتالارىمىزدىڭ وزگە ۇلتتىڭ ادامدارىن دارىپتەگەن جىرلارىن باسقان. بۇلدىرشىندەردى بالاباقشادان باستاپ ءوز اكەسىن سوتتاتىپ جىبەرگەن پاۆليك موروزوۆ بولۋدى ناسيحاتتاسا، ەرەسەكتەردى ماقتاپ، كەۋدەلەرىنە وردەن، مەدالدار تاعىپ، الدارىنا اراق قويىپ، اشى سۋعا ءۇيىر ەتكەن. رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى تابان استى قىلىپ، اتا-بابادان امانات بولىپ قالعان جەرىمىزگە «يە بولىڭدار» دەپ، لەك-لەگىمەن باسقا ۇلت وكىلدەرىن كوشىرىپ اكەلىپ، قازاقتارعا باعاتىن مالىنىڭ سانىنا دەيىن انىقتاپ بەرگەن. وسىنداي ۇلت تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇرعان زاماندا اقىن-جازۋشىلار، قايراتكەرلەر، زيالى قاۋىم وكىلدەرى قازاق ۇلتىنىڭ وشاعىن تاپتاپ سوندىرمەك بولعان زۇلىم ساياساتقا قارسى، وزدەرىنە تونگەن قاۋىپ-قاتەرگە قاراماي، جانكەشتىلىكپەن كۇرەستى. وسى مىلتىقسىز مايدانعا قاتىسقان ولەرمەن توپتىڭ ىشىندە مۇحتار شاحانوۆ تا ءجۇردى. سول كەزەڭدە دە قازاق حالقى وسىنداي ۇلدارىنىڭ جويىلىپ كەتپەي، امان قالعاندىعىمەن باقىتتى ەدى.
وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىندا مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاپ، 70-جىلداردا ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعان قىزىعى مول ستۋدەنت شاعىمىزدا مۇحاڭنىڭ جازعان ولەڭدەرى مەن شىعارعان اندەرى ەلدى، جەردى، ۇلتتى سۇيۋگە تاربيەلەدى. شاحانوۆتىڭ پوەزيا الەمى ناعىز سۇلۋلىققا عاشىق بولۋعا، الدامشى دۇنيەلەردەن قاشىق بولۋعا ۇيرەتتى.
اقىن يسرايل ساپارباي ايتقانداي: «جاقسىسى اتىلعان زامان، جامانى ساتىلعان زاماندا» دا، شاحانوۆ ءوز بيىگىندە قالدى. ءبارىن تىزبەلەمەي-اق، كەزىندە «قازاقستاندىق ۇلت قالىپتاستىرۋ» باستاماسىن توقتاتقانداردىڭ باسىندا مۇحتار شاحانوۆتىڭ تۇرعانىن ايتسا دا جەتكىلىكتى. لەۆ تولستوي: «ادام بولشەك سان سياقتى. ونىڭ ءبولىمى ءوزى تۋرالى ويلاعانى، الىمى سول ادام تۋرالى وزگەلەردىڭ ويلاعانى. ءبولىمنىڭ ءمانى كوپ بولعان سايىن شىعاتىن ناتيجە ازايا بەرەدى»، دەپ تۇجىرىم شىعارادى. ادامنىڭ قوعامداعى الاتىن ورنى مەن باعاسىن ءومىر سۇرگەن ورتاسى بەرەدى. اۆار حالقىنىڭ اقىنى راسۋل عامزاتوۆ: «مۇحتار شاحانوۆ - ءوزىنىڭ اداسقاق دۇلەي ءداۋىرىنىڭ بەلسەندى ار-وجدانى. ونى بيلىك تۇعىرىنداعىلار باعالاي قويار ما ەكەن؟ ءبىراق مەن وسىنداي ازاماتتىڭ وزىمە جاقىن دوس ەكەنىن ماقتان ەتەمىن دەسە؛ جاپون جازۋشىسى دايساكۋ يكەدا: «رۋحاني بايلىقتى مويىنداماي، تەك قانا جالاڭ بىلىمگە دەن قويعان قازىرگى «كومپيۋتەرباستى جارتى ادامداردىڭ» پايدا بولۋى جايلى شاحانوۆ تۇجىرىمداماسى ءبىزدى، جاپوندىقتاردى قايران قالدىردى. مەن ونىڭ حالقىن وسىنداي تەگەۋرىندى پەرزەنت تۋدىرا العاندىعىمەن قۇتتىقتاعىم كەلەدى»، - دەپتى.
ۇلتقا قىزمەت ەتكەن تۇلعا جايلى پىكىر ايتاتىن كەز كەلگەن ادام الدىمەن «مەن كىممىن، ۇلت ءۇشىن قانداي ءىس بىتىردىم؟» دەپ ءوزىنىڭ شاماسىن انىقتاپ، ورنىن ءبىلىپ العانى ءجون. جوعارىداعى س. ءسادۋاقاسوۆتىڭ حاتىنان الىنعان: « قازاق قازاقتى داتتاپ كىمگە جاقپاق؟ ەگەر بيلىك ءۇشىن جانىن ساتسا، وندايلاردىڭ جازاسىن قۇداي بەرسىن. ەگەر ولار وكىمەت بيلىگىن ۋىسىنا الۋ مەن ىقپالىن ارتتىرۋ ءۇشىن كۇرەسسە، دەگەندەرىنە جەتسىن»، - دەگەن ءۇزىندى 93 جىل بۇرىن نۇرىپبايەۆتارعا ارناپ جازىلعانداي. ءبىر اقىلدى ادام: «ءاربىر پەندە وتكەن ءومىرىن ەسكە ءتۇسىرىپ، كەتكەن قاتەلىكتەردىڭ سەبەبىن تابۋعا تىرىسقانى ءجون. ءوز كىناسىن تۇسىنسە، موينىنا الىپ، قۇدايدان كەشىرىم سۇراسىن. مۇنىڭ ءبارى ءوزىنىڭ نيەتىن تازارتۋ ءۇشىن، بىرەۋگە كەسىر جاساماۋ مەن زيان تىلەمەۋ ارقىلى جاسالسىن» دەپتى. مۇحاڭنىڭ قۇرداسى، جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ: «پوەزيانىڭ حاس شەبەرى، ءومىردىڭ حاس باتىرى بولعانمەن، مىنەزى الا-قۇلا. ال مۇحتاردىڭ 1986 -جىلعى وقيعاعا بايلانىستى جاساعان ەڭبەگى - ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيتىن باتىرلىق. مىلتىقتىڭ ۇڭعىسى وزىنە تىرەلىپ تۇرسا دا، تايسالماي ناعىز باتىرلىق ءىس كورسەتتى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باتىرى الەكساندر ماتروسوۆتىڭ جالاڭاش كەۋدەسىن پۋلەمەت وعىنا توسەگەن ەرلىگى ەسىڭىزدە بولار، مۇحتاردىڭ دا ەرلىكتەرىن سوعان بالار ەدىم» دەيدى. اعامىز ماتروسوۆتىڭ ورنىنا سونداي ەرلىكتى الدىڭعىلاردىڭ ءبىرى بولىپ جاساعان قازاق - بوران نىسانبايەۆتى قويعاندا عوي، شىركىن. قايتەمىز، شەر-اعاڭ ايتپاقشى: «ءبىر كەم دۇنيە». قازاق: «باتىر - اڭقاۋ، ەر - كۇدىك» دەيدى. كەمشىلىكسىز پەندە جوق. ءسىرا، شاحانوۆتىڭ باستى كەمشىلىگى - قاسىنداعىلارعا كۇدىكسىز سەنەتىن، كىرشىكسىز كوڭىلىندە بولار.
كەيىنگى كەزدە ءارتۇرلى سايتتار شاحانوۆ تۋرالى ءجون-جوسىقسىز پىكىرلەر جاريالاعىش بولىپ كەتتى. سوندىقتان دا بولار مۇحاڭنىڭ رۋحتاس ءىنىسى، ارقانىڭ ارقالى اقىنى سەرىك اقسۇڭقار ۇلى «اڭىز ادام» جۋرنالىنا بەرگەن سۇحباتىندا: «قىنجىلتاتىنى، قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىندە الدىمىزعا مۇحتار شاحانوۆتى عانا سالىپ قويدىق. قازاق سوڭعى كەزدە ول كىسىگە ولەڭ جازدىرماي قويدى. قازاقتىڭ ءتىلى تەك شاحانوۆقا ەمەس، بارىمىزگە كەرەك قوي. اعا ءوزىنىڭ تاريحي ميسسياسىن ورىندادى. ەندى ازداپ ولەڭ جازسا ەكەن دەيمىن» دەپ جاناشىرلىق تانىتىپتى. ەكىنشى ءبىر باۋىرى ساتيريك كوپەن امىربەك: «...مۇحاڭ بابالارىمىزدىڭ ءىسىن جالعاستىرىپ كەلە جاتقان باقىتتى ۇرپاقتىڭ ءبىرى. قاسيەتتى حاديستە «باقىت دەگەن - جۇرەكتىڭ تىنىشتىعى» دەلىنگەن. بۇل تۇرعىدان الساق، مۇحاڭنىڭ جۇرەگىندە تىنىشتىق جوق. ويتكەنى تۋعان ەلى باقىتتى بولماي، شاحانوۆ ءوزىن باقىتتىمىن دەپ ەسەپتەمەيدى»، - دەيدى. زامانىمىزدىڭ زاڭعار جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ كەلەسىدەي پىكىرى مۇحاڭنىڭ شىققان بيىگىنە بەرىلگەن شىنايى باعا: «ول - جاڭاشا ويلاۋ دۇنيەسىنىڭ ورەنى. مەنىڭ پايىمداۋىمشا، مۇنداي ءمان-مازمۇنعا يە اقىن بۇگىنگە دەيىن كۇللى ازيا ادەبيەتىندە بولعان جوق. ناق وسىنداي زاڭعار دەڭگەيدەگى اقىن ⅩⅩ عاسىر مەن XXI عاسىر ارالىعىندا بوي كورسەتۋى كەرەك ەدى. ول اقىننىڭ مۇحتار شاحانوۆ ەكەنى داۋسىز».
«توبەلەر كوپ، ال بيىكتەر ساناۋلى،
ۇناتادى ەل سوندىقتان بيىككە كوپ قاراۋدى.
شىمشىقتار كوپ، ال سۇڭقارلار ساناۋلى،
ساناۋلى ولار، سوندىقتان جالپى جۇرتقا قالاۋلى»، - دەپ ادامگەرشىلىكتىڭ بولمىسىنا باعا بەرەتىن وسىنداي جىرلارىنان شاحانوۆتىڭ كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىكتەن، پەندەشىلىكتەن جوعارى تۇراتىن اسقاق رۋحتى تۇلعاسىن، سۇڭقارلار مەكەن ەتكەن اسقار شىڭداردىڭ ۇلىلىعىنان قۋات العان ءور مىنەزىن كورەمىز. ەندەشە، بۇگىنگى قازاق حالقى وسىنداي اقىندارىنىڭ بار ەكەندىگىمەن باقىتتى بولار.
رامازان قۇرمانبايەۆ، «اشارشىلىق قۇرباندارى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى.
ult.kz
